Mechanizm zachowania siÚ konsumenta na rynku w ujÚciu

Mechanizm zachowania siÚ konsumenta
na rynku w ujÚciu makroekonomicznych
koncepcji konsumpcji
Tomasz Zalega
W artykule przeanalizowano –– w oparciu
o kluczowe koncepcje makroekonomiczne
–– mechanizm postÚpowania konsumentów
w dziedzinie podejmowania decyzji konsumpcyjnych. Skoncentrowano siÚ na hipotezie
dochodu absolutnego J.M. Keynesa, hipotezie
dochodu wzglÚdnego J.S. Duesenberry’’ego,
hipotezie dochodu permanentnego M. Friedmana oraz hipotezie cyklu ĝycia F. Modiglianiego i A.K. Ando. Podstawowe zaïoĝenia,
odnoszÈce siÚ do poszczególnych hipotez
konsumpcji, skorelowano z mechanizmem
zachowania siÚ konsumentów na rynku, analizujÈc jednoczeĂnie kluczowe determinanty
decydujÈce o postÚpowaniu konsumenta na
rynku w omawianych makroekonomicznych
koncepcjach konsumpcji.
1. WstÚp
W literaturze przedmiotu istnieje wiele
teorii próbujÈcych wyjaĂniÊ mechanizm
zachowania siÚ konsumenta i podejmowania
przez niego decyzji wyboru. Koncepcje te sÈ
ĂciĂle skorelowane z problematykÈ potrzeb.
Jednakĝe róĝnorodnoĂÊ zachowania siÚ konsumenta sprawia, ĝe zarówno potrzeby, jak
i odczuwajÈcy je konsument sÈ analizowane
w poszczególnych teoriach w odmienny
sposób, czÚsto z przeciwstawnych sobie
punktów widzenia. Odnosi siÚ to do teorii
ekonomicznych, socjologicznych, jak i psychologicznych. Prezentowane w literaturze koncepcje i teorie róĝniÈ siÚ miÚdzy sobÈ w zaleĝnoĂci od:
–– sposobu podejĂcia do omawianego zjawiska,
–– skali rozwaĝañ (ujÚcia mikro- i makroekonomiczne),
–– sfery dziaïania konsumenta w procesie
zaspokajania potrzeb (Gajewski 1987:
151).
Gïównym przedmiotem rozwaĝañ w teoriach mikroekonomicznych, zwïaszcza w XIX
wieku, byïy prawidïowoĂci dziaïania konsumentów, którzy zobligowani byli do podej-
86
mowania racjonalnych wyborów w oparciu
o czynniki subiektywne (tj. budĝet, którym
dysponujÈ, i ceny rynkowe dóbr) oraz wyboru
kolejnoĂci zaspokajania róĝnorodnych potrzeb
(Zalega 2006: 101––102). Punktem wyjĂcia
analizy byïo postrzeganie konsumenta jako
homo economicus, czyli czïowieka racjonalnego, kierujÈcego siÚ w swoich wyborach
wïasnym, dobrze pojÚtym interesem. Mikroekonomiczne koncepcje konsumpcji koncentrowaïy siÚ gïównie na postÚpowaniu pojedynczego gospodarstwa domowego i zazwyczaj
nie uwzglÚdniano w nich lub wrÚcz lekcewaĝono zagadnienia agregacji, które majÈ na
celu ustalenie pewnych prawidïowoĂci postÚpowania okreĂlonych zbiorowoĂci wedïug
przyjÚtych praw rzÈdzÈcych postÚpowaniem
jednostek. Z tego teĝ wzglÚdu w latach 30.
XX wieku teorie te staïy siÚ maïo przydatne,
poniewaĝ uwaga ekonomii skoncentrowaïa siÚ
przede wszystkim na zagadnieniach zwiÈzanych z dïugookresowym wzrostem i cyklem
gospodarczym, zaĂ podstawowym celem
analizy staïo siÚ okreĂlenie Ărodków polityki
ekonomicznej, które umoĝliwiïyby kontrolowanie tych procesów. Dlatego teĝ kluczowym zagadnieniem teorii konsumpcji staïo
siÚ okreĂlenie determinant wpïywajÈcych na
caïoĂÊ wydatków konsumpcyjnych lub wydatków na dobra o podstawowym znaczeniu dla
rozwoju koniunktury, tj. domy mieszkalne,
odzieĝ, trwaïy sprzÚt AGD.
W literaturze ekonomicznej najwiÚcej
uwagi poĂwiÚcono tzw. teorii funkcji konsumpcji. W drugiej poïowie lat 30. XX wieku,
niektórzy teoretycy ekonomii zaczÚli wiÈzaÊ
konsumpcjÚ z dochodem i na tej podstawie
przewidywaÊ zmiany globalnej konsumpcji
(spoĝycia), odnoszÈc swoje rozwaĝania do
róĝnych ro-dzajów dochodów. Efektem tego
byïo stworzenie wielu koncepcji zwanych
równieĝ w literaturze ekonomicznej hipotezami dochodu, z których do najistotniejszych
zaliczamy: koncepcjÚ dochodu absolutnego,
wzglÚdnego (relatywnego), permanentnego
(normalnego, staïego) i teoriÚ cyklu ĝycia.
Studia i Materiaïy –– Wydziaï ZarzÈdzania UW
TwórcÈ hipotezy dochodu absolutnego
jest wybitny angielski ekonomista lord John
Maynard Keynes (1883––1946), który sformuïowaï jÈ w 1936 roku. W swoich rozwaĝaniach
J.M. Keynes przyjÈï, ĝe globalna konsumpcja w roku t (Ct) jest funkcjÈ dochodu (Yt),
czyli:
C t = f _ Yt i .
(1)
J.M. Keynes wyszedï z zaïoĝenia, ĝe postaÊ
funkcyjna dochodów i wydatków konsumpcyjnych opiera siÚ na logicznym prawie, z którego wynika, ĝe „„ludzie sÈ skïonni do zwiÚkszania swojej konsumpcji wraz ze wzrostem
dochodu, jednakĝe nie o tyle, o ile wzrasta
dochód”” (Keynes 2003: 88). Hipoteza ta
poprzedzona byïa przez J.M. Keynesa wnikliwÈ analizÈ decyzji gospodarstw domowych
dotyczÈcych oszczÚdzania oraz determinant
tych decyzji. W trakcie przeprowadzania swoich badañ autor zwróciï szczególnÈ uwagÚ na
kilka podstawowych motywów oszczÚdzania
gospodarstw domowych, w skïad których
wchodziïy: przedsiÚbiorczoĂÊ, przewidywanie, ostroĝnoĂÊ, skÈpstwo, kalkulacja, ambicja oraz polepszenie standardu przyszïej konsumpcji. W dalszym ciÈgu swoich rozwaĝañ
J.M. Keynes analizowaï przede wszystkim
postÚpowanie gospodarstw domowych, które
osiÈgaïy coraz wyĝsze dochody, formuïujÈc
na podstawie tej analizy pojÚcie przeciÚtnej
i krañcowej skïonnoĂci do konsumpcji.
Wedïug J.M. Keynesa, konsumpcja jest
dodatniÈ (rosnÈcÈ) funkcjÈ dochodu, lecz
w miarÚ jego wzrostu zmniejsza siÚ przeciÚtna
skïonnoĂÊ do konsumpcji oraz krañcowa
skïonnoĂÊ do konsumpcji. Keynes w swoich
rozwaĝaniach przyjÈï trzy podstawowe zaïoĝenia na temat ksztaïtowania siÚ funkcji konsumpcji, które gïoszÈ, ĝe:
–– przy wzroĂcie rozporzÈdzalnego dochodu,
planowane wydatki konsumpcyjne gospodarstw domowych wzrosnÈ w mniejszym
stopniu, poniewaĝ gospodarstwa skïonne
sÈ czÚĂÊ swojego dochodu zaoszczÚdziÊ (ta wïaĂnie skïonnoĂÊ gospodarstw
domowych do wydawania tylko czÚĂci
swoich dochodów zostaïa przez Keynesa
okreĂlona mianem krañcowej skïonnoĂci
do konsumpcji ),
–– przy pewnym bardzo niskim poziomie
rozporzÈdzalnego dochodu gospodarstwa domowe bÚdÈ zamierzaïy wydaÊ
caïy swój dochód, który otrzymujÈ,
–– w przypadku gdy dochód spadnie poniĝej
pewnego krytycznego poziomu, wówczas
2/2007
konsumpcja moĝe byÊ wiÚksza od bieĝÈcego dochodu, poniewaĝ gospodarstwa
domowe bÚdÈ planowaïy wydawanie
wiÚcej, niĝ zarabiajÈ (bieĝÈca konsumpcja bÚdzie wówczas czÚĂciowo finansowana z nagromadzonych w przeszïoĂci
oszczÚdnoĂci).
Funkcja konsumpcji w prostym modelu
keynesowskim, jak juĝ wczeĂniej wspomniano,
pokazuje zamierzony poziom globalnej (zagregowanej) konsumpcji dla kaĝdego poziomu
globalnego dochodu:
C = C0 + cYd = C0 + cY ]1 - t g
(2)
gdzie:
C –– konsumpcja,
C0 –– autonomiczna konsumpcja,
C –– krañcowa skïonnoĂÊ do konsumpcji
(1 > c > 0),
Yd –– rozporzÈdzalny dochód ludnoĂci,
t –– stopa podatkowa.
Graficznie funkcjÚ tÚ przedstawia rysunek 1.
Rys. 1. Hipoteza
J.M. Keynesa.
dochodu
absolutnego
Gdy S < 0, wówczas konsumpcja przewyĝsza dochód i gospodarstwo domowe realizuje ujemne oszczÚdnoĂci, czyli nie tylko
nie oszczÚdza, ale równieĝ nie korzysta z kredytu lub sprzedaĝy w lombardzie wïasnych
dóbr trwaïych i kosztownoĂci. Jeĝeli S > 0,
wówczas oszczÚdnoĂci sÈ dodatnie, poniewaĝ
dochód przewyĝsza konsumpcjÚ.
Ogólny ksztaït prostej funkcji konsumpcji
ma wiÚc nastÚpujÈcÈ postaÊ:
C = C 6 Y - T ] Y g @; C' > 0
(3)
gdzie:
T –– podatki od ludnoĂci.
87
Jak wynika z równania (3), J.M. Keynes
uzaleĝniaï poziom konsumpcji wyïÈcznie od
dochodu po opodatkowaniu oraz funkcji
inwestycji uwarunkowanej tylko stopÈ procentowÈ. Naleĝy jednak zwróciÊ uwagÚ, ĝe
analiza prostej lub planowanej funkcji konsumpcji dotyczyïa wyïÈcznie konsumpcji bieĝÈcego dochodu. W praktyce mamy jednak
do czynienia z tzw. odroczonÈ funkcjÈ konsumpcji:
Ct = C0 + cYd(t –– 1)
(4)
co oznacza, ĝe konsumpcja w okresie t
odnosi siÚ do dochodu w poprzednim okresie.
Hipoteza dochodu absolutnego na podstawie analizy szeregów strukturalnych
(zawierajÈcych informacje na temat rozmiarów konsumpcji i oszczÚdnoĂci gospodarstw
domowych o róĝnych dochodach) i szeregów czasowych informuje, ĝe gospodarstwa
domowe w miarÚ wzrostu rozporzÈdzalnego
dochodu wiÚkszÈ jego czÚĂÊ oszczÚdzajÈ, a nie
przeznaczajÈ na bieĝÈce potrzeby. Zjawisko
to znajduje empiryczne potwierdzenie w stosunku do gospodarstw domowych w krótkim
okresie czasu. Jednakĝe w dïugim horyzoncie czasowym stosunek globalnej konsumpcji
do dochodu jest wzglÚdnie staïy, podobnie
zachowuje siÚ stopa oszczÚdzania, pomimo
znacznego nieraz wzrostu dochodu. Oznacza to, ĝe stosunek konsumpcji do dochodu
zmienia siÚ odwrotnie do poziomu dochodu
w róĝnych fazach cyklu gospodarczego oraz
w przekroju róĝnych grup spoïecznych. Przyczyn takiej sytuacji nie potrafiïa objaĂniÊ keynesowska funkcja konsumpcji, dlatego teĝ
hipoteza dochodu absolutnego zostaïa poddana ostrej krytyce, zwïaszcza przez Jamesa
S. Duesenberry’’ego (ur. 1918) i skïoniïa
ekonomistów do sformuïowania na nowo
teorii funkcji konsumpcji. W latach 50. i 60.
XX wieku zostaïy sformuïowane odmienne
hipotezy, prezentujÈce zaleĝnoĂÊ miÚdzy
dochodem a konsumpcjÈ. Naleĝy jednak
w tym miejscu podkreĂliÊ, ĝe mimo ostrej krytyki ze strony wielu ekonomistów, hipoteza
dochodu absolutnego J.M. Keynesa zdobyïa
sobie wielkÈ popularnoĂÊ i wydatnie przyczyniïa siÚ do rozwoju dalszych badañ nad konsumpcjÈ.
ReasumujÈc, hipoteza dochodu absolutnego Keynesa dowodzi, ĝe konsumpcja jest
rosnÈcÈ funkcjÈ dochodu, jednakĝe wraz ze
wzrostem dochodu obniĝa siÚ zarówno krañcowa, jak i przeciÚtna skïonnoĂÊ do konsump-
88
cji. Naleĝy w tym miejscu zaznaczyÊ, ĝe teoria
J.M. Keynesa wywarïa ogromny wpïyw na
kierunki badañ konsumpcji, poniewaĝ jako
pierwsza zwróciïa uwagÚ na prawidïowoĂci
w postÚpowaniu gospodarstw domowych
w dziedzinie podejmowania decyzji konsumpcyjnych, co znalazïo równieĝ potwierdzenie
w wielu badaniach empirycznych.
J.S. Duesenberry, analizujÈc zmiany
strukturalne zachodzÈce w budĝetach rodzin
miejskich w latach 1901––1941 w Stanach
Zjednoczonych, stworzyï nowÈ teoriÚ postÚpowania gospodarstw domowych w dziedzinie podejmowania decyzji konsumpcyjnych,
zwanÈ teoriÈ dochodu wzglÚdnego (relatywnego) (the relative-income hypothesis), która
w literaturze ekonomicznej zyskaïa sobie
bardzo duĝÈ popularnoĂÊ. Teoria ta gïosi, ĝe
stopa oszczÚdzania uzaleĝniona jest nie od
poziomu absolutnego dochodu gospodarstwa
domowego (w przeciwieñstwie do hipotezy
J.M. Keynesa), ale równieĝ od dochodów
innych gospodarstw. W konsekwencji oznacza to, ĝe wydatki konsumpcyjne gospodarstw
domowych uzaleĝnione sÈ przede wszystkim
od porównania wielkoĂci dochodu danego
gospodarstwa domowego z dochodami innych
znanych mu gospodarstw. Stopieñ zadowolenia gospodarstwa domowego z osiÈganej
konsumpcji jest silnie skorelowany z poziomem konsumpcji otoczenia, zwïaszcza tej
grupy spoïecznej (np. rodziny, sÈsiadów,
wspóïpracowników), która jest Ăwiadomie
lub podĂwiadomie naĂladowana, a której
dochody sÈ najbardziej zbliĝone do dochodów tego gospodarstwa (Duesenberry 1952:
47––48).
J.S. Duesenberry w swojej teorii dochodu
wzglÚdnego zwróciï uwagÚ na czÚsto wystÚpujÈce w spoïeczeñstwie zjawisko polegajÈce
na rywalizacji ludzi ze sobÈ w celu osiÈgniÚcia wyĝszego standardu ĝyciowego lub co najmniej do utrzymania najwyĝszego standardu
ĝyciowego z przeszïoĂci, które to postÚpowanie okreĂliï mianem efektu pokazowego (demonstracji) (demonstration effect)1,
a takĝe potwierdziï w obszernych badaniach
nad sposobami i motywami postÚpowania
konsumentów, odnoszÈcymi siÚ do caïoĂci
wydatków konsumpcyjnych. WyciÈgnÈï bardzo logiczny i sïuszny wniosek, ĝe zadowolenie gospodarstw domowych z konsumowania dóbr jest odwrotnie proporcjonalna do
rozmiarów konsumpcji innych gospodarstw
domowych, co moĝna zapisaÊ algebraicznie
w postaci funkcji uĝytecznoĂci i-tego konsumenta:
Studia i Materiaïy –– Wydziaï ZarzÈdzania UW
Ui = ui f
Ci
/ aij C j p
(5)
j
gdzie:
Ui –– funkcja uĝytecznoĂci i-tego konsumenta,
Ci –– konsumpcja i-tego gospodarstwa
domowego,
Cj –– konsumpcja j-tego gospodarstwa
domowego,
aij –– waga, jakÈ i-te gospodarstwo domowe
przywiÈzuje do konsumpcji j-tego
gospodarstwa domowego.
Ponadto autor podkreĂla, ĝe struktura
konsumpcji w gospodarstwach domowych
uzaleĝniona jest nie tyle od absolutnego
poziomu dochodu, co od porównania swojego standardu ze stopÈ ĝyciowÈ gospodarstw,
z którymi dane gospodarstwo domowe spotyka siÚ na gruncie towarzyskim, zawodowym,
które osiÈgnÚïy wyĝszy niĝ dane gospodarstwo
poziom dochodów. J.S. Duesenberry sprowadziï swojÈ hipotezÚ do stwierdzenia, „„ĝe (……)
czÚstotliwoĂÊ i siïa boděców do zwiÚkszania
wydatków na konsumpcjÚ zaleĝy od stosunku
wydatków wïasnych do wydatków tych osób,
z którymi wchodzi siÚ w zwiÈzki spoïeczne
(……). Tïumienie w sobie boděców do wydatkowania wywoïuje niezadowolenie. W efekcie
niezadowolenie z wïasnego poziomu konsumpcji, odczuwane przez jednostkÚ, jest
funkcjÈ stosunku jej wydatków do wydatków
osób, z którymi siÚ styka”” (Duesenberry 1952:
32).
Na podstawie przeprowadzonych obserwacji J.S. Duesenberry wykazaï, ĝe gospodarstwa domowe zajmujÈce podobnÈ pozycjÚ
spoïecznÈ dÈĝÈ za wszelkÈ cenÚ do uzyskania podobnego standardu konsumpcyjnego.
W przypadku gdy dochód danego gospodarstwa domowego w stosunku do przeciÚtnego dochodu w jego Ărodowisku relatywnie wzrasta, wówczas wiÚkszÈ czÚĂÊ swojego
dochodu oszczÚdza, a nie przeznacza na
konsumpcjÚ, co w efekcie przyczynia siÚ do
wzrostu oszczÚdnoĂci w stosunku absolutnym jak i wzglÚdnym do dochodu. Oznacza
to zdaniem J.S. Duesenberry’’ego, ĝe „„wzrost
skïonnoĂci do oszczÚdzania jest rosnÈcÈ funkcjÈ pozycji, jakÈ zajmuje dane gospodarstwo
domowe w tabeli podziaïu dochodów w stosunku do innych gospodarstw”” (Duesenberry
1952: 44). Twierdzenie to co prawda nie przeczy teorii dochodu absolutnego J.M. Keynesa,
jednakĝe sposób jego uzasadnienia oraz
2/2007
wnioski nie do koñca pokrywajÈ siÚ. Wynika
to z faktu, ĝe w teorii dochodu relatywnego
J.S. Duesenberry’’ego stopa oszczÚdnoĂci
moĝe byÊ niezaleĝna od absolutnego poziomu
dochodu. W przypadku gdy dochody i stan
posiadania wszystkich gospodarstw domowych
ulegajÈ wzrostowi w identycznym tempie,
wówczas relatywna pozycja kaĝdego z nich
równieĝ nie ulega zmianie, w efekcie czego
nie ma ĝadnych racjonalnych powodów, aby
gospodarstwa domowe zmieniaïy proporcje,
w jakich przeznaczajÈ rozporzÈdzalny dochód
na bieĝÈcÈ konsumpcjÚ i na oszczÚdnoĂci.
Przy pomocy teorii dochodu relatywnego
próbowano wyjaĂniÊ staïoĂÊ stopy oszczÚdnoĂci w dïuĝszym okresie czasu, którÈ zaobserwowano w wiÚkszoĂci krajów Europy
i Stanach Zjednoczonych. Natomiast w celu
wyjaĂnienia zmian w poziomie konsumpcji
w krótkim okresie czasu J.S. Duesenberry
przyjÈï zaïoĝenie nieodwracalnoĂci konsumpcji gïoszÈce, ĝe gospodarstwa domowe
w okresie zïej koniunktury, której towarzyszy
spadek realnych dochodów, dÈĝÈ do utrzymania dotychczasowego poziomu konsumpcji, korzystajÈc z nagromadzonych wczeĂniej
oszczÚdnoĂci (realizujÈc negatywne oszczÚdnoĂci) i przeznaczajÈc je na bieĝÈcÈ konsumpcjÚ. Takie zachowanie gospodarstw domowych
ma miejsce wówczas, gdy wychodzÈ one z zaïoĝenia, ĝe spadek dochodów ma charakter
przejĂciowy i w literaturze ekonomicznej
okreĂlono je mianem efektu rygla lub efektem
zapadki. Ów konserwatyzm konsumentów
i staranie siÚ do utrzymania stosunkowo wysokiego poziomu konsumpcji w okresie pogarszajÈcej siÚ fluktuacji gospodarczej sÈ niewÈtpliwie determinantami przyczyniajÈcymi
siÚ do stabilizacji gospodarki i skutecznego
ograniczania amplitudy wahañ koniunkturalnych2.
UwzglÚdniajÈc determinanty wpïywajÈce
na zagregowanÈ konsumpcjÚ w krótkim okresie czasu, J.S. Duesenberry przedstawiï funkcjÚ konsumpcji w postaci :
Y
Ct = Y t
t-1
(6)
gdzie:
Ct –– wydatki na konsumpcjÚ w okresie t,
Yt –– rozporzÈdzalny dochód w okresie t,
Yt –– 1 –– maksymalny dochód osiÈgniÚty
w okresie poprzedzajÈcym rok t.
Z powyĝszej formuïy wynika, ĝe konsumpcja uzaleĝniona jest od relacji bieĝÈcego
rozporzÈdzalnego dochodu w stosunku do
89
najwyĝszego poziomu dochodu osiÈgniÚtego
w okresie (Yt –– n), czyli okresie poprzednich
kilku lat. W przypadku gdy dochody permanentnie wzrastajÈ, wówczas porównuje siÚ je
w wielkoĂciÈ dochodu z roku poprzedniego
(Yt –– 1). Moĝna zatem wyciÈgnÈÊ logiczny
wniosek, ĝe skïonnoĂÊ do konsumpcji zaleĝy
do wzglÚdnego przyrostu dochodów. Wraz ze
wzrostem dynamiki dochodu szybciej zachodzÈ zmiany jego rozdysponowania pomiÚdzy
konsumpcjÚ a oszczÚdnoĂci. Efekt rygla ilustruje rysunek 2.
Rys. 2. Hipoteza dochodu relatywnego J.S. Duesenberry’’ego. Noga, M. 1995. Makroekonomia,
Wrocïaw: Akademia Ekonomiczna im. Oskara
Langego.
Linia C = cYdp przedstawia dochody maksymalne dla danego gospodarstwa domowego.
Jeĝeli z róĝnych wzglÚdów dochód gospodarstwa domowego w danym okresie obniĝy siÚ
z poziomu Y0d do poziomu Yd' , to efekt rygla
(zapadki) zadziaïa w ten sposób, ĝe gospodarstwo domowe bÚdzie realizowaïo konsumpcjÚ
wyznaczonÈ przez punkt E' , a nie przez A.
Natomiast, jeĝeli dochód gospodarstwa wzrósïby z poziomu Y0d do poziomu Yd'' , wówczas
ta zmiana okreĂla nowy, wyĝszy standard konsumpcyjny, wyznaczony przez punkt E'' leĝÈcy
na linii C = cYpd. Z kolei, gdyby gospodarstwo domowe z jakichĂ powodów obniĝyïo
swój dochód z poziomu Yd'' do poziomu Y0d,
efekt rygla znów zacznie dziaïaÊ i konsumpcja
spadnie, z tym, ĝe do poziomu wyznaczonego
nie przez punkt E, lecz przez punkt E'''.
Z teorii dochodu relatywnego wynika,
ĝe konsumpcja zmienia siÚ o wiele ïagodniej niĝ dochód, co w konsekwencji prowadzi do drugiego bardzo istotnego wniosku wynikajÈcego z podstawowych zaïoĝeñ
90
J.S. Duesenberry’’ego, ĝe krañcowa skïonnoĂÊ do konsumpcji jest wiÚksza w okresie
wzrostu dochodu niĝ w czasie jego spadku.
Ponadto moĝna równieĝ wyciÈgnÈÊ dosyÊ
istotny wniosek mówiÈcy o tym, ĝe z jednej
strony gospodarstwa domowe przed podjÚciem decyzji dotyczÈcych konsumpcji dóbr
dokonujÈ porównañ miÚdzy bieĝÈcym rozporzÈdzalnym dochodem a najwyĝszymi dochodami uzyskiwanymi w ogólnym rozkïadzie
dochodów wybranej zbiorowoĂci, z drugiej zaĂ
porównujÈ swój standard ĝycia ze standardem
ĝycia innych gospodarstw domowych, które
zajmujÈ wyĝszÈ pozycjÚ od nich. Oznacza to,
ĝe na decyzje gospodarstw domowych dotyczÈcych wydatków konsumpcyjnych wpïyw
majÈ zarówno determinanty subiektywne, jak
i obiektywne3.
Najpowszechniej jednak akceptowana jest
obecnie hipoteza dochodu permanentnego
(staïego, normalnego) (permanent-income
theory of consumption), sformuïowana w latach 50. XX wieku przez Miltona Friedmana4
(1912––2006) i H. Wattsa (1911––2000), a nastÚpnie zmodyfikowana w 1956 roku przez
M.J. Farrell (1904––1996) oraz powstaïa w tym
samym czasie hipoteza cyklu ĝycia (life-cycle
hypothesis), stworzona przez Franko Modiglianiego (1912––2006) i Alberta K. Ando
(1929––2002) w 1963 roku. Teorie te cechujÈ
siÚ nieco innÈ relacjÈ miÚdzy dochodem a konsumpcjÈ, aniĝeli w teorii dochodu wzglÚdnego
J.S. Duesenberry’’ego.
W hipotezie dochodu permanentnego
nieco szerzej pojmowana jest konsumpcja,
przez którÈ rozumie siÚ nie tylko wydatki,
jakie ponoszonÈ gospodarstwa domowe na
bieĝÈcÈ konsumpcjÚ, ale równieĝ stopieñ
zaspokojenia szeroko rozumianych potrzeb,
dziÚki czemu w definicji konsumpcji uwzglÚdnia siÚ równieĝ korzyĂci, jakie czerpiÈ gospodarstwa domowe z tytuïu posiadanego zasobu
dóbr trwaïego uĝytku (Friedman 1957: 146).
Ponadto, w teorii dochodu permanentnego
zakïada siÚ, ĝe na wielkoĂÊ wydatków konsumpcyjnych gospodarstwa domowego obok
dochodów bieĝÈcych wpïywajÈ równieĝ
posiadane zasoby (np. papiery wartoĂciowe,
kosztownoĂci, nieruchomoĂci itp.). Wydatki
gospodarstw domowych, które dysponujÈ duĝÈ
iloĂciÈ zasobów (aktywów) w mniejszym stopniu reagujÈ na zmiany dochodów bieĝÈcych
czïonków gospodarstwa, natomiast sÈ bardziej
wraĝliwe na zmiany zasobów. Teoria dochodu
permanentnego uwzglÚdnia równieĝ fakt, ĝe
wydatki gospodarstw domowych dostosowujÈ
siÚ nie tyle do dochodów bieĝÈcych, ile do
Studia i Materiaïy –– Wydziaï ZarzÈdzania UW
dochodów przeciÚtnych, na które skïadajÈ siÚ
dochody aktualne, przeszïe i przewidywane
(antycypowane).
Teoria ta w zachowaniach konsumpcyjnych gospodarstw domowych argumentuje, ĝe
konsumpcja jest proporcjonalna do ciÈgïego
dochodu5 (Farrell 1959: 678––696). Dlatego
teĝ ogólnÈ formuïÚ konsumpcji w zachowaniach konsumpcyjnych gospodarstw domowych moĝna zapisaÊ w postaci:
C = cY dp
(7)
gdzie:
C –– konsumpcja,
c –– krañcowa skïonnoĂÊ do konsumpcji,
Ydp –– permanentny dochód do dyspozycji.
W praktyce rozïoĝenie wzrostu dochodu
w zachowaniach konsumenta ilustruje formuïa w postaci Ăredniej waĝonej bieĝÈcego
i przyszïego dochodu:
Y dp = qY + ^1 - q h Y- 1
(8)
gdzie:
Ydp –– permanentny dochód do dyspozycji,
Y-1 –– dochód poprzedniego roku,
Y
q
–– dochód bieĝÈcy,
–– udziaï konsumpcji w danych dochodzie
lub jego przyroĂcie.
M. Friedman przeprowadzajÈc badania
dotyczÈce zachowañ konsumpcyjnych gospodarstw domowych w dïugim okresie czasu
stwierdziï, ĝe wystÚpujÈ róĝnice miÚdzy krótkookresowÈ skïonnoĂciÈ do konsumpcji a dïugookresowÈ ĂredniÈ skïonnoĂciÈ do konsumpcji, dlatego teĝ krótkookresowa skïonnoĂÊ do
konsumpcji jest mniejsza niĝ dïugookresowa.
PoglÈd ten potwierdzili równieĝ dwaj amerykañscy ekonomiĂci: Rudiger Dornbusch
i Stanley Fischer (Dournbusch, Fischer 1981:
164).
TeoriÚ dochodu permanentnego graficznie
prezentuje rysunek 3.
Na rysunku 3. funkcja konsumpcji C = cYdp
jest odzwierciedleniem dïugookresowej funkcji konsumpcji wynikajÈcej z kalkulacji permanentnego dochodu. Natomiast funkcje:
C = cqY + c(1 –– q) Y' i C = cqY + c(1 –– q)Y0
sÈ krótkookresowymi funkcjami konsumpcji odpowiadajÈcymi bieĝÈcemu dochodowi,
gdzie: q –– udziaï konsumpcji w danym dochodzie lub w jego przyroĂcie, zaĂ Y0 i Y' –– bieĝÈcy dochód.
2/2007
Rys. 3. Hipoteza dochodu permanentnego
M. Friedmana.
Na rysunku tym przedstawione zostaïy
zachowania konsumpcyjne gospodarstwa
domowego zgodne z analizÈ krótkookresowÈ
oraz hipotezÈ permanentnego dochodu.
Gospodarstwo domowe opierajÈce siÚ na
informacjach o dochodzie w krótkim okresie przy jego wzroĂcie zwiÚkszy konsumpcjÚ z
punktu E do E'. Natomiast gdy gospodarstwo
domowe swoje rozwaĝania bÚdzie opieraïo
na teorii dochodu ciÈgïego, wówczas jego
konsumpcja bÚdzie o wiele wyĝsza, poniewaĝ
bÚdzie jÈ wyznaczaÊ punkt E'' (OC '' > OC ').
Z teorii dochodu permanentnego M. Friedmana wynika, ĝe gospodarstwo domowe
w swoich decyzjach nabywczych kieruje siÚ
subiektywnie oszacowanym dochodem permanentnym, co oznacza, ĝe nie kieruje siÚ
ono przy podejmowaniu decyzji konsumpcyjnych poziomem dochodu, jaki uzyskaïo w danej chwili i który moĝe ulec znacznej zmianie
w krótkim horyzoncie czasu pod wpïywem
wielu korzystnych i niekorzystnych zdarzeñ
(utrata pracy, choroba), lecz przeciÚtnym
poziomem dochodu, na jaki gospodarstwo
domowe moĝe liczyÊ na przestrzeni caïego
ĝycia. Naleĝy w tym miejscu zaznaczyÊ, ĝe
w celu okreĂlenia poziomu konsumpcji danej
osoby czy gospodarstwa domowego istotne
znaczenie ma dochód przeciÚtny konsumenta,
który jest wypadkowÈ dochodów osiÈganych
w ciÈgu wielu okresów.
Na podstawie badañ dïugofalowych tendencji w zakresie konsumpcji M. Friedman
doszedï do wniosku, ĝe relacja pomiÚdzy konsumpcjÈ staïÈ a dochodem permanentnym
(staïym)6 nie ulega zmianie w