Dyskurs o badaniach nad dyskursem w Niemczech

Transkrypt

5/2012
ŁUKASZ KUMIĘGA
MAGDALENA NOWICKA
Dyskurs o badaniach nad dyskursem
w Niemczech
Abstrakt
Poniższy artykuł jest próbą rekonstrukcji obszaru niemieckojęzycznych badań nad dyskursem i poddania ich krytycznej refleksji. Ze względu na wyrażne odwołania w referowanych w artykule modelach analizy dyskursu do koncepcji Michela Foucaulta określone one zostały jako postfoucaultowskie.
Przedstawiono zasadnicze nurty niemieckojęzycznych badań nad dyskursem: (1) podejścia mające na
celu wypracowanie podstaw teoretyczno-metodologicznych postfoucaultowskiej analizy dyskursu (są
to przede wszystkim „dziedzinowe” szkoły analizy dyskursu: lingwistyczne i socjologiczne, jak również program tzw. krytycznej analizy dyskursu); (2) podejścia „dyspozytywowe”, stanowiące swego
rodzaju novum w debacie nad kategorią dyskursu i upatrujące w kategorii dyspozytywu możliwości
odnalezienia „układu” ponaddyskursywnego. Namysłowi zostały poddane krytyczne uwagi wobec
poszczególnych nurtów badań, w tym również te formułowane przez samych badaczy. Podstawowym
wnioskiem przeprowadzonej rekonstrukcji jest zidentyfikowana w obszarze niemieckojęzycznych
badań nad dyskursem tendencja do dziedzinowego i dość wąskiego rozumienia kategorii dyskursu,
a tym samym brak zintegrowanego i interdyscyplinarnego modelu analizy dyskursu.
Słowa kluczowe: analiza dyskursu, dyspozytyw, Foucault, interdyscyplinarność, lingwistyka dyskursu, Niemcy.
1. Wprowadzenie
Na przestrzeni ostatniej dekady analiza dyskursu stała się integralną perspektywą
badawczą wielu dyscyplin naukowych w Niemczech. Wiąże się to między innymi
z dość rozpowszechnioną, szczególnie w naukach humanistycznych i społecznych,
tendencją do ogłaszania tzw. zwrotów, a więc w zamyśle przełomowych redefinicji
podstawowych dla danej dziedziny pojęć, metod i obszarów badawczych. W praktyce „zwrot dyskursywny” oznacza jednak przede wszystkim to, że wielu badaczy
odwołujących się do dyskursu dostrzega w tym pojęciu po prostu możliwość akcentowania wymiarów, do tej pory słabo obecnych w analizach warstw językowych,
społecznych, politycznych etc. szeroko rozumianej komunikacji. Na bazie tej ten-
Oblicza Komunikacji 5, 2012
© for this edition by CNS
Oblicza 5.indb 129
2013-07-04 09:54:59
130
ŁUKASZ KUMIĘGA, MAGDALENA NOWICKA
dencji powstały w Niemczech różne „szkoły” analizy dyskursu: lingwistyczna, socjologiczna, krytyczna. W ten sposób uwidacznia się pierwsza konstytutywna cecha
niemieckojęzycznej analizy dyskursu, polegająca na dość dogmatycznym osadzaniu
pojęcia dyskursu w poszczególnych kontekstach bądź „reżimach” dyscyplinarnych,
co prowadzi z kolei do powstania „międzydyscyplinarnych” kontrowersji (por. np.
Diaz-Bone 2010; Heinemann 2011; Jäger 2005). Napięcia dotyczą w szczególności:
• statusu tekstu w badaniach nad dyskursem,
• zagadnień normatywnych związanych z analizami władzy i rolą krytyki w badaniach nad dyskursem,
• rozróżnienia między elementami dyskursywnymi i niedyskursywnymi,
• zagadnień metadyskursywnych związanych z rolą badacza w postępowaniu
badawczym.
Wszystkie te kwestie są względnie szczegółowo i intensywnie dyskutowane przez
niemieckojęzycznych przedstawicieli różnych szkół analizy dyskursu. Jednakże
nie wykształcił się do tej pory interdyscyplinarny program badań nad dyskursem,
mimo iż dyskurs jako kategoria analityczna wydaje się mieć duży potencjał do tego
rodzaju projektów. Pokazała to już anglojęzyczna analiza dyskursu rozumiana jako
„rodzina różnych podejść krytycznych do skomplikowanej relacji między językiem, czy dyskursem a innymi elementami (»momentami«) procesów społecznych”
(Fairclough, Duszak 2008: 8).
W najnowszych pracach tzw. lingwistycznej analizy dyskursu pojawia się pierwsza próba poszukiwań wspólnego mianownika niemieckojęzycznej analizy dyskursu (NAD). Spitzmüller i Warnke (2011) piszą o tzw. wspólnej podstawie epistemologicznej, tzn. o przekonaniu przedstawicieli wszystkich wariantów analizy dyskursu,
że „wiedza — także nasza wiedza — uwarunkowana jest procesami kulturowymi,
historycznymi i społecznymi” (Spitzmüller, Warnke 2011: 77). Doprecyzowując
tę trafną, choć banalną konstatację Spitzmüllera i Warnkego, należy stwierdzić,
iż oprócz dyscyplinarności i wspomnianej wspólnej podstawy epistemologicznej
niemieckojęzyczną analizę dyskursu łączą silne odwołania do poststrukturalizmu,
a w szczególności do koncepcji dyskursu Michela Foucaulta. Dlatego też niemieckojęzyczną analizę dyskursu określić można mianem postfoucaultowskiej, a wspomniane dyscyplinarne różnice między poszczególnymi wariantami analizy dyskursu
wynikają w dużej mierze z koncentrowania się na odmiennych aspektach koncepcji
Michela Foucaulta.
2. Michel Foucault — adaptacja koncepcji
Od kilku dekad nieustającą inspirację dla niemieckich — a mówiąc szerzej niemieckojęzycznych badań nad dyskursem — stanowi myśl Michela Foucaulta i ujmowanie dyskursu jako formy społecznie rozproszonej władzy. Mimo że koncepcja
Foucaulta pozostaje na granicy głównego nurtu humanistyki — i musi tam pozo-
Oblicza 5.indb 130
2013-07-04 09:54:59
DYSKURS O BADANIACH NAD DYSKURSEM W NIEMCZECH
131
stawać, ponieważ skierowana jest na kwestionowanie jego prawomocności — panuje swoista moda na nią. Jak podkreśla Petra Gehring (2007: 25), dzieła Foucaulta
„prowokują, trzęsą nauką, jak sferą polityczno-moralną. I mimo to pozostają agnostyczne”. Łączą w sobie atrybut „pozytywistycznego” postępowania badacza z „romantycznym zewem” krytyki i oporu (Gehring 2007: 25). Co znamienne, nawet
w rodzimej dla Foucaulta Francji nie są obecnie podejmowane tak szeroko zakrojone próby zaadaptowania jego perspektywy do badań nad współczesnymi regułami
panowania i operacjonalizacji jego kategorii do analiz empirycznych — jak właśnie
w Niemczech. Trzeba podkreślić, że koncepcja Foucaulta nie tylko buduje teoretyczno-metodologiczne zaplecze dla wielu podejść w NAD, ale przede wszystkim
współkonstytuuje ich odrębność na tle innych nurtów analizy dyskursu w Europie.
O ile można mówić o bogatym polu niemieckiej postfoucaultowskiej analizy
dyskursu, o tyle nie kryje się za nim wewnętrznie spójna szkoła. Należałoby raczej
określić je jako ustrukturyzowany zbiór wykształconych w pewnej wahliwej zależności od siebie podejść teoretyczno-badawczych, czerpiących, nierzadko bardzo
wybiórczo, z dorobku Foucaulta (por. Diaz-Bone et al. 2008). Z tego względu warto
przypomnieć podstawowe problemowe i chronologiczne próby uporządkowania
jego myśli, ponieważ odniesienia do nich (lub ich brak) strukturyzują postfoucaultowską NAD.
Zasadniczym punktem odniesienia jest nadal podział koncepcji Foucaulta na:
• fazę archeologiczną,
• fazę genealogiczną,
• fazę etyki i podmiotu.
Faza archeologiczna koncentruje się wokół relacji dyskurs–wiedza jako mechanizmu władzy. Archeologia, w specyficznym antyantropologicznym znaczeniu, jakie nadaje jej Foucault, pozostaje w opozycji do metody historycznej i do historii
idei. Analizę zdarzeń wyabstrahowanych z uwarunkowań ich zaistnienia lub zredukowanych do ahistorycznych symboli zastępuje opisem relacji między regułami
panowania a praktykami, historycznie nieciągłymi, ale zachodzącymi w każdorazowo skończonym i ograniczonym polu. Polem, w którym te relacje się manifestują, jest dyskurs, rozumiany jako „zbiór wypowiedzi należących do jednej formacji
dyskursywnej” (Foucault 1977: 150). Formacja dyskursywna oznacza zaś zespół
„stosunków zachodzących między instancjami wyłaniania się, odgraniczania i wyszczególniania” przedmiotów dyskursu (Foucault 1977: 71). Relacje te dotyczą więc
matryc pojęciowo-praktycznych, na których podstawie wypowiedzi są grupowane,
a obejmują poziom instytucji, systemów normatywnych, wzorów zachowań, typy
kategoryzacji i opisu rzeczywistości oraz ich społeczne i ekonomiczne podłoże.
Jednostką opisu staje się wypowiedź, wytwarzana anonimowo poprzez praktyki
dyskursywne i w ramach pewnej wiedzy, której regularność określa możliwości zaistnienia takiej, a nie innej wypowiedzi. Archeologia stawia zatem pytanie: „jak to
się dzieje, że zjawia się właśnie ta wypowiedź, a nie żadna inna na jej miejsce” (Foucault 1977: 51). Kategorie: archiwum, formacji dyskursywnej, wypowiedzi, dokumen-
Oblicza 5.indb 131
2013-07-04 09:54:59
132
tu, zabytku, które należą do podstawowego instrumentarium pojęciowego archeologii, odsyłają do lokalnych związków między tekstem, praktyką dyskursywną a regulującą je wiedzą. Dlatego nawiązania do archeologicznej fazy w myśli Foucaulta
charakteryzują przede wszystkim lingwistyczny i socjolingwistyczny nurt NAD (co
zbliża je do foucaultowskich podejść w KAD, por. Jäger 2001a), a po części także
socjologiczny i krytyczny, jednakże krytyka archeologiczna nie stanowi dla nich
w pełni satysfakcjonującego rezerwuaru pytań o stosunki i napięcia między dyskursem, wiedzą a społecznie wytwarzaną rzeczywistością (Jäger 2001a; Keller 2007).
Faza genealogiczna ogniskuje się na relacji dyskurs–władza. Foucault po 1970
roku zwraca uwagę na bariery krytycznego opisu archeologicznego i przenicowuje tę metodę w abstrahującą od niej genealogię: „archeologia jest metodą analizy lokalnych dyskursów, a genealogia — taktyką, która, wychodząc od opisanych
w ten sposób dyskursów, wyzwala wiedzę ujarzmioną i robi z niej użytek krytyczny”
(Foucault 1998a: 23). Przejście od archeologii do genealogii łączy się z radykalnym
odsunięciem pytania o suwerena, o kto władzy, na rzecz refleksji nad jak władzy:
relacjami, taktykami i technikami jej panowania —
zamiast orientować badanie na władzę ujmowaną od strony prawnej konstrukcji suwerena, od
strony aparatów państwowych, od strony towarzyszących im ideologii, sądzę, że analiza władzy
powinna się orientować na problem dominacji (a nie suwerenności), na problem jej materialnych
operatorów, na problem różnych postaci podległości, na problem wiązania i wykorzystywania lokalnych systemów podporządkowywania, wreszcie na problem zastosowań (les dispositifs) wiedzy
(Foucault 1998a: 43).
Wiedza w ujęciu genealogicznym jest już nie tyle manifestującą się w swojej regularności dyscypliną, ile władzą-wiedzą: „nie ma relacji władzy bez skorelowanego
z nimi pola wiedzy, ani też wiedzy, która nie zakłada i nie tworzy relacji władzy”
(Foucault 1998b: 29).
Biorąc pod uwagę szerokość zaleceń badawczych genealogii i możliwości jej zastosowania w makroanalizach zjawisk społecznych, nie powinna dziwić mnogość
odwołań w NAD do tej właśnie fazy myśli Foucaulta. Analiza wybranych dyskursów
staje się punktem wyjścia do rozważań nad jak rozproszonej władzy-wiedzy, nad jej
dynamiką, strategiami (rozmaicie zresztą rozumianymi) i konsekwencjami, między
innymi w obszarze polityki społecznej, edukacji, służby zdrowia czy ochrony środowiska (por. np. Anhorn, Bettinger, Stehr 2007; Keller, Poferl 2011). Nacisk kładziony
na ujarzmiające jednostki techniki panowania otwiera tę refleksję na trzeci i ostatni
etap w pracach Foucaulta.
Faza etyki i podmiotu (niem. Ethik, za: Kammler, Parr, Schneider 2008: 9–10):
dyskurs i władza–wiedza nadal pozostają w konstelacji kluczowych zainteresowań
Foucaulta, ale główny nacisk zostaje przeniesiony na koncepcje podmiotu, jego
wytwarzania i „samo-wytwarzania”. Poczesne miejsce zajmują rozważania nie tylko nad władzą poprzez wolność, sprawowaną nad jednostkami karmionymi iluzją
własnej wolności, lecz przede wszystkim nad jednostką, która podejmuje wysiłek
określenia swojej relacji do kategorii prawdy i do własnej jaźni, a więc chce doko-
Oblicza 5.indb 132
2013-07-04 09:54:59
133
nać aktu samostanowienia. Podejście do etyki wiąże się u Foucaulta właśnie z „refleksyjną praktyką wolności” (Ferry, Renault 1987: 118). Etyczny aspekt upodmiotowienia odnosi się do napięcia między jednostką a zbiorem reguł, które czynią
z niej podmiot. Alternatywą dla praktyk ujarzmienia (inaczej: subiektyfikacji, fr.
assujettissement, niem. Subiektivierung) staje się ‘etyczna egzystencja’, subiektywacja
(niem. Subiektivation) — refleksyjny wybór technik siebie, a więc praktyk względnie
suwerennego tworzenia przez jednostkę własnego ‘ja’.
Jednakże na gruncie koncepcji Foucaulta tych dwóch procesów nie sposób
rozstrzygająco oddzielić od siebie ani określić zobiektywizowanych warunków,
w jakich jeden z nich górowałby nad drugim (Kammler 1986: 201–202). Dlatego
prowadzone w ramach szeroko rozumianej analizy dyskursu studia współczesnych
form podmiotowości raczej stawiają pytania o mechanizmy wytwarzania podmiotu oraz granice jego autonomii, niż udzielają na nie odpowiedzi. Jeżeli podejmują
taką próbą, często odchodzą od rozważań w duchu stricte foucaultowskim w celu
silniejszego zintegrowania kategorii odnoszących się do podmiotu z przyjętym modelem analizy elementów dyskursywnych — co nie zawsze kończy się sukcesem metodologicznym (por. Birkhan 2010), a wręcz obnaża zasadniczy problem aplikacji
foucaultowskich teoretycznych koncepcji do empirycznych badań nad dyskursem
(Gehring 2012: 32).
Powyższy podział, choć jest poręczną systematyzacją prac Foucaulta, zawiera
w sobie również daleko idące uproszczenia. Po pierwsze, nakłada sztywne ramy
rozgraniczenia na fluktuującą myśl tego badacza, która wydaje się ciągiem zerwań
czy wręcz niekonsekwencji, ale diachronicznych, a nie chronologicznych. Za tekst
fundujący fazę genealogiczną uznaje się Porządek dyskursu (2002), wykład z 1970
roku. Tymczasem buduje on zarówno napięcia, jak i mosty między metodą archeologiczną a genealogiczną (Raffnsøe, Gudmand-Høyer, Thaning 2011: 46–47, 56–
57), podobnie jak niektóre z kolejnych wykładów i publikacji Foucaulta. Trudno
także jednoznacznie wskazać na początek fazy etyki i podmiotu — zwłaszcza że pod
koniec życia Foucault stwierdził, iż zawsze zajmował się przede wszystkim problematyką podmiotu, nie zaś władzą (Foucault 1994a: 222).
Co za tym idzie, badacze współcześnie wykorzystujący koncepcję Foucaulta „nie
przestrzegają” podziału na wyżej wymienione fazy, nie zajmują się tylko Foucaultem „archeologicznym” lub „genealogicznym” czy „etycznym”1. Niejako dopaso1 Trafniejszą
systematyzacją koncepcji Foucaulta wydaje się podział na etap wczesny, późny
i ostatni. Kryterium ich wyodrębnienia są nie tyle przyjmowane przez Foucaulta ramy teoretyczno-metodologiczne, lecz główne figury myślowe organizujące jego refleksję. Cezury poszczególnych etapów są umowne i wynikają z typologii tworzonej ex post, spopularyzowanej najpierw
w anglojęzycznych opracowaniach, pojawiającej się jednak także w niemieckiej literaturze przedmiotu. Okres „wczesny” obejmuje studia nad epistemami, formacjami dyskursywnymi, procedurami
kontroli dyskursu, a także nad szaleństwem, władzą dyscyplinarną i panoptyczną, a więc nad takimi
instancjami i kategoriami, które są w opozycji do władzy suwerennej oraz kwestionują ahistoryczność
i autonomiczność wiedzy. W okresie „późnym” (od wykładów w Collége de France z 1976 roku do
wykładów i tekstów z lat 1978–1980) Foucault przenosi punkt ciężkości swoich rozważań z władzy
Oblicza 5.indb 133
2013-07-04 09:54:59
134
wują wypracowane przez niego instrumentarium teoretyczno-metodologiczne do
potrzeb swoich analiz i do ich krytycznego ostrza. Kwestia tej swego rodzaju „prywatyzacji” myśli Foucaulta i dylematy z nią związane są zresztą problematyzowane
w łonie samej postfoucaultowskiej NAD. Zwraca się uwagę na niekiedy instrumentalne czynienie z koncepcji Foucaulta rodzaju „szwedzkiego stołu”, z którego każdy
bierze to, co mu aktualnie odpowiada (Kammler, Parr, Schneider 2008). Punktowe odniesienia do optyki Foucaulta ignorują dwoistość dyskursu — jako struktury i praktyki związanej z wiedzą i władzą — lub nie potrafią tej dualności oddać
w proponowanej metodzie badawczej. Wątpliwości budzi także operacjonalizacja
foucaultowskich makro- czy wręcz metakategorii do mikroanaliz lingwistycznych
i socjolingwistycznych. Metodologiczny holizm przekłada się natomiast na zarzut,
że analizy, które perspektywę Foucaulta adaptują do nowych pól, zacierają jej silnie
krytyczny wymiar, pierwotnie wymierzony w relację między regułami a praktykami
panowania (Diaz-Bone 2010). Wreszcie, opór rodzi sam spór o to, „kto lepiej zrozumiał Foucaulta” i kto posiada mandat na foucaultowską analizę dyskursu. Zdaniem
Wolfganga Heinemanna (2011: 52–53, 59) nierozstrzygalność tego sporu wiąże się
z przyzwoleniem na subiektywne podejście badacza dyskursu do metody i do materiału empirycznego, co z kolei spycha na dalszy plan postulat obiektywnego postępowania badawczego odnoszącego się do realnych związków między jednostkami
dyskursu a siecią relacji społecznych.
Reasumując, należy stwierdzić, że koncepcja Foucaulta stanowi dla NAD nie tylko podręczną skrzynkę z narzędziami (tak zresztą sam Foucault określił swoją koncepcję, por. Foucault 1996: 149), z której wybiera się pewne elementy pasujące do
krytycznego profilu własnych badań, lecz także pole sporu o prawomocną formułę
uprawiania analizy dyskursu.
3. Typologia odwołań do koncepcji Michela Foucaulta
W nawiązaniu do powyższych wątpliwości podejmowane są próby określenia wariantów recepcji Foucaulta w Niemczech — siłą rzeczy typologie te w mniej lub bardziej zawoalowany sposób wartościują klasyfikowane podejścia. Rolf Parr i Matthias
Thiele (2007) proponują czterostopniowy podział. Co prawda, wypracowują go na
gruncie współczesnych zastosowań myśli Foucaulta w medioznawstwie, ale wydaje
się, że ich ogólne uwagi można odnieść do całego obszaru niemieckojęzycznych
postfoucaultowskich badań nad dyskursem — zwłaszcza że wiele analiz roszczących sobie foucaltowskiego ducha dotyka ten sam problem, co postfoucaultowskich
medioznawców. Otóż Foucault nie zajmował się w swoich pracach bezpośrednio
dyscyplinarnej na władzę biopolityczną i rządomyślność oraz z dyskursu na relacje, w które jest on
uwikłany — na dyspozytyw. W „ostatnim” zaś okresie (1981–1984) na pierwszy plan wysuwa się podmiot, techniki siebie oraz mówienie prawdy (parezja) (por. Bernauer, Rasmussen 1988; Veyne 2010).
Oblicza 5.indb 134
2013-07-04 09:54:59
135
problematyką mediów (ani neoliberalnym szkolnictwem wyższym, ani współczesną dyskryminacją kobiet czy Unią Europejską — mimo że obecnie jego koncepcje
są chętnie wykorzystywane w tych kontekstach). Łącznik między obszarami jego
zainteresowań a innymi (chociażby związanymi z nowymi mediami, o czym Foucault z przyczyn oczywistych milczy), w których dziś są wykorzystywane jego kategorie, polega więc na transgresyjnym potraktowaniu ich przedmiotu, na przykład
mediów, jako dyskursu, a ich treści jako rodzaju wiedzy lub władzy–wiedzy. Dokonywana jest więc pewna transpozycja i reinterpretacja prac Foucaulta, co nie zawsze
wiąże się z tzw. odkrywaniem ich potencjału, ale niekiedy z ich instrumentalizacją
i banalizacją (Parr, Thiele 2007: 83–87, 90).
Typologia recepcji myśli Foucaulta według Parra i Thielego obejmuje (Parr,
Thiele 2007: 86):
• produktywne nawiązania do określonych pojęć Foucaulta — zawierają refleksyjną operacjonalizację kategorii foucaultowskich i uzasadnienia ich użycia
w danym obszarze badawczym;
• krytyczno-produktywne rozwinięcia koncepcji Foucaulta — bazują na stosunkowo wiernym odczytaniu foucaultowskich kategorii, ale rozwijają je, zmieniają
akcenty, przenoszą punkty ciężkości i krytycznie konfrontują z konkurencyjnymi
stanowiskami teoretyczno-badawczymi, niekiedy jednak tendencyjnie (Parr i Thiele zwracają uwagę między innymi na wyeksploatowanie sporu Foucault–Habermas
wokół pojęcia dyskursu);
• transformacje koncepcji Foucaulta, osadzanie jej w innych kontekstach teoretycznych — korzystają jedynie w najogólniejszym zarysie z kierunków czy swoistej estetyki myśli Foucaulta, traktują ją jako pretekst do rozwinięć, odchodzących
od dorobku tego autora;
• bezkrytyczna, naiwna adaptacja — często polegająca na bezrefleksyjnym wykorzystywaniu kategorii Foucaulta do własnych celów badawczych lub na mechanicznym zestawianiu obiegowych interpretacji Foucaulta z wnioskami ze swoich
analiz (za zasadzie ich „uszlachetnienia” stwierdzeniem, że Foucault widziałby podobnie badany problem).
Zdecydowanie bardziej sceptyczny w podsumowaniach recepcji Foucaulta
w NAD jest Heinemann (2011). Podnosi problem niedających się pogodzić różnic
czy wręcz sprzeczności między podejściami, odwołującymi się wszak do tego samego myśliciela. Zwraca uwagę na rywalizację rozmaitych postfoucaultowskich modeli analizy dyskursu, z których wszystkie są, według ich zwolenników, odpowiednio uzasadnione, ale, w opinii Heinemanna (2011: 51), niekoniecznie „teoretycznie
umotywowane”. Obrastający w kontrowersje „dyskurs o dyskursie” zdaje się nie
mieć końca, co odsuwa na daleki plan kluczowe dla Heinemanna pytanie o zasadność opierania analizy dyskursu na ujęciu foucaultowskim. Narastająca heterogeniczność pola postfoucaultowskiej analizy dyskursu w Niemczech i spory w jej łonie
powinny, jego zdaniem, prowokować do rewizji dominujących trendów i zwrócenia
się ku pragmatycznym nurtom AD, kładącym nacisk na „realność” praktyk komuni-
Oblicza 5.indb 135
2013-07-04 09:54:59
136
kacyjnych (Heinemann 2011: 60). Nie ignorując celnych uwag Heinemanna, należy
jednak zauważyć, że w ramach postfoucaultowskiej analizy dyskursu obecnie coraz
silniej rozwijane są właśnie podejścia wyczulone na relację między dyskursywnymi
a niedyskursywnymi (w tym materialnymi) elementami rzeczywistości społecznej.
Poniższa rekonstrukcja skupia się przede wszystkim na trzech podstawowych
wariantach postfoucaultowskiej analizy dyskursu: lingwistycznej, socjologicznej
oraz krytycznej, które za nomenklaturą Parra i Thielego (2007) określić można jako
krytyczno-produktywne rozwinięcia koncepcji Foucaulta. Artykuł odnosi się także
do aktualnych nawiązań do pojęcia dyspozytywu, rozumianych jako rozwinięcie
postfoucaultowskiej analizy dyskursu. Podejścia politologiczne, historyczne i pedagogiczne zostały wyłączone ze szczegółowego opisu, między innymi ze względu na
fakt, że należy je traktować jako produktywne nawiązania tylko do niektórych pojęć
Foucaulta (w tym sensie nie mają one „ambicji” metodologicznych). W tym miejscu
zostaną jedynie zasygnalizowane główne założenia tych ujęć.
Mianowicie podejście historyczne jest zogniskowane na analizy „zmiany dyskursywnej” (niem. Diskurswandel, por. Landwehr 2010). Politologiczna wersja analizy dyskursu jest szczególnym przykładem punktowego nawiązywania do szeregu
koncepcji Foucaulta i trudno odnaleźć w dotychczasowych rozważaniach motyw
przewodni tego wariantu analizy dyskursu, poza ogólnym pytaniem, do jakiego
stopnia niemiecka politologia jest otwarta na włączenie do jej obszaru teorii poststrukturalistycznych (por. Kerchner, Schneider 2006). Natomiast wykorzystanie
postfoucaultowskiej analizy dyskursu w refleksji pedagogicznej ogniskuje się na relacji między stosunkami władzy oraz praktykami pedagogicznymi i procesami tzw.
pedagogizowania (niem. Pädagogisierungsprozesse), a więc kolonizowania różnych
obszarów życia społecznego przez dyskurs pedagogiczny. Do krytyki tychże zjawisk
stosowana jest foucaultowska kategoria dyskursu, władzy–wiedzy, rządomyślności
wytwarzanego w ich ramach podmiotu (por. Höhne 2003; Weber, Mauer 2006).
4. Analiza dyskursu
4.1. Postfoucaultowska analiza dyskursu w wariancie lingwistycznym2
Lingwistyczna analiza dyskursu w Niemczech jest dość heterogenicznym obszarem
badawczym, który podzielić można na dwa główne nurty. Z jednej strony funkcjonują podejścia skoncentrowane na tworzeniu podstaw teoretyczno-metodologicznych programu badawczego lingwistycznej analizy dyskursu (szkoła analizy
dyskursu skupiona wokół Dietricha Bussego oraz grupa Ingo Warnkego). Z drugiej
strony można zidentyfikować wiele lingwistycznych nawiązań do koncepcji dyskursu Foucaulta próbujących przede wszystkim zastosować ją w badaniach empirycznych: na przyklad tzw. grupa badawcza z Chemnitz analizująca tzw. dyskursy online
2 Por.
Czachur, Miller w tym tomie.
Oblicza 5.indb 136
2013-07-04 09:54:59
137
(por. Fraas, Klemm 2006; Meier 2010), grupa z Heidelbergu rozwijająca obecnie
program analizy dyskursu w obszarze mediów (por. Felder 2006) czy grupa z Düsseldorfu (por. np. Jung, Wengeler, Böke 1997).
Poniższa rekonstrukcja skupia się przede wszystkim na tych lingwistycznych
modelach analizy dyskursu, które tematyzują aspekty teoretyczno-metodologiczne.
Dietrich Busse jako pierwszy podjął próbę włączenia do obszaru lingwistyki niektórych elementów koncepcji dyskursu Michela Foucaulta. W artykule z 1994 roku
(napisanym wspólnie z Wolfgangiem Teubertem) dyskurs zdefiniowany został jako
„wirtualne korpusy tekstowe powiązane kryterium treściowym względnie semantycznym” (Busse, Teubert 1994: 14). Busse, odwołując się do Foucaulta, poddaje
krytyce tzw. semantykę historyczną, którą określa jako deskryptywną, i przedstawia program semantyki „eksplikatywnej” bądź „transtekstualnej”, której celem jest
analiza „porządków semantycznych” na poziomie ponadtekstowym3. Busse wprowadza pojęcie tzw. podstawowych semantycznych figur dyskursu (Busse 1997: 20),
które traktuje jako epistemiczny kontekst dyskursu, warunkujący i porządkujący
transtekstualny charakter wypowiedzi. Empirycznie zilustrowanym przykładem takiej figury dyskursu jest opozycja „WŁASNY — OBCY” (niem. das Eigene und das
Fremde, por. Busse 1997).
Propozycja Bussego w ramach dyskusji międzydyscyplinarnych o dyskursie traktowana jest jako podejście horyzontalne (por. Diaz-Bone 2010), gdyż jego celem jest
analiza związków pomiędzy systemem reguł dyskursywnych a głęboką strukturą
semantyczną. Wielu socjologów zainteresowanych podejściem dyskursywnym (por.
np. Diaz-Bone 2010) traktuje tak pojmowaną semantykę eksplikatywną, skupioną
na rekonstrukcji wewnętrznej (semantycznej) logiki dyskursu, jako istotne uzupełnienie socjologicznej analizy dyskursu. Wynika to także z pewnej otwartości koncepcji Bussego: z próby wychodzenia poza „reżimy” dyscyplinarne (w tym przypadku lingwistyczne) i szukania w pojęciu dyskursu pomostu pomiędzy lingwistyką
a naukami społecznymi (por. Busse 2005: hasło „Sprachwissenschaft als Sozialwissenschaft?”). Należy jednak zaznaczyć, iż Busse w swoich propozycjach dotyczących
dyskursu pozostaje w gruncie rzeczy na poziomie rozważań teoretycznych, tzn. nie
przedstawił do tej pory skonkretyzowanej metodologii sformułowanego programu
semantyki eksplikatywnej.
Ów deficyt metodologiczny w obszarze lingwistycznej analizy dyskursu próbuje zrekompensować zespół badawczy zgromadzony wokół Ingo Warnkego, który
od kilku lat rozwija program tzw. foucaultowskiej lingwistyki dyskursu o silnym
nachyleniu metodologicznym. Warnke — podobnie jak Busse — pojmuje dyskurs
jako jednostkę transtekstualną i, odwołując się do Foucaulta, doprecyzowuje to
podejście, ujmując dyskurs jako „systemy formacyjne składające się z wypowiedzi,
3 Z perspektywy
aktualnego stanu badań z zakresu semantyki rozważania Bussego i jego postulat
semantyki transtekstualnej wydają się już nieco przebrzmiałe. Należy jednak zwrócić uwagę, że Busse
już w latach 80. pisał pierwsze teksty poświęcone tej problematyce, kiedy to w Niemczech analizy
ponadtekstowych struktur semantycznych nie należały do głównego nurtu badań.
Oblicza 5.indb 137
2013-07-04 09:55:00
138
które wskazują na kolektywną, kierującą działaniami (niem. handlungsleitend), społecznie rozwarstwioną/rozproszoną wiedzę” (Spitzmüller, Warnke 2011: 9).
Na bazie tych rozważań zbudowany został praktyczny model wielopoziomowej
lingwistycznej analizy dyskursu (niem. DIMEAN) obejmujący trzy etapy analizy
empirycznej: intratekstualną, ukierunkowaną na aktorów, transtekstualną. Płaszczyzna intratekstualna skupia się na analizach słowa, propozycji oraz tekstu i jest swego
rodzaju zbiorem metod sformułowanych w ramach rożnych subdyscyplin lingwistycznych (semantyki, lingwistyki kognitywnej, lingwistyki tekstu itd.). Wychodząc
naprzeciw postulatowi interdyscyplinarności, wielopoziomowa lingwistyczna analiza
dyskursu w wersji Warnkego i Spitzmüllera, posługując się pojęciem dyskursu opartym na teorii działania, wskazuje jako jedną z możliwych płaszczyzn analizę ukierunkowaną na aktorów — optykę charakterystyczną przede wszystkim dla socjologicznego podejścia do dyskursu. Płaszczyzna ta obejmuje analizę ról interakcyjnych, pozycji
dyskursu oraz medialności i jest raczej heterogenicznym zbiorem metod i koncepcji
zaczerpniętych między innymi z anglojęzycznej analizy dyskursu. Z perspektywy dotychczasowych rozważań nad dyskursem w obszarze niemieckojęzycznej lingwistyki
szczególnie interesująca wydaje się wprowadzona w modelu DIMEAN płaszczyzna
transtekstualna, gdyż — jak zauważają sami autorzy tego modelu — wychodzi ona
poza tradycjonalną lingwistykę tekstu (por. Warnke, Spitzmüller 2008b: 39). Na tej
płaszczyźnie — co ważne nazywanej zamiennie jako „analiza dyskursu” (Warnke,
Spitzmüller 2008b: 40) — wprowadzonymi kategoriami analitycznymi są: tekstowość,
schemat (skrypt), podstawowe semantyczne figury dyskursu, symbolika społeczna,
indeksowość, historyczność, ideologia/mentalność, ogólne debaty polityczne oraz
społeczne. W wymiarze transtekstualnym wskazują one znowu na zbiór różnych metod pochodzących między innymi z anglojęzycznej analizy dyskursu, z niemieckojęzycznej krytycznej analizy dyskursu oraz z lingwistycznie zorientowanej szkoły Bussego i prac empirycznych do niej nawiązujących.
Ta syntetyczna rekonstrukcja modelu DIMEAN pokazuje dość dobitnie mocne,
ale również słabe strony metodologii lingwistycznej analizy dyskursu, nazywanej
przez jej autorów „postfoucaultowską”. Nie ulega wątpliwości, iż największą zaletą tego podejścia jest postulat wielopoziomowej analizy dyskursu, czyli próba rozszerzenia szczegółowych mikroanalitycznych opisów danych językowych (optyki
charakterystycznej dla wielu podejść lingwistycznych) o wymiar makroanalityczny.
Uporządkowanie i systematyzacja metod sformułowanych w ramach różnych dyscyplin i subdyscyplin naukowych jest naturalnie zabiegiem mozolnym i godnym
zauważenia, stawia jednak pytanie o to, czy analiza dyskursu to program badawczy
zainteresowany ilościowym mnożeniem metod pochodzących z rożnych dyscyplin
i subdyscyplin naukowych, czy raczej próba jakościowo zorientowanej odpowiedzi
(w sensie teoretyczno-metodologicznej alternatywy dla dotychczasowych badań)
na dynamikę rzeczywistości społecznej.
Problematyczne wydają się w tym modelu także nawiązania do Michela Foucaulta. Warnke i Spitzmüller określają swój model jako przykład „silnych odwołań
Oblicza 5.indb 138
2013-07-04 09:55:00
139
do koncepcji dyskursu Foucaulta” (Warnke 2007: 10). Na poziomie definiowania
pojęcia dyskursu widoczne są dość obszerne odniesienia przede wszystkim do tzw.
fazy archeologicznej. W obszarze rozważań metodologicznych nawiązania te znikają jednak z pola widzenia. Staje się widoczny dylemat referowanego podejścia,
które można określić mianem szpagatu pomiędzy koncepcją dyskursu Foucaulta
a lingwistyką. Autorzy modelu DIMEAN próbują z jednej strony włączyć w obszar
lingwistyki popularną w różnych dyscyplinach naukowych koncepcję dyskursu,
obudowując ją jednocześnie teoriami i metodami lingwistycznymi, które rozmywają potencjał foucaultowskiego ujęcia dyskursu.
Najbardziej kontrowersyjnym wymiarem międzydyscyplinarnego dyskursu
o niemieckojęzycznych badaniach nad dyskursem jest bez wątpienia aspekt krytyki.
Warnke i Spitzmüller, referując metody lingwistycznej analizy dyskursu i opisując
tzw. semantyczne figury dyskursu, nazywają podejścia, dla których krytyka jest nieodzownym elementem analizy dyskursu (należy zaznaczyć, że ten punkt był istotny
dla samego Foucaulta), jako implicytnie podlegające w aspekcie semantyczno-dyskursywnym Szkole Frankfurckiej. Warnke i Spitzmüller w swoich dotychczasowych
pracach jednoznacznie dystansują się od takiego rozumienia analizy dyskursu, postulując lingwistyczną analizę dyskursu zorientowaną na deskrypcję, wyzbywającą
się wszelkich twierdzeń o charakterze normatywno-wartościującym. Takie rozumienie analizy dyskursu jest konsekwencją pozytywistycznego podejścia do nauki
i stało się w socjologicznych i krytycznych badaniach nad dyskursem przedmiotem
ostrej krytyki (por. np. Diaz-Bone 2010; Jäger 2005), co spowodowało wśród przedstawicieli lingwistycznej analizy dyskursu pewną rewizję poglądów. W wydanej
w 2011 roku monografii Spitzmüller i Warnke opowiadają się już za budowaniem
pomostu pomiędzy lingwistyczną i krytyczną analiza dyskursu4.
4.2. Socjologiczna analiza dyskursu
Rekonstrukcja podejść lingwistycznych pokazała, że punktem wyjścia do definiowania kategorii dyskursu są teksty bądź korpusy tekstowe. Socjologiczna analiza dyskursu (czy też analiza dyskursu o nachyleniu socjologicznym) wychodzi z podobnego założenia, status tekstów jest jednak w opozycji do tego stosowanego w analizie
lingwistycznej. Teksty, korpusy tekstowe — bądź używane często w nomenklaturze
tego nurtu pojęcie „praktyk wypowiadania” (niem. Aussagepraxis) — traktowane
są jako „ślady” procesów społecznych, będacych właściwym przedmiotem socjologicznej analizy dyskursu. W konsekwencji głównym celem tego podejścia jest
rekonstrukcja zespołu reguł dyskursywnych charakterystycznych dla określonych
procesów społecznych (por. Diaz-Bone 2010). Kategorie lingwistyczne, takie jak
porządki semantyczne, metafory, porządki pojęciowe etc., są dla przedstawicieli
4 W przygotowaniu znajduje się tom o roboczym tytule „Lingwistyka dyskursu między deskrypcją
a krytyką”.
Oblicza 5.indb 139
2013-07-04 09:55:00
140
tej perspektywy skutkami praktyk dyskursywnych, a nie jednostkami, za pomocą
których można je wyjaśniać. Przywoływany już wyżej Heinemann (2011), bilansując lingwistyczne i socjologiczne ujęcia dyskursu, nazywa te pierwsze przykładem
modeli „bottom-up”, te drugie modelami „top-down”. Natomiast wszelkie różnice
w dyskusji o statusie tekstów w ramach analizy dyskursu są dla tego autora przykładem pozornych sprzeczności, gdyż w gruncie rzeczy oba podejścia skupiają się na
„społeczno-komunikacyjnych jednostkach bazowych” (Heinemann 2011: 55).
Socjologiczna analiza dyskursu reprezentowana jest w obszarze niemieckojęzycznym przede wszystkim przez augsburgską grupę badaczy skupionych między
innymi wokół Reinera Kellera5. Dyskurs definiują jako „dającą się oddzielić za
pomocą różnych kryteriów praktykę wypowiadania” bądź „całość zdarzeń komunikacyjnych (niem. Gesamtheit von Aussageereginssen), badanych ze względu na
instytucjonalnie ustabilizowane wzorce strukturalne, praktyki, reguły i zasoby wytwarzania znaczeń” (Keller 2011: 68). W aspekcie teoretycznym Keller odwołuje się
do konstrukcjonistycznej teorii wiedzy Bergera i Luckmanna i wskazuje na jej, jego
zdaniem, zbieżność z niektórymi koncepcjami Foucaulta. Podobieństwa mają się
manifestować przede wszystkim w założeniu, że „wszystko co postrzegamy, czego
doświadczamy, co odczuwamy, przekazywane jest poprzez społecznie skonstruowaną, stypizowaną, w różnym stopniu uznaną za legitymizowaną i zobiektywizowaną wiedzę” (Keller 2011: 57). Keller podkreśla pewne deficyty zarówno niektórych
aspektów ujęcia Bergera i Luckmanna, jak i niemieckojęzycznych koncepcji socjologii wiedzy nawiązujących do obu klasyków. W pierwszym przypadku chodzi o zorientowanie na analizy wiedzy potocznej poszczególnych społeczności, w drugim
o koncentrowanie się przede wszystkim na mikroanalizach praktyk (wiedzy). Keller
próbuje odwołaniami do Foucaulta uzupełnić oba podejścia na potrzeby własnego
programu analizy dyskursu, powołując się na jedno z centralnych postulatów koncepcji Foucaulta, czyli genealogiczną makroanalizę władzy–wiedzy. Keller przedstawia tym samym makroanalitycznie zorientowaną analizę dyskursu, osadzoną
jednakże w socjologii wiedzy6.
Tę nadbudowę teoretyczną Keller uzupełnia refleksjami metodologicznymi dotyczącymi poszczególnych etapów procesu badawczego, kryteriów wyboru danych
do analizy szczegółowej etc. W kontekście możliwych danych wskazuje na konieczność czerpania z wielu subnurtów szeroko pojętej metodologii nauk społecznych
i humanistycznych (takich jak np. analiza konwersacyjna, badania etnograficzne
czy subdyscypliny zajmujące się analizą audiowizualności) i postuluje włączanie do
analiz dyskursu różnego rodzaju materiału empirycznego: tekstów (zdjęcia, filmy,
muzyka), obiektów (np. budynki), praktyk społecznych (demonstracje, gesty sym5 Jeden ze specyficznych odłamów tej grupy badawczej stanowi tzw. analiza dyspozytywu, która
zostanie zreferowana w ostatnim fragmencie artykułu.
6 Keller określa swój program badawczy jako analizę dyskursu na podstawach socjologii wiedzy
(niem. wissenssoziologische Diskursanalyse).
Oblicza 5.indb 140
2013-07-04 09:55:00
141
boliczne). Szczegółową analizę dyskursu (w perspektywie socjologicznej) ogranicza
do badań obejmujących trzy płaszczyzny:
• tzw. strukturę badanego fenomenu (niem. Phänomenenstruktur), czyli sposób, w jaki dyskursy konstruują obiekt, do którego się odnoszą (poprzez nazwanie
związków przyczynowo-skutkowych, ocen moralno-estetycznych, skutków etc.),
• wzorce/schematy interpretacyjne (niem. Deutungsmuster) dostępne w społecznych zasobach wiedzy i aktualizowane indywidualnie bądź kolektywnie w określonych obszarach społecznych,
• struktury narracyjne, czyli elementy (np. osie narracyjne, fabuły etc.), za pomocą których poszczególne fragmenty wypowiedzi łączone są w krótsze lub dłuższe
opowieści bądź historie.
Proces analizy (szczególnie kodowanie danych językowych) zostaje obudowany
podstawowymi założeniami teorii ugruntowanej (por. Keller 2011: 102). Ostatnią
fazę procesu badawczego stanowi pytanie, w jaki sposób możliwe jest przejście od
szczegółowej analizy danych na płaszczyznę dyskursu. W tym kontekście Keller odwołuje się do podstawowych zagadnień koncepcji próbkowania Straussa, a zwłaszcza do zasady minimalnego i maksymalnego kontrastowania (por. Keller 2011: 122).
Podsumowując — model socjologicznie ukierunkowanej analizy dyskursu jest
dość skondensowanym, logicznie zbudowanym i empirycznie wypróbowanym
w różnych kontekstach (por. np. Keller 1998; Truschkat 2008; Kelle, Truschkat
2012) projektem badawczym i co ważne — przedstawionym także w dość przystępny sposób w formie podręcznika akademickiego (por. Keller 2011)7. Wątpliwości
budzi jednak zestawianie, nierzadko mechaniczne, koncepcji Foucaulta i socjologii
wiedzy. Podobnie jak w przypadku lingwistycznej analizy dyskursu także tutaj widoczne staje się silne osadzanie dyskursu w określonych ramach dyscyplinarnych.
Oba warianty niemieckojęzycznej analizy dyskursu (lingwistyczna i socjologiczna)
pokazują, że tak często postulowana otwartość i interdyscyplinarność badań nad
dyskursem objawia się w praktyce jedynie na płaszczyźnie intersubdyscyplinarności, tzn. poszczególne warianty analizy dyskursu przez interdyscyplinarność rozumieją często odwołania do subdyscyplin naukowych rozwiniętych w ramach „własnej” tradycji badawczej.
4.3. Krytyczna analiza dyskursu
Programem badawczym, który w Niemczech najbardziej zbliża się ku interdyscyplinarności, jest bez wątpienia krytyczna analiza dyskursu, rozwijana przez tzw.
duisburską grupę badawczą. Oddzielić należy jednak sformułowane podstawy teoretyczne i metodologiczne (por. Jäger 2004) od praktyki badawczej tej grupy (por.
np. Jäger, Jäger 2007). W tym pierwszym wymiarze widoczna jest dość duża otwar7 Dydaktyczny aspekt analizy dyskursu pozostaje do dziś jednym z bardziej widocznych deficytów
niemieckojęzycznej analizy dyskursu.
Oblicza 5.indb 141
2013-07-04 09:55:00
142
tość tej koncepcji na różne obszary teoretyczno-metodologiczne, tzn. dyskurs nie
jest pojmowany w wąskich granicach dyscyplinarnych, tak jak było to widoczne
w przypadku wyżej wymienionych lingwistycznych i socjologicznych wariantów
analizy dyskursu. Z drugiej strony praktyka badawcza grupy z Duisburga sprawia
wrażenie dość izolowanej, gdyż ogranicza się w dużej mierze do takich analiz skupionych na problemie władzy i krytyki dyskursu, które ze względu na „znikomy”
reżim metodologiczny traktowane są przez część lingwistów i socjolingwistów jako
niespełniająca kryteriów pozytywistycznie pojmowanej nauki (dyskusje wokół tej
kwestii u Diaz-Bone 2010).
W przedstawionym przez Jägera (2004) wprowadzeniu do KAD dyskurs definiowany jest dość szeroko jako „przebiegi, przepływy wiedzy społecznej w czasie, które zawierają wyznaczniki (niem. Applikationsvorgaben) kształtujące rzeczywistość
społeczną” (Jäger 2004: 158). Podstawy teoretyczne jägerowskiej koncepcji dyskursu obudowywane są teorią działania Leontiewa, niektórymi koncepcjami Jürgena
Linka8 i przede wszystkim koncepcją dyskursu Foucaulta.
Na bazie tych rozważań Jäger we wspomnianym już wprowadzeniu (Jäger 2004:
158) szkicuje etapy procesu badawczego KAD, które sprowadzają się do trzech
płaszczyzn:
• analizy szczegółowej tzw. fragmentów dyskursywnych,
• analizy społecznej (fragmenty dyskursywne pojmowane są przez Jägera jako
części składowe tzw. dyskursów ogólnospołecznych, co jego zdaniem uprawnia do
przejścia na poziom analizy społecznej),
• krytyki dyskursu.
W pierwszej płaszczyźnie analizy wprowadzone zostają kategorie analityczne
strukturyzujące dyskurs, tzn. pokazujące, w jaki sposób możliwe jest wyabstrahowanie przedmiotów analizy empirycznej. Ponadto przedstawione zostają możliwe
kroki analityczne obejmujące szereg metod — co ciekawe — wywodzących się między innymi z lingwistyki.
Głównym przedmiotem KAD są fragmenty dyskursywne (niem. Diskursfragmente) definiowane przez Jägera jako teksty bądź części tekstów, które połączone określonym kryterium tematycznym tworzą tzw. wątki dyskursywne (niem. Diskursstränge).
Wybór fragmentów dyskursywnych poddawanych analizie może być określony między innymi za pomocą tzw. płaszczyzn dyskursywnych — dyskurs medialny, dyskurs
naukowy, dyskurs praktyk codziennych (niem. Alltagsdiskurse) etc. — lub za pomocą
tzw. wydarzeń dyskursywnych, które generują określone fragmenty dyskursywne (np.
zabójstwo Theo van Gogha z listopada 2004, por. Jäger 2007). Jedną z oryginalniejszych kategorii analitycznych tematyzowanych w tej płaszczyźnie analizy i rekonstruowanych w wielu badaniach empirycznych duisburskiej grupy badawczej jest kate8 Koncepcję dyskursu Jürgena Linka (por. np. 2006) można potraktować jako jeden z odłamów
krytycznej analizy dyskursu w Niemczech. Przede wszystkim koncepcja normatywności i symboli
kolektywnych Linka wykorzystywana jest w wielu nurtach analizy dyskursu — także w opisywanej
tutaj grupie duisburskiej, o czym będzie mowa w dalszej części artykułu.
Oblicza 5.indb 142
2013-07-04 09:55:00
143
goria „krzyżowania wątków dyskursywnych” (niem. Diskursstrangverschränkung).
Margret Jäger (por. 1996) w szeroko zakrojonym projekcie badawczym zidentyfikowała tzw. etnizację seksizmu (niem. Ethnisierung vom Sexismus) polegającą na krzyżowaniu dwóch wątków dyskursywnych wywołującym określone efekty dyskursywne.
Syndromem „etnizacji seksizmu” jest obecne w dyskursie migracyjnym w Niemczech
i zrekonstruowane w ramach przeprowadzonych wywiadów badawczych z mieszkańcami Duisburga społeczne przeświadczenie, że tureccy bądź muzułmańscy mężczyźni
są seksistami i uciskają kobiety. Tego rodzaju etnizacja służy w dyskursie migracyjnym jako wytłumaczenie, dlaczego w oczach Niemców trudne bądź niemożliwe jest
współistnienie z Turkami, czy szerzej: z muzułmanami (Jäger 1996).
Inną ważną kategorią niemieckiej KAD są tzw. symbole kolektywne — kategoria
zaczerpnięta od Jürgena Linka. Symbole kolektywne to swego rodzaju „repertuar obrazów” (Jäger 2007: 36), za pomocą których konstruowana jest (np. przez media) rzeczywistość społeczna. „Das Boot ist voll” („łódka jest pełna”) jest przykładem symbolu kolektywnego, który bardzo często pojawia się w dyskursie migracyjnym w Niemczech.
Na płaszczyźnie analizy szczegółowej pojawia się także wiele innych kategorii
(przede wszystkim lingwistycznych), wykorzystywanych do analizy fragmentów
dyskursywnych: jak na przykład metafory, implikatury, wyrażenia pronominalne,
struktury argumentacyjne. W praktyce badawczej grupy z Duisburga (ze względu
na wyżej wspomniane zogniskowanie analiz na kwestie władzy i krytyki) mają one
jednak marginalne znaczenie.
Analiza szczegółowa fragmentów dyskursywnych jest pierwszym etapem KAD
strukturyzującym badany „wycinek” dyskursu — swego rodzaju przygotowaniem do
analizy społecznej i krytyki dyskursu. W ramach analizy społecznej określony wątek
dyskursywny badany jest w szerszym kontekście polityczno-kulturowym. Grupa duisburska dość dużo uwagi poświęca badaniom dyskursu mediów i to właśnie ten typ
dyskursu posłuży jako ilustracja możliwych zagadnień podejmowanych w ramach
płaszczyzny społecznej. Media traktowane są przez Jägera jako instancje produkujące
i reprodukujące określone dyskursy. W tym kontekście podstawowym zagadnieniem
badawczym jest próba odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób — za pomocą jakich
technik — analizowane medium wpływa na kształtowanie ogólnospołecznej akceptacji określonych fenomenów społeczno-politycznych (np. biopolityki). W związku
z tym w programie KAD pojawia się zaczerpnięte od Linka (i nawiązujące do pism
„późnego” Foucaulta) pojęcie normalizacji (niem. Normalität). Proces normalizacji (charakterystyczny przede wszystkim dla społeczeństw zachodnich) polega na
określaniu pewnej „przeciętnej” (np. poprzez wykorzystanie statystyk) i forsowaniu
jej za pomocą różnych, przede wszystkim zinstytucjonalizowanych dyskursów. Normalizacja ma więc charakter procesualny i ma na celu określenie/zdefiniowanie pól
normalizacyjnych w odmiennych empirycznych obszarach referencyjnych, takich jak
ekonomia, zdrowie, polityka. Dla Jägera jednym z istotnych instrumentów służących
normalizacji są media. W wymiarze społecznym jägerowska KAD pyta zatem, jakiego
rodzaju „normalizacje” produkują bądź reprodukują media i jakie efekty (dyskursyw-
Oblicza 5.indb 143
2013-07-04 09:55:00
144
ne) są przez nie wywoływane. Jäger postuluje także włączenie w ten obszar badania
analizy historycznej i prognostycznej. Ta pierwsza pyta o źródła i przyczyny aktualnie
artykułowanych dyskursów, ta druga jest próbą sformułowania hipotez dotyczących
możliwego rozwoju analizowanych wątków dyskursywnych.
Ostatnim etapem KAD jest krytyka dyskursu. Powołując się na często cytowany
fragment z Porządku dyskursu Foucaulta, mówiący, że „w każdym społeczeństwie
wytwarzanie dyskursu jest równocześnie kontrolowane, selekcjonowane, organizowane i poddawane redystrybucji przez pewną liczbę procedur” (Foucault 2002: 7),
Jäger postrzega KAD jako instrument służący problematyzowaniu i dekonstruowaniu dominacji pewnych dyskursów w określonych przestrzeniach społecznych. Swój
program badawczy określa mianem „transdyscyplinarno-politycznej koncepcji interpretacji rzeczywistości społecznej” (Jäger 2007: 15). Podkreśla tym samym fakt,
iż KAD jest programem politycznym, odżegnując się jednocześnie od stawianych
jego badaniom zarzutów ideologizowania, gdyż celem KAD nie ma być „generowanie prawd obiektywnych” (Jäger 2007: 15), lecz przedstawianie alternatyw dla
dominujących i często generujących różne nierówności społeczne dyskursów. Podsumowując, niemieckojęzyczna KAD tematyzuje wiele aspektów ważnych
z perspektywy badań władzy i krytyki dyskursu. Hermetyczność w doborze analizowanych tematów, mała precyzyjność przedstawionych podstaw teoretyczno-metodologicznych, dość duża swoboda metodologiczna i radykalna krytyka tzw. pozytywizmu naukowego sprawiaja, iż KAD w ujęciu Jägera to program badawczy spotykający
się z dość dużym oporem części środowisk naukowych. Tym samym niemieckojęzyczna KAD mogłaby stać się przedmiotem autoanalizy jako przykład alternatywnego dyskursu prowadzącego „walki interpretacyjne” (Jäger, Jäger 2007) z postrzeganym
przez KAD jako hegemoniczny pozytywistycznym dyskursem naukowym.
5. Aktualna dyskusja o dyskursie — pytania o kategorię
„ponaddyskursywną”: dyspozytyw
W obliczu, z jednej strony, postępujących procesów ekonomizacji życia społecznego
i jednostkowego oraz ekspansji neoliberalnych uzasadnień tychże procesów, z drugiej zaś ze względu na „zwrot ku interdyscyplinarności” w naukach społecznych i humanistycznych, napędzany zresztą po części przez wspomniane makrotendencje,
badacze dystansujący się od nich (ale i wykorzystujący hasło interdyscyplinarności)
zaczęli dostrzegać w tych przemianach przedmiot krytycznych analiz. Jednocześnie
zwrócono uwagę na to, że kategoria dyskursu, wyabstrahowana ze związków z otoczeniem niedyskursywnym, okazuje się niewystarczającym narzędziem do opisu
i krytyki fenomenów współczesnej komunikacji. Ponownie myśl Michela Foucaulta stała się punktem wyjścia do rozszerzenia obszaru zainteresowań analizy
dyskursu. Już wczesne prace Foucaulta zapowiadają implicite jego zainteresowanie
relacją między praktykami dyskursywnymi i niedyskursywnymi, natomiast teksty
Oblicza 5.indb 144
2013-07-04 09:55:00
145
z drugiej połowy lat 70. stawiają ten problem w centrum uwagi. Dyskurs i związane z nim procedury kontroli nie stanowią w tej optyce autonomicznej, wyizolowanej
instancji władzy, lecz element szerszego układu, którego składowe oddziałują na
siebie wzajem. Pojęcie dyspozytywu staje się wówczas, obok koncepcji rządomyślności, jedną z kluczowych kategorii refleksji Foucaulta.
Mówiąc o rządomyślności (fr. gouvernementalité, niem. Gouvernementalität),
której poświęca cykl wykładów z lat 1977–19799, Foucault ma na myśli formę
władzy, która pojawia się, jego zdaniem, około wieku XVIII: „Przez słowo »rządomyślność« rozumiem […] zespół tworzony przez instytucje, procedury, analizy
i refleksje, kalkulacje i taktyki, pozwalające sprawować tę specyficzną, ale też bardzo
złożoną formę władzy, której zasadniczym przedmiotem jest populacja, najważniejszą postacią wiedzy — ekonomia polityczna, zasadniczym zaś narzędziem — dyspozytywy bezpieczeństwa” (Foucault 2000: 183)10. Dyspozytyw bezpieczeństwa jest
specyficzną subkategorią ogólnego pojęcia dyspozytywu11 władzy, który służy do
opisu stosunków władzy–wiedzy, funkcjonujących jednocześnie na poziomie makrospołecznym, instytucjonalnym oraz jednostkowym. W wywiadzie z 1977 roku
Foucault określa dyspozytyw w następujący sposób:
tym, co próbuję oznaczyć za pomocą tej nazwy, jest, po pierwsze, zdecydowanie heterogeniczny ansambl [ensemble], zawierający dyskursy, instytucje, zabudowę architektoniczną, regulaminy,
prawa, przepisy administracyjne, wypowiedzi naukowe, twierdzenia filozoficzne, moralne, filantropijne; krótko mówiąc: to, co powiedziane, jak i to, co niepowiedziane; oto właśnie elementy dyspozytywu. Sam w sobie dyspozytyw jest siecią, którą można ustanowić między tymi elementami.
Po drugie, tym, co chciałbym oznaczyć mianem dyspozytywu, jest właśnie natura powiązania,
które może istnieć między tymi heterogenicznymi elementami. W ten sposób, pewien dyskurs
może pojawić się raz jako program jakiejś instytucji, a raz, przeciwnie, jako element, który pozwala uzasadniać i zasłaniać praktykę, która sama pozostaje niema, albo funkcjonuje on jako wtórna reinterpretacja tejże praktyki, dając jej dostęp do nowego pola racjonalności. Krótko mówiąc,
między tymi elementami, dyskursywnymi bądź niedyskursywnymi, toczy się jakby gra zmianami
pozycji, modyfikacjami funkcji, które także mogą być bardzo zróżnicowane.
Po trzecie, przez dyspozytyw rozumiem rodzaj — powiedzmy — formacji, której, w danym
momencie historycznym, główną funkcją było odpowiadać w sytuacji nagłej konieczności (urgence). Dyspozytyw pełni więc przede wszystkim funkcję strategiczną. To może oznaczać, na przykład, resorpcję wahliwej masy populacji, którą społeczeństwo z gospodarką w wysokim stopniu
merkantylistyczną uznałoby za zawadzającą: istniał tam imperatyw strategiczny grający rolę matrycy dyspozytywu, który stał się stopniowo dyspozytywem kontroli-ujarzmienia szaleństwa, chorób psychicznych i neurozy (Foucault 1994b: 299, tłum. M. Nowicka, por. Nowicka 2011).
Rekapitulując, można powiedzieć, że dyspozytyw obejmuje zarówno dyskursywne, jak i nieartykułowane w dyskursie manifestacje władzy, które materiali 9 W języku
niemieckim ukazały się w 2006 roku pt. Geschichte der Gouvernementalität.
D. Leszczyńskiego i L. Rasińskiego nieco zmienione.
11 W polskim przekładzie wykładów Foucaulta zamiast pojęć rządomyślność i dyspozytyw, funkcjonujących już wcześniej po polsku w literaturze przedmiotu, pojawiają się mylące „odpowiedniki”:
urządzanie i urządzenie. Por. argumenty za zachowaniem obco brzmiących, ale swoistych nazw rządomyślność i dyspozytyw — Czyżewski 2011: 32–33; Nowicka 2011.
10 Tłumaczenie
Oblicza 5.indb 145
2013-07-04 09:55:00
146
zują się na przykład w społecznej dystrybucji wiedzy. Po wtóre, dyspozytyw nie
oznacza zbioru zatomizowanych praktyk, ale odnosi się do siatki zależności między nimi. Ów ansambl odgrywa rolę mechanizmu produkującego pewną wiedzę
o świecie, społeczeństwie i człowieku, która narzuca temu ostatniemu kryteria
„racjonalnego” działania. Zatem wiedza wytwarzana w ramach dyspozytywu ma
funkcję strategiczną i porządkującą. Po trzecie, podstawowym działaniem dyspozytywu jest wyjaśnianie, neutralizowanie i maskowanie zaistniałych sytuacji
nagłych i nieprzewidzianych. Dyspozytyw dotyczy więc wydarzeń i zjawisk, które
zostały poznane i rozpoznane jako realne. Nie zapobiega im, jego swoiste zadanie
polega na tym, że „odpowiada na pewną rzeczywistość” (Foucault 2010: 69) i reguluje ją.
Na podstawie tekstów Foucaulta można wyróżnić trzy subtypy dyspozytywu
władzy, które odpowiadają różnym formom rządzenia: prawo związane z władzą
suwerenną, dyspozytyw dyscyplinarny oraz dyspozytyw bezpieczeństwa (Raffnsøe,
Gudmand-Høyer, Thaning 2011: 229–232). Ostatni typ, jak już wspomniano, odpowiada nowej formie rządzenia, jaką jest rządomyślność. Rządomyślność i dyspozytyw bezpieczeństwa odnoszą się do rzeczywistości podporządkowanej logice
ekonomicznej, gdzie przedmiotem władzy jest jednostka zarządzająca sama sobą.
Dyspozytyw wskazuje na dyskursywne i niedyskursywne praktyki angażujące jaźń
i ciała jednostek, determinujące poznanie w zekonomizowanej przestrzeni społecznej. Relacje władzy w obrębie dyspozytywu są ukierunkowane na wypracowanie
optymalnej granicy między tym, co akceptowalne, i tym, co nieakceptowalne — na
wytworzenie kategorii przeciętności. Dyspozytyw urządza przestrzeń bezpieczeństwa i opierając się na ogólnej ekonomii władzy, produkuje znormalizowane społeczeństwo bezpieczeństwa (Foucault 2010: 74–78).
Właśnie ze względu na makropolityczne osadzenie koncepcji rządomyślności
początkowo, od lat 90. XX wieku, tzw. studia nad rządomyślnością (niem. Gouvernementalitätsforschung) rozwijały się w oderwaniu od analizy dyskursu. Czołowymi przedstawicielami niemieckojęzycznej odmiany tego nurtu są Thomas
Lemke, Ulrich Bröckling i Susanne Krasmann. Lemke kładzie nacisk na neoliberalno-rządomyślne uwarunkowania współczesnych procedur wytwarzania
podmiotów (1997), szczególnie zaś na biopolitykę, rządzenie populacją poprzez
logikę ekonomizacji ryzyka biologicznego (2007). Jako przykłady podaje między innymi dyskurs genetyczny, gloryfikujący badania prewencyjne i prenatalne.
Także Bröckling (2007) skupia się na nowych modusach produkcji podmiotowości — przede wszystkim w sferze neoliberalnej władzy pastoralnej, „kierowania
kierowaniem się jednostki”. Wykorzystują pojęcie dyskursu jedynie jako kategorię pomocniczą.
Jednakże, jak zauważają Silke van Dyk i Johannes Angermüller, do „spotkania”
analizy dyskursu i studiów nad rządomyślnością musiało wreszcie dojść, ponieważ
te dwa podejścia stawiają wspólne pytania, a oferują uzupełniające się odpowiedzi
i wskazówki metodologiczne:
Oblicza 5.indb 146
2013-07-04 09:55:00
147
pomimo różnych zainteresowań badawczych, oba podejścia wyróżniają się poprzez krytyczną refleksję nad problematyką podmiotowości i działania, która w ubiegłych latach dała ważne impulsy
do budowania teorii nauk społecznych; i podczas gdy termin dyskursu prawie nie odgrywa roli
w wykładach o rządomyślności, to centralny dla foucaultowskiej analizy dyskursu splot (Nexus)
władzy i wiedzy stoi (także) w centrum rządomyślnych technologii (siebie) (van Dyk, Angermüller
2010: 11).
Przepływ między podejściami ma zatem dwojaki charakter — z jednej strony
przedstawiciele analizy dyskursu czerpią ze studiów nad rządomyślnością społeczną problematykę swoich badań, z drugiej zaś badacze rządomyślności coraz chętniej korzystają z narzędzi analizy dyskursu. Co więcej, przekonują van Dyk i Angermüller, istnieje przynajmniej pięć powodów do zacieśnienia perspektyw analizy
dyskursu i studiów nad rządomyślnością. Oba podejścia:
• są zainteresowane wyjściem poza sferę czysto dyskursywną i objęcia badaniem także instytucji, artefaktów i ciał. Kategorią pomostową może być pojęcie dyspozytywu;
• ogniskują się wokół pytania o postsuwerenny podmiot, wytwarzany w ramach mechanizmów władzy;
• szukają powiązania programu lub, odpowiednio, dyskursu z praktyką społecznego działania, teorii z empirią;
• stawiają pytanie o „jak” władzy, o jej techniki i praktyki łączące się z produkcją wiedzy legitymującej porządek społeczny;
• potrzebują spójnego programu teoretycznego i metodologicznego i dyskutują potrzebę empiryczności własnej perspektywy badawczej (van Dyk, Angermüller
2010: 12–16).
Koncepcja dyspozytywu, łącząca pojęcie dyskursu oraz niedyskursywnych elementów produkcji rzeczywistości społecznej, wyznacza zasadniczy kierunek, w którym
idzie dziś postfoucaultowska analiza dyskursu, chcąc integrować wybrane hipotezy
studiów nad rządomyślnością. Wśród kontynuatorów Foucaulta nie jest odosobnioną
opinia, iż właśnie koncepcja dyspozytywu zaznacza w myśli tego autora przesunięcie
środka ciężkości z archeologii na genealogię, i zarazem późny etap jego twórczości
(Kammler, Parr, Schneider 2008: 237–238). Z kolei ukute na fali zainteresowania dyspozytywem hasło ‘dispositif turn’ jest konfrontowane z okrzepłym terminem zwrot
dyskursywny (discursive turn) — ale jako rozszerzenie perspektywy analizy dyskursu,
a nie jako jej zniesienie. Jednocześnie kontrowersje budzą kryteria rozstrzygającego
oddzielenia praktyk dyskursywnych i niedyskursywnych. To bowiem, co dzieje się na
granicy dyskursu, pozostaje w opinii części postfoucaultowskich badaczy nierozłączne, nie tworzy osobnych obszarów rzeczywistości, a pojęcie dyspozytywu, jeśli jest
stosowane do akcentowania dyskursywno-niedyskursywnej dualności, staje się kategorią bezproduktywną (Wrana et al. 2007).
Ze względu na niejednoznaczność pojęcia dyspozytywu rozwinęły się różne warianty jego analitycznego ujęcia i teoretyczno-metodologicznego zastosowania (por.
Kumięga 2012). Można je syntetycznie podzielić na dwa najważniejsze podejścia,
Oblicza 5.indb 147
2013-07-04 09:55:00
148
zaznaczając równocześnie roboczy charakter tej typologii (wyróżnione tendencje
nie muszą się nawzajem wykluczać, mogą wręcz uzupełniać się w jednym projekcie
badawczym):
• Analiza dyspozytywów (niem. Analysen von Dispositiven). Istotą tego podejścia jest identyfikacja dyspozytywów jako swoistych zespołów relacji władzy.
Nie zakłada ono spójnego programu badawczego, analiza ma przede wszystkim
charakter teoretyczno-opisowy i krytyczny. Przedstawiciele tego nurtu powołują
się na wierność metodzie Foucaulta (zwłaszcza tekstom dotyczącym dyspozytywu
seksualności i dyspozytywów bezpieczeństwa). Owocem tego pola analitycznego
są rozmaite koncepcje dyspozytywów dyscyplinarnych i bezpieczeństwa, odnoszących się do współczesnych fenomenów życia społecznego. W ramach Gender Studies wypracowywana jest między innymi kategoria dyspozytywu płciowości (niem.
Geschlechterdispositiv), z kolei w obszarze studiów nad rządomyślnością kluczowy
staje się dyspozytyw kierowania/rządzenia (niem. Führungs-/Regierungsdispositiv),
a w medioznawstwie mówi się o dyspozytywach medialnych, w tym o dyspozytywie telewizji czy kina. Na swoje potrzeby adaptuje to ogólne pojęcie także postfoucaultowska krytyczna analiza dyskursu i zajmuje się między innymi dyspozytywem
rasizmu czy, w ramach badań nad miejskimi nierównościami, dyspozytywem dzielnicy (niem. Stadtteil-Dispositiv) (por. Bührmann, Schneider 2008: 11–14).
• Analiza dyspozytywu (niem. Dispositivanalyse). Ambicją tego nurtu jest
przede wszystkim tworzenie podstaw teoretyczno-metodologicznych do socjologicznych analiz dyskursu i władzy (Bührmann 2004). W pierwszej kolejności
chodzi więc o operacjonalizację pojęcia dyspozytywu, jego składowych i właściwości do badań empirycznych. Do tej pory najszerzej zakrojoną próbę nakreślenia dyspozytywowej perspektywy badawczej w ramach analizy dyskursu podjęli
Andrea D. Bührmann i Werner Schneider (2008). Za cel stawiają sobie określenie
teoretycznej relacji między pojęciem dyskursu i dyspozytywu oraz podstawy metodologicznej. Jako wymiary analizy dyspozytywu wymieniają społeczną sytuację
przełomu, która uruchamia dyspozytyw, dyskursy i praktyki dyskursywne, praktyki
niedyskursywne, symboliczne i materialne obiektywacje oraz formowanie podmiotu (Bührmann, Schneider 2008: 92–96). W tej perspektywie badawczej nie chodzi
więc o analizę dyspozytywów, „które są empirycznie rekonstruowane przy mniej
bądź bardziej systematycznym użyciu określonej metodologii” (Bührmann, Schneider 2008: 152), lecz o metodologicznie ufundowane analizy, które stawiają pytanie, jakiego rodzaju elementy wiedzy (pochodzące z dyskursywnie realizowanych
porządków wiedzy) w jakim stopniu wytwarzają realne (i tym samym mające
związek z władzą) efekty, które to efekty przyjmują postać działań i dopiero wtedy
mogą z powrotem oddziaływać na wytwarzające je porządki wiedzy (Bührmann,
Schneider 2008).
Także Jäger (2001b), Link (2007) oraz Keller (2011) sformułowali szereg interpretacji pojęcia dyspozytywu. Nie mają one jednak charakteru stricte metodologicznego, są raczej refleksjami ogólnoteoretycznymi. Jäger ujmuje dyspozytyw jako kate-
Oblicza 5.indb 148
2013-07-04 09:55:00
149
gorię złożoną z trzech elementów wiedzy, do których zalicza praktyki dyskursywne,
praktyki niedyskursywne oraz przedmioty. Link w kontekście dyspozytywu zajmuje
się przede wszystkim relacją wiedza–władza–podmiotowość (por. Link 2007). Natomiast Keller, próbując łączyć perspektywę postfoucaultowską i socjologii wiedzy,
definiuje dyspozytyw jako „materialną i idealną infrastrukturę” dyskursu (Keller
2011: 68) i sytuuje go, dyspozytyw, jako kategorię pomocniczą w analizie dyskursu.
Zupełnie inny, nadrzędny status nadają temu pojęciu Bührmann i Schneider, którzy
mówią wręcz o „dyspozytywowej konstrukcji rzeczywistości” (Bührmann, Schneider 2008: 85) i upatrują w dyspozytywie kategorii ściśle powiązanej z dyskursem, ale
zarazem szerszej i ogólniej.
Reasumując ten krótki przegląd wyżej wymienionych podejść, trzeba podkreślić, że mimo znaczących metodologicznych i metateoretycznych różnic między
nimi (a także heterogeniczności w ramach każdego z nich), łączy je kilka zasadniczych cech. Po pierwsze, czołowym odniesieniem jest dla nich myśl „późnego”
Foucaulta (odmiennie interpretowana i nierzadko zestawiana z innymi, sprzecznymi z nią, koncepcjami, na przykład pojęciem dyspozytywu u Giorgia Agambena, por. Bührmann, Schneider 2010). Po drugie, identyfikują potrzebę rozszerzenia
spektrum analizy dyskursu o refleksję nad praktykami niedyskursywnymi i chętnie
adaptują do tych celów pojęcie dyspozytywu12. Po trzecie, kluczowymi problemami
badawczymi staje się dla nich konstytucja podmiotu w warunkach zmiany społecznej i materialno-symboliczne obiektywacje tych przemian. Szczególną inspirację
stanowi kategoria dyspozytywu bezpieczeństwa, którego celem jest normalizacja
zachowań i mentalności, ponieważ wskazuje on na paradoksalną produktywność
rozproszonej społecznie władzy w coraz to nowych obszarach życia społecznego.
Należy się zatem spodziewać, że w najbliższych latach oba nurty — analiza dyspozytywów i analiza dyspozytywu — będą wciąż rozwijane, ale konceptualne różnice
między nimi wciąż będą narastać.
6. Podsumowanie
Bilansując powyższą rekonstrukcję, należy stwierdzić, iż aktualnie w ramach postfoucaultowskiej analizy dyskursu w Niemczech widoczne są trzy główne nurty czy
grupy podejść:
• podejście lingwistyczne, socjologiczne i krytyczne, charakteryzujące się próbą mniej lub bardziej produktywnego rozwinięcia koncepcji dyskursu Foucaulta
i wypracowania podstaw teoretyczno-metodologicznych analizy dyskursu;
12 Na
marginesie tych rozważań należy zaznaczyć, że w lingwistycznej postfoucaultowskiej analizie dyskursu kategoria dyspozytywu odgrywa marginalną rolę (por. m.in. Busse, Teubert 1994; Warnke
2007; Spitzmüller, Warnke 2011). Prawdopodobnie przyczyną jest zasadnicza trudność w operacjonalizacji tego terminu do badań nad dyskursem, rozumianym jako pozytywnie funkcjonujące formacje
wypowiedzi.
Oblicza 5.indb 149
2013-07-04 09:55:00
150
• podejście historyczne, pedagogiczne oraz politologiczne nawiązujące do
określonych pojęć Foucaulta często rekontekstualizowanych na potrzeby prowadzonych analiz;
• podejście „dyspozytywowe”, odwołujące się do foucaultowskiego pojęcia dyskursu, upatrujące jednak w kategorii dyspozytywu możliwości odnalezienia „układu” ponaddyskursywnego.
Z tej wielogłosowości, charakteryzującej się — paradoksalnie — pozorną jednogłośnością, jeśli chodzi o wskazanie czołowych źródeł inspiracji (Foucault), rzadko
wynika jednak równorzędny dialog między nurtami niemieckojęzycznej analizy
dyskursu. Każdy z nich produkuje swój własny, nomen omen, dyskurs próbujący
„zawładnąć” polem sporu i tym samym stawia pod znakiem zapytania modne hasło
interdyscyplinarności.
W tym kontekście można postawić pytanie, czy niemieckojęzyczne badania nad
dyskursem w ogóle mają potencjał do wypracowania interdyscyplinarnego i zintegrowanego modelu analizy dyskursu, łączącego szczegółowe mikroanalizy danych
empirycznych z płaszczyzną makroanalityczną, która wskazywałaby między innymi
na kwestie związane z władzą w dyskursie. Wszak niektóre modele analizy dyskursu
— jak zostało to wyżej pokazane — czerpiąc z myśli Foucaulta, wspominają jedynie
o konieczności i zasadności analiz władzy, a w praktyce obudowują podstawowe
rozważania Foucaulta dotyczące kategorii wiedzy i dyskursu „bezpiecznymi” (bo
„zinstytucjonalizowanymi” i okrzepłymi) teoriami oraz metodami badawczymi.
Tym samym pomijany lub przynajmniej ograniczony zostaje potencjał poznawczy
i krytyczny tkwiący w szerokich rozważaniach Foucaulta dotyczących kwestii władzy,
wiedzy i podmiotu. Wydaje się, że jedynie niektóre podejścia „dyspozytywowe” i socjologiczno-dyskursywne otwierają się na te aspekty, traktując jednakże mikroanalizy
(między innymi językoznawcze) jako drugorzędne bądź, ujmując to w sposób bardziej dyplomatyczny, jako zasadne tylko wtedy, gdy wskazują one na istotne z punktu
widzenia badacza cechy analizowanego dyskursu (por. np. Keller 2011).
Dlatego ważnym wyzwaniem dla obszaru postfoucaultowskich badań nad dyskursem jest bez wątpienia próba produktywnego skontrastowania dotychczasowych podejść do kategorii dyskursu oraz krytyczna i autokrytyczna (całościowa,
a nie wybiórczo-strategiczna) refleksja nad koncepcjami Michela Foucaulta, dotycząca zarówno kwestii dyskursu, wiedzy, władzy, jak i kategorii wytwarzania
podmiotu. Zgłoszony tutaj postulat nie oznacza, że autorzy tego tekstu opowiadają się przeciwko pluralizmowi badawczemu. Zidentyfikowana została natomiast
tendencja w niemieckojęzycznym obszarze badań nad dyskursem do dyscyplinarnego i dość wąskiego rozumienia kategorii dyskursu o niewątpliwie dużym potencjale — duży potencjał do szeroko zakrojonych analiz o charakterze interdyscyplinarnym — o ile interdyscyplinarność traktować jako metodologiczne wyzwanie,
a nie jako modne hasło maskujące nieprzepracowane zasadnicze problemy wokół
wspólnego, lub przynajmniej współmiernego, rozumienia podstawowych pojęć:
w tym pojęcia dyskursu.
Oblicza 5.indb 150
2013-07-04 09:55:00
151
Bibliografia
Anhorn R., Bettinger F., Stehr J. (red.) (2007): Foucaults Machtanalytik und Soziale Arbeit. Eine kritische Einführung und Bestandsaufnahme, Wiesbaden.
Bernauer J.W., Rasmussen D.M. (red.) (1988): The Final Foucault, Cambridge.
Birkhan B. (2010): Das Dispositiv — die andere Seite des Diskurses. Review Essay: Andrea D. Bührmann
& Werner Schneider (2008). Vom Diskurs zum Dispositiv. Eine Einführung in die Dispositivanalyse,
„Forum Qualitative Sozialforschung/Forum: Qualitative Social Research“ 11(2), art. 9, http://nbnresolving.de/urn:nbn:de:0114-fqs100298.
Bröckling U. (2007): Das unternehmerische Selbst. Soziologie einer Subjektivierungsform, Frankfurt am
Main.
Bührmann A., Schneider W. (2008): Vom Diskurs zum Dispositiv. Eine Einführung in die Dispositivanalyse, Bielefeld.
Bührmann A., Schneider W. (2010): Die Dispositivanalyse als Forschungsperspektive. Begrifflich-konzeptionelle Überlegungen zur Analyse gouvernementaler Taktiken und Technologien, [w:] S. van
Dyk, J. Angermüller (red.), Diskursanalyse meets Gouvermentalitätsforschung. Perspektiven auf das
Verhältnis von Subjekt, Sprache, Macht und Wissen, Frankfurt-New York, s. 261–288.
Bührmann A.D. (2004): Das Auftauchen des unternehmerischen Selbst und seine gegenwärtige Hegemonialität. Einige grundlegende Anmerkungen zur Analyse des (Trans) Formierungsgeschehens
moderner Subjektivierungsweisen, „Forum Qualitative Sozialforschung/ Forum: Qualitative Social
Research“ 6 (1), art. 16, http://www.qualitativeresearch.net/fqs-texte/1-05/05-1-16-d.htm.
Busse D. (1997): Das Eigene und das Fremde. Annotationen zu Funktion und Wirkung einer diskurssemantischen Grundfigur, [w:] M. Jung, M. Wengeler, K. Böke (red.), Die Sprache des Migrationsdiskurses. Das Reden über Ausländer in Medien, Politik und Alltag, Opladen, s. 17–35.
Busse D. (2005): Sprachwissenschaft als Sozialwissenschaft? [w:] D. Busse, T. Niehr, M. Wengeler (red.),
Brisante Semantik. Neuere Konzepte und Forschungsergebnisse einer kulturwissenschaftlichen Linguistik, Tübingen, s. 21–43.
Busse D., Hermanns F., Teubert W. (red.) (1994): Zeichengeschichte, Begriffsgeschichte, Diskursgeschichte, Opladen.
Busse D., Niehr T., Wengeler M. (red.) (2005): Brisante Semantik. Neuere Konzepte und Forschungsergebnisse einer kulturwissenschaftlichen Linguistik, Tübingen.
Busse D., Teubert W. (1994): Ist Diskurs ein sprachwissenschaftliches Objekt? Zur Methodenfrage der
historischen Semantik, [w:] D. Busse, F. Hermanns, W. Teubert (red.), Zeichengeschichte, Begriffsgeschichte, Diskursgeschichte, Opladen, s. 10–28.
Czyżewski M. (2011): Polskie przekłady literatury humanistycznej i „społeczeństwo wiedzy”, „Przegląd
Socjologii Jakościowej“ 7, nr 2, s. 25–45.
Diaz-Bone R. (2010): Was ist der Beitrag der Diskurslinguistik fur die Foucaultsche Diskursanalyse?
Review Essay: Ingo Warnke (Hrsg.) (2007). Diskurslinguistik nach Foucault. Theorie und Gegenstande, Ingo Warnke & Jurgen Spitzmuller (Hrsg.) (2008). Methoden der Diskurslinguistik.
Sprachwissenschaftliche Zugange zur transtextuellen Ebene, „Forum Qualitative Sozialforschung/
Forum: Qualitative Social Research“, 11(2), art. 19, http://nbnresolving.de/urn:nbn:de:0114fqs1002191.
Diaz-Bone R., Bührmann A.D., Gutiérrez Rodrigez E., Schneider W., Kendall G., Tirado F. (2008): The
field of Foucaultian discourse analysis, structures, developments and perspectives, „Historical Social
Research”, t. 33, nr 1, s. 7–28.
Dreesen P., Kumięga Ł., Spieß C. (red.) (2012): Mediendiskursanalyse. Diskurse-Dispositive-MedienMacht, Wiesbaden.
Duszak A., Fairclough N. (red.) (2008): Krytyczna Analiza Dyskursu. Interdyscyplinarne podejście do
komunikacji społecznej, Kraków.
Oblicza 5.indb 151
2013-07-04 09:55:00
152
Duszak A., House J., Kumięga Ł. (red.) (2010): Globalization, Discourse, Media: In a Critical Perspective/Globalisierung, Diskurse, Medien: eine kritische Perspektive, Warszawa.
Dyk van S., Angermüller J. (red.) (2010): Diskursanalyse meets Gouvermentalitätsforschung. Perspektiven auf das Verhältnis von Subjekt, Sprache, Macht und Wissen, Frankfur-New York.
Fairclough N., Duszak A. (2008): Krytyczna analiza dyskursu — nowy obszar badawczy dla lingwistyki
i nauk społecznych, [w:] A. Duszak, N. Fairclough (red.), Krytyczna Analiza Dyskursu. Interdyscyplinarne podejście do komunikacji społecznej, Kraków, s. 7–29.
Felder E. (red.) (2006): Semantische Kämpfe. Macht und Sprache in den Wissenschaften, Berlin-New
York.
Ferry L., Renault A. (1987): Antihumanistisches Denken. Gegen die französischen Meisterphilosophen,
przeł. U. Bokelmann, München-Wien [1985].
Foucault M. (1977): Archeologia wiedzy, przeł. A. Siemek, Warszawa [1969].
Foucault M. (1994a): Le sujet et le pouvoir, [w:] Dites et écris, t. IV, Paris..
Foucault M. (1994b): Le jeu de Michel Foucault. Ornicar? Bulletin périodique du champ freudien 10,
[w:] Dites et écris, t. III, Paris.
Foucault M. (1996): From Torture to Cellblock, [w:] idem, Foucault Live. Collected Interviews: 1961–
1984, S. Lotringer (red.), New York, s. 146–149.
Foucault M. (1998a): Trzeba bronić społeczeństwa, przeł. M. Kowalska, Warszawa [1997].
Foucault M. (1998b): Nadzorować i karać, przeł. T. Komendan, Warszawa [1975].
Foucault M. (2000): Filozofia, historia, polityka. Wybór pism, przeł. D. Leszczyński, L. Rasiński,
Warszawa-Wrocław [1994].
Foucault M. (2002): Porządek dyskursu, przeł. M. Kozłowski, Gdańsk.
Foucault M. (2010): Bezpieczeństwo, terytorium, populacja. Wykłady w Collège de France 1977–1978,
przeł. M. Herrer, Warszawa [2004].
Fraas C., Klemm M. (red.) (2006): Mediendiskurse. Bestandsaufnahme und Perspektiven, Frankfurt am
Main.
Gehring P. (2007): Sprengkraft von Archivarbeit — oder: Was ist so reizvoll an Foucault?, [w:] R. Anhorn, F. Bettinger, J. Stehr (red.), Foucaults Machtanalytik und Soziale Arbeit: Eine kritische Einführung und Bestandsaufnahme, Wiesbaden, s. 15–27.
Gehring P. (2012): Abseits des Akteurs-Subjekts Selbsttechniken, Ethik als politische Haltung und der
Fall der freimütigen Rede, [w:] R. Keller, W. Schneider, W. Viehöver (red.), Diskurs–Macht–Subjekt.
Theorie und Empirie von Subjektivierung in der Diskursforschung, Wiesbaden, s. 21–33.
Heinemann W. (2011): Diskursanalyse in der Kontroverse, „Tekst i Dyskurs — Text und Diskurs“, nr 4,
s. 31–67.
Höhne T. (2003): Pädagogik der Wissensgesellschaft, Bielefeld.
Jäger M. (1996): Fatale Effekte. Die Kritik am Patriarchat im Einwanderungsdiskurs, Duisburg.
Jäger M., Jäger S. (2007): Deutungskämpfe. Theorie und Praxis Kritischer Diskursanalyse, Wiesbaden.
Jäger S. (2001a): Diskurs und Wissen. Theoretische und methodische Aspekte einer kritischen Diskursund Dispositivanalyse, [w:] R. Keller, A. Hirseland, W. Schneider, W. Viehöver (red.), Handbuch
Sozialwissenschaftliche Diskursanalyse, t. 1: Theorien und Methoden, Opladen, s. 81–112.
Jäger S. (2001b): Dispositiv, [w:] M. Kleiner (red.), Michel Foucault. Eine Einführung in sein Denken,
Franfurt am Main, s. 72–89.
Jäger S. (2004): Kritische Diskursanalyse. Eine Einführung, Münster.
Jäger S. (2005): „Diskurslinguistik“ ohne Diskurstheorie, „DISS-Journal“ 14, s. 13–15.
Jäger S. (2007): Diskurs als Fluss von Wissen durch die Zeit. Ein transdisziplinäres politisches Konzept
zur Deutung der gesellschaftlichen Wirklichkeit, [w:] M. Jäger, S. Jäger, Deutungskämpfe. Theorie
und Praxis Kritischer Diskursanalyse, Wiesbaden, s. 15–37.
Jung M., Wengeler M., Böke K. (red.) (1997): Die Sprache des Migrationsdiskurses. Das Reden über
Ausländer in Medien, Politik und Alltag, Opladen.
Kammler C. (1986): Michel Foucault. Eine kritische Analyse seines Werkes, Bonn.
Oblicza 5.indb 152
2013-07-04 09:55:01
153
Kammler C., Parr R. (red.) (2007): Foucault in den Kulturwissenschaften. Eine Bestandsaufnahme, Heidelberg.
Kammler C., Parr R., Schneider U.J. (red.) (2008): Foucault-Handbuch. Leben–Werk–Wirkung, Stuttgart-Weimar.
Keller R. (1998): Müll — Die gesellschaftliche Konstruktion des Wertvollen, Opladen.
Keller R. (2007): Diskurse und Dispositive analysieren. Die Wissenssoziologische Diskursanalyse
als Beitrag zu einer wissensanalytischen Profilierung der Diskursforschung, „Forum Qualitative Sozialforschung/Forum: Qualitative Social Research“ 8(2), Art. 19, http://nbn-resolving.de/
urn:nbn:de:0114-fqs0702198.
Keller R. (2008): Wissenssoziologische Diskursanalyse. Grundlegung eines Forschungsprogramms,
Wiesbaden.
Keller R. (2011): Diskursforschung. Eine Einführung für Sozialwissenschaftlerinnen, Wiesbaden.
Keller R., Hirseland A., Schneider W., Viehöver W. (red.) (2001): Handbuch Sozialwissenschaftliche
Diskursanalyse, t. 1: Theorien und Methoden, Opladen.
Keller R., Poferl A. (2011): Umweltdiskurse und Methoden der Diskursforschung, [w:] M. Groß (red.),
Handbuch Umweltsoziologie, Wiesbaden, s. 199–220.
Keller R., Truschkat I. (red.) (2012): Praxis der Wissenssoziologischen Diskursanalyse, t. 1. Wiesbaden.
Kerchner B., Schneider S. (red.) (2006): Foucault: Diskursanalyse der Politik. Eine Einführung,
Wiesbaden.
Kleiner M. (red.) (2001): Michel Foucault. Eine Einführung in sein Denken, Franfurt am Main.
Krasmann S. (2003): Die Kriminalität der Gesellschaft. Zur Gouvernementalität der Gegenwart, Konstanz.
Kumięga Ł. (2010): Abgrenzung oder Kopplung? Diskursive Strategien im medienorientierten Rechtsextremismus, [w:] A. Duszak, J. House, Ł. Kumięga (red.) (2010), Globalization, Discourse, Media: In a Critical Perspective/Globalisierung, Diskurse, Medien: eine kritische Perspektive, Warszawa, s. 213–240.
Kumięga Ł. (2012): Medien im Spannungsfeld zwischen Diskurs und Dispositiv, [w:] P. Dreesen,
Ł. Kumięga, C. Spieß (red.), Mediendiskursanalyse. Diskurse-Dispositive-Medien-Macht, Wiesbaden, s. 25–46.
Landwehr A. (red.) (2010): Diskursiver Wandel, Wiesbaden.
Lemke T. (1997): Eine Kritik der politischen Vernunft. Foucaults Analyse der modernen Gouvernementalität, Hamburg.
Lemke T. (2007): Gouvernementalität und Biopolitik, Wiesbaden.
Link J. (2006): Versuch über den Normalismus. Wie Normalität Produziert wird, Göttingen.
Link J. (2007): Dispositiv und Interdiskurs. Mit Überlegungen zum Dreieck Foucault — Bourdieu — Luhmann., [w:] C. Kammler, R. Parr (red.), Foucault in den Kulturwissenschaften. Eine Bestandsaufnahme, Heidelberg, s. 219–238.
Meier S. (2010): Bild und Frame — Eine diskursanalytische Perspektive auf visuelle Kommunikation und
deren methodische Operationalisierung, [w:] A. Duszak, J. House, Ł. Kumięga (red.), Globalization,
Discourse, Media: In a Critical Perspective/Globalisierung Diskurse, Medien: eine kritische perspective,
Warszawa, s. 371–92.
Nowicka M. (2011): „Urządzenie”, „zastosowanie”, „układ”... — kategoria dispositif u Michela Foucaulta, jej tłumaczenia i ich implikacje dla postfoucaultowskich analiz władzy, „Przegląd Socjologii
Jakościowej”, t. 7, nr 2, s. 94–110.
Parr R., Thiele M. (2007): Foucault in den Medienwissenschaften. [w:] C. Kammler, R. Parr (red.), Foucault in den Kulturwissenschaften. Eine Bestandsaufnahme, Heidelberg, s. 83–112.
Raffnsøe S., Gudmand-Høyer M., Thaning M.S. (2011): Foucault: Studienhandbuch, München [2008].
Reisigl M. (2007): „ProjektberiForum: Qualitative Social Research“ 8(2), http://nbnresolving.de/
urn:nbn:de:0114-fqs0702P75.
Oblicza 5.indb 153
2013-07-04 09:55:01
154
Spitzmüller J., Warnke I. (2011): Diskurslingvistik. Eine Einführung in Theorien und Methoden der
transtextuellen Sprachanalyse, Berlin-Boston.
Truschkat I. (2008): Kompetenzdiskurs und Bewerbungsgespräche — Eine Dispositivanalyse (neuer) Rationalitäten sozialer Differenzierung, Wiesbaden.
Veyne P. (2010): Foucault: His Thought, His Character, Cambridge-Malden.
Warnke I. (red.) (2006): Gouvernementalität und Erziehungswissenschaft. Wissen — Macht — Transformation, Wiesbaden.
Warnke I., Spitzmüller J. (red.) (2008a): Methoden der Diskurslinguistik. Sprachwissenschaftliche
Zugänge zur transtextuellen Ebene, Berlin-New York.
Warnke I., Spitzmüller J. (2008b): Methoden und Methodologie der Diskurslinguistik — Grundlagen
und Verfahren einer Sprachwissenschaft jenseits textueller Grenzen, [w:] I. Warnke, J. Spitzmüller
(red.), Methoden der Diskurslinguistik. Sprachwissenschaftliche Zugänge zur transtextuellen Ebene,
Berlin-New York, s. 3–56.
Wodak R., Januschek F., Czyżewski M., House J., Duszak A. (2010): Perspektiven der Kritischen Sozialwissenschaften im Allgemeinen und der Kritischen Diskursanalyse im Speziellen, [w:] A. Duszak,
J. House, Ł. Kumięga (red.), Globalization, Discourse, Media: In a Critical Perspective/Globalisierung
Diskurse, Medien: eine kritische Perspective, Warszawa, s. 559–596.
Wrana D., Langer A. (2007): An den Rändern der Diskurse. Jenseits der Unterscheidung diskursiver
und nicht-diskursiver Praktike, „Forum Qualitative Sozialforschung/ Forum: Qualitative Social Research“ 8(2), art. 20, http://nbn-resolving.de/urn:nbn:de:0114-fqs0702206.
A discourse about discourse studies in Germany
Summary
The article is an attempt to reconstruct the field of German-language discourse studies and to analyse
them critically. Owing to very strong references, in the discourse analysis models examined in the
article, to Michel Foucault’s concept, they are regarded as post-Foucault. The authors present the main
threads in German-language discourse studies: (1) approaches the objective of which is to formulate a
theoretical-methodological basis of a post-Foucault discourse analysis (these are primarily “disciplinespecific” schools of discourse analysis: linguistic and sociological, as well as the programme of the socalled critical discourse analysis); (2) “dispositive” approaches, which constitute a novelty in the
debate over the discourse category and regard the dispositive category as a possibility of finding a
supradiscursive “system.” The authors also reflect on the critical remarks about the various threads in
the studies, including those formulated by scholars themselves. The main conclusion from the authors’
reconstruction is that there is a tendency in German-language discourse studies to understand the
category of discourse quite narrowly, with regard to specific disciplines, and thus that there is a lack of
an integrated and interdisciplinary model of discourse analysis.
Keywords: quantitative linguistics, corpus linguistics, discourse analysis, corpus, research
method.
Oblicza 5.indb 154
2013-07-04 09:55:01

Dyskurs o badaniach nad dyskursem w Niemczech

Transkrypt

Podobne dokumenty

Dominika Topa-Bryniarska* O NIEKTÓRYCH STRATEGIACH