projektowanego rezerwatu „Torfowiska Wiszące nad

projektowanego rezerwatu „Torfowiska Wiszące nad

Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody
(Parki nar. Rez. przyr.)
22
3
473 – 477 2003
MATEUSZ CIECHANOWSKI, ADRIAN ZWOLICKI, MICHAŁ WOJCIECHOWSKI,
ALEKSANDRA BENEDYCKA, ANNA BIAŁA
Ssaki (Mammalia) projektowanego rezerwatu „Torfowiska Wiszące
nad jeziorem Jaczno” (Pojezierze Suwalskie) i jego otoczenia
CIECHANOWSKI M., ZWOLICKI A., WOJCIECHOWSKI M., BENEDYCKA A., BIAŁA A. 2003.
Mammals (Mammalia) of the planned nature reserve “Torfowiska Wiszące nad jeziorem
Jaczno” (Suwalskie Lakeland) and its surroundings. Parki nar. Rez. przyr. 22: 473 – 477.
ABSTRACT: Mammal fauna of planned nature reserve “Torfowiska Wiszące nad
jeziorem Jaczno” (Suwalski Landscape Park, NE Poland, UTM FF 21) was studied in
years 2000 – 2001. 23 mammal species were recorded in the whole Jaczno lake basin
(17 in planned reserve). Two species represent boreal or boreal-alpine element: northern
birch mouse Sicista betulina and northern bat Eptesicus nilssonii. The most valuable
species is pond bat Myotis dasycneme, considered as endangered in Poland. Six sites of
European beaver Castor fiber were recorded.
KEY WORDS: mammals, fauna, Suwalskie Lakeland.
Mateusz Ciechanowski, Adrian Zwolicki: Katedra Ekologii i Zoologii Kręgowców
Uniwersytetu Gdańskiego, al. Legionów 9, 80 – 441 Gdańsk, e-mail: [email protected],
[email protected]; Michał Wojciechowski: Zakład Fizjologii Zwierząt, Instytut
Biologii Ogólnej i Molekularnej Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, ul. Gagarina 9,
87 – 100 Toruń, e-mail: [email protected]; Aleksandra Benedycka, Anna Biała:
Studenckie Koło Chiropterologiczne Uniwersytetu Gdańskiego, e-mail: olabenedycka
@wp.pl, [email protected]
Fauna ssaków Suwalskiego Parku Krajobrazowego (SPK) jest dość słabo poznana.
Z otuliny SPK PUCEK, RACZYŃSKI (1983) wymieniają 14 gatunków drobnych ssaków
z wypluwek sów (Jeleniewo) oraz zająca bielaka Lepus timidus, zaś z samego parku
kilka stanowisk bobra Castor fiber. W południowej części SPK odłowiono 12 gatunków
drobnych ssaków (BABIŃSKA-WERKA 1990, GLIWICZ 1990), zaś WOJCIECHOWSKI i in.
(1999) odnalazł w Jeleniewie letnią kolonię trzech gatunków nietoperzy. Ogólne
dane o występowaniu niektórych ssaków podają również SOKOŁOWSKI, KOT (1996).
Z uwagi na położenie parku w północno-wschodniej Polsce, można się spodziewać,
że występują tam m.in. gatunki reprezentujące element borealny. Celem niniejszej
pracy jest inwentaryzacja fauny ssaków położonego w północnej części SPK (kwadrat
UTM FF 21) projektowanego rezerwatu „Torfowiska Wiszące nad Jeziorem Jaczno”
i przyległych terenów w basenie tego jeziora.
[473]
474
Mateusz Ciechanowski i in.
Projektowany rezerwat położony jest na północno-zachodnim brzegu Jeziora
Jaczno. Zajmuje on powierzchnię ok. 71 ha i ma chronić torfowiska źródliskowe
(wiszące) położone na silnie nachylonych (do 15 – 20°) zboczach. Torfowiska są silnie
uwodnione dzięki zasilaniu przez liczne źródliska, których wody tworzą uchodzące
do jeziora strumienie. Dominującym zbiorowiskiem roślinnym na torfowiskach
wiszących jest łęg jesionowo-olszowy Fraxino – Alnetum w wariancie źródliskowym.
Na stromych zboczach nad torfowiskami występuje grąd Tilio cordatae – Carpinetum
betuli (SOKOŁOWSKI 1973). Duże obszary w niecce jeziora (poza rezerwatem) zajmują
zniekształcone lasy mieszane ze świerkiem oraz zbiorowiska nieleśne – pastwiska,
łąki i szuwary.
Drobne owadożerne Insectivora i gryzonie Rodentia odławiane były w pułapki
stożkowe i żywołówki (48 stożków, 6 żywołówek, 336 pułapkodni), eksponowane
w okresie 01 – 08.07.2000 w wybranych biotopach projektowanego rezerwatu: łęgu na
torfowiskach wiszących, grądzie, ekotonie łęgu i wilgotnych pastwisk oraz szuwarze
trzcinowym.
Nietoperze odławiano w sieci chiropterologiczne nad kanałem koło Młyna Jaczno
04.07.1999 i 05 – 07.07.2000 (zezwolenie Ministerstwa Ochrony Środowiska Opog.
4201/346/99). W dniach 22 – 25.06.2001 w rezerwacie i jego otoczeniu prowadzona
była rejestracja nietoperzy na transekcie o długości 2,5 km za pomocą detektora
ultradźwięków Pettersson D-230 (system frequency division) i magnetofonu
Sony WM-D6C. Analizę zarejestrowanych sygnałów przeprowadzono za pomocą
programu BatSound 1.0.
Obecność dużych i średnich ssaków odnotowywano w oparciu o bezpośrednie
obserwacje oraz znajdowane tropy, odchody, nory i ślady żerowania (01 – 08.07.2000
i 18 – 19.04.2001). Inwentaryzację stanowisk bobra Castor fiber przeprowadzono
w dniach 13 – 15.07.2000, kontrolując linię brzegową jezior Jaczno i Kuśmin oraz
cieki stanowiących ich zlewnię. Przy ich lokalizacji brano pod uwagę miejsca
występowania żeremi, kompleksów nor i tam, stan utrzymania tych konstrukcji, oraz
obecność świeżych śladów żerowania.
Na terenie niecki Jeziora Jaczno odnotowano 23 gatunki ssaków, z czego 17
w granicach projektowanego rezerwatu. Ich listę zestawiono poniżej. Zastosowano
następujące skróty: R – projektowany rezerwat, N – pozostała część basenu jeziora;
p – odłowy w pułapki, s – odłowy w sieci, d – nasłuch detektorowy, h – znalezienie
hibernującego osobnika, o – obserwacja, t – tropy i odchody; I – łęg jesionowo-olszowy na torfowiskach wiszących, II – ekoton łęgu i wilgotnych pastwisk,
III – szuwar trzcinowy na brzegu jeziora, IV – grąd na zboczu nad torfowiskami,
V – sucha łąka przy SW granicy rezerwatu, VI – pastwiska koło Smolnik. W nawiasach
podano liczby złowionych osobników lub (przy obserwacjach detektorowych)
liczby zarejestrowanych przelotów. Dla gatunków stwierdzanych bardzo rzadko lub
niestandardowymi metodami podano szczegóły i/lub daty obserwacji.
Ssaki projektowanego rezerwatu „Torfowiska Wiszące nad jeziorem Jaczno”
475
Rząd: owadożerne Insectivora
Kret Talpa europaea LINNAEUS, 1758 – N, kopce, IV;
Ryjówka aksamitna Sorex araneus LINNAEUS, 1758 – R, p (54), I, II, III, IV;
Ryjówka malutka Sorex minutus LINNAEUS, 1766 – R, p (31), I, II, III, IV;
Rzęsorek rzeczek Neomys fodiens (PENNANT, 1771) – R, p (24), I, II, III.
Rząd: nietoperze Chiroptera
Nocek rudy Myotis daubentonii (KUHL, 1817) – N, s (12, w tym ♀♀ karmiące), Młyn
Jaczno;
Nocek łydkowłosy Myotis dasycneme (BOIE, 1825) – N, s, Młyn Jaczno (1 ♂), 04.07.1998;
Nocek Myotis sp. (KAUP, 1829) – R, d (76), I;
Mroczek pozłocisty Eptesicus nilssonii (KEYSERLING i BLASIUS, 1839) – N, d (1),
24.06.2001, V;
Mroczek późny Eptesicus serotinus (SCHREBER, 1774) – N, d (7), V, VI;
Karlik większy Pipistrellus nathusii (KEYSERLING i BLASIUS, 1839) – R, N, d (4), I, VI;
Borowiec wielki Nyctalus noctula (SCHREBER, 1774) – R, d (43), I, IV, V, VI;
Gacek brunatny Plecotus auritus (LINNAEUS, 1758) – N, h (1), Młyn Jaczno,
07.02.2001.
Rząd: gryzonie Rodentia
Wiewiórka Sciurus vulgaris LINNAEUS, 1758 – R, o (1), IV, 05.07.2000;
Bóbr europejski Castor fiber LINNAEUS, 1758 – 6 czynnych stanowisk (żeremia – 5,
nory – 1), z tego 5 nad jez. Jaczno (1 w rezerwacie) i 1 nad jez. Kuśmin. Na trzech
stanowiskach (położonych na małych strumieniach) bobry utrzymywały złożony
system tam. Przy jednym ze stanowisk na południowym brzegu jeziora znaleziono
czaszkę bobra;
Nornica ruda Clethrionomys glareolus (SCHREBER, 1780) – R, p (18), I, II, IV;
Nornik północny Microtus oeconomus (PALLAS, 1776) – R, p (8), I, II, III;
Badylarka Micromys minutus (PALLAS, 1771) – R, p (4), II;
Mysz leśna Apodemus flavicollis (MELCHIOR, 1834) – R, p (7), IV;
Smużka Sicista betulina (PALLAS, 1778) – R, p (12), I.
Rząd: drapieżne Carnivora
Lis Vulpes vulpes (LINNAEUS, 1758) – R, t, nora, IV;
Jenot Nyctereutes procyonoides (GRAY, 1834) – R, nora (+ znaleziona czaszka), IV.
Rząd: parzystokopytne Artiodactyla
Dzik Sus scrofa LINNAEUS, 1758 – R, t, IV;
Sarna Capreolus capreolus (LINNAEUS, 1758) – N, t, głosy kozłów, rejon jez. Kuśmin;
Jeleń szlachetny Cervus elaphus LINNAEUS, 1758 – R, t, IV, 08.07.2000.
476
Mateusz Ciechanowski i in.
Wśród stwierdzonych taksonów na uwagę zasługują gatunki o borealnym
(lub borealno-górskim) typie rozmieszczenia. Do grupy tej należy mroczek pozłocisty
(RYDELL 1993) będący jednym z najczęstszych nietoperzy w niektórych kompleksach
leśnych północno-wschodniej Polski (RACHWALD, LABOCHA 1996; SACHANOWICZ i in.
2001); został on umieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt (kategoria
NT – GŁOWACIŃSKI 2001). Gatunkiem borealnym jest również smużka, swoim
zasięgiem w Polsce ograniczona niemal wyłącznie do ziem na wschód od Wisły
(PUCEK, RACZYŃSKI 1983; PUCEK 1992). Wydaje się być ona stosunkowo liczna na
badanym terenie (7,6% złowionych drobnych ssaków, N = 158), jej stwierdzenia
ograniczone były jednak do najcenniejszego biotopu rezerwatu – źródliskowych łęgów
na torfowiskach wiszących. Łęg jesionowo-olszowy jest biotopem preferowanym
przez smużkę również w Puszczy Białowieskiej (AULAK 1971).
Jezioro Jaczno znajduje się na obszarze o najwyższym zagęszczeniu bobrów
dochodzącym do 40 stanowisk na 100 km2 powierzchni (średnio 14 – DZIĘCIOŁOWSKI,
GOŹDZIEWSKI 2000). Odnotowana przez nas liczba rodzin bobrów jest dwukrotnie
większa niż stwierdzona nad Jacznem w 1985 r. (ŻUROWSKI, KASPERCZYK 1986).
Przyjmując za ŻUROWSKIM i KASPERCZYKIEM (1986) średnią liczbę osobników
w rodzinie (stanowisku) równą 3,7, można oszacować wielkość badanej populacji na
ponad 22 osobniki.
Za najcenniejszy gatunek ssaka stwierdzony w basenie jeziora Jaczno należy uznać
nocka łydkowłosego, umieszczonego w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt jako
takson silnie zagrożony (kategoria EN – GŁOWACIŃSKI 2001). Aż 13 stwierdzonych
gatunków (owadożerne, nietoperze, wiewiórka, smużka) objętych jest ochroną
ścisłą, zaś jeden (bóbr europejski) – ochroną częściową. Dyrektywą Siedliskową
Unii Europejskiej objętych jest 9 gatunków (załącznik II – nocek łydkowłosy i bóbr,
załącznik IV – pozostałe nietoperze i smużka). Wszystkie gatunki z załączników
II i IV DS, a także rzęsorek rzeczek i nornik północny umieszczone są również na
listach programu CORINE. Bogactwo gatunkowe teriofauny torfowisk wiszących
i ich otoczenia, jak również występowanie gatunków chronionych, zagrożonych bądź
reprezentujących interesujące elementy geograficzne stanowi dodatkowy argument za
objęciem omawianego terenu ochroną rezerwatową.
PODZIĘKOWANIA
Serdecznie dziękujemy Monice Bąk, Wiolettcie Kowalskiej, Tomaszowi Kurczykowi
i Pawłowi Oleszkiewiczowi za pomoc w pracach terenowych oraz Katarzynie Jando za pomoc
organizacyjną. Badania były prowadzone w ramach prac Akademickiego Koła Chiropterologicznego
Polskiego Towarzystwa Ochrony Przyrody „Salamandra” i finansowane ze środków Parlamentu
Studentów UG oraz Globalnego Funduszu Środowiska GEF/SGP.
Ssaki projektowanego rezerwatu „Torfowiska Wiszące nad jeziorem Jaczno”
477
PIŚMIENNICTWO
AULAK W. 1970. Small mammal communities of the Białowieża National Park. Acta theriol. 15:
465 – 515.
BABIŃSKA-WERKA J. 1990. Response of bank voles to a new source of food and its withdrawal. Acta
theriol. 35: 191 – 199.
DZIĘCIOŁOWSKI R., GOŹDZIEWSKI J. 2000. Liczebność i rozmieszczenie bobra europejskiego Castor
fiber L. na Suwalszczyźnie. Ochr. Przyr. 57: 111 – 120.
GLIWICZ J. 1990. Czego można się dowiedzieć o roli „wysp leśnych” w krajobrazie na podstawie
badań nad gryzoniami? Wiad. ekol. 36: 21 – 35.
GŁOWACIŃSKI Z. (red.) 2001. Polska Czerwona Księga Zwierząt. Kręgowce. PWRiL, Warszawa.
PUCEK Z. 1992. Sicista betulina (PALLAS, 1779). Smużka. [W:] Z. GŁOWACIŃSKI (red.). Polska
Czerwona Księga Zwierząt. PWRiL, Warszawa: 62 – 64.
PUCEK Z., RACZYŃSKI J. (red.) 1983. Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce. PWN, Warszawa.
RYDELL J. 1993. Eptesicus nilssonii. Mammalian Species 430: 1 – 7.
RACHWALD A., LABOCHA M. 1996. Różnice w występowaniu nietoperzy w drzewostanach naturalnych
i zagospodarowanych w Puszczy Białowieskiej (Wschodnia Polska). [W:] B. W. WOŁOSZYN
(red.). Aktualne problemy ochrony nietoperzy w Polsce. CIC ISEZ PAN, Kraków: 111 – 122.
SACHANOWICZ K., MARZEC M., CIECHANOWSKI M., RACHWALD A. 2001. Nietoperze Puszczy
Rominckiej. Nietoperze 2: 109 – 115.
SOKOŁOWSKI A. W. 1973. Zbiorowiska leśne Suwalskiego Parku Krajobrazowego. Prace
Białostockiego Tow. Nauk. 19: 67 – 83.
SOKOŁOWSKI A. W., KOT J. 1996. Przyroda województwa suwalskiego. Wydawnictwo Włodzimierz
Łosiński, Suwałki.
WOJCIECHOWSKI M., JEFIMOW M., KASPRZYK K. 1999. Pierwsze stwierdzenie kolonii rozrodczej nocka
łydkowłosego Myotis dasycneme (BOIE, 1825) na terenie Polski. [W:] Materiały konferencyjne,
XIII Ogólnopolska Konferencja Chiropterologiczna, Błażejewko, 5 – 7 XI 1999. PTOP
,,Salamandra”. Poznań, 46.
ŻUROWSKI W., KASPERCZYK B. 1986. Characteristics of the European beaver population in the
Suwałki Lakeland. Acta theriol. 34: 11 – 325.
STRESZCZENIE
Projektowany rezerwat ,,Torfowiska Wiszące nad jeziorem Jaczno” (Suwalski Park
Krajobrazowy) będzie chronił unikalne łęgi źródliskowe Fraxino – Alnetum (rosnące na tzw.
torfowiskach wiszących), grądy zboczowe Tilio cordatae – Carpinetum betuli, szuwary trzcinowe,
łąki i pastwiska. W latach 2000 – 2001 prowadziliśmy inwentaryzację fauny ssaków basenu jeziora
Jaczno, stwierdzając 23 gatunki (Talpa europaea, Sorex araneus, S. minutus, Neomys fodiens,
Myotis daubentonii, M. dasycneme, Eptesicus nilssonii, E. serotinus, Pipistrellus nathusii, Nyctalus
noctula, Plecotus auritus, Sciurus vulgaris, Castor fiber, Clethrionomys glareolus, Microtus
oeconomus, Apodemus flavicollis, Micromys minutus, Sicista betulina, Vulpes vulpes, Nyctereutes
procyonoides, Sus scrofa, Capreolus capreolus, Cervus elaphus), z czego 17 na terenie samego
rezerwatu. 13 gatunków objętych jest w Polsce ochroną ścisłą, jeden zaś – ochroną częściową.
Dwa reprezentują element borealny w faunie: mroczek pozłocisty E. nilssonii (Polska Czerwona
Księga – kategoria NT) i smużka S. betulina. Najcenniejszym gatunkiem jest nocek łydkowłosy
M. dasycneme, uważany za zagrożony (EN) w Polsce. Zlokalizowaliśmy 6 stanowisk bobra C. fiber,
tj. dwukrotnie więcej niż stwierdzono na tym terenie w 1985. Liczebność bobrów w zlewni jeziora
Jaczno oszacowaliśmy na ponad 22 osobniki.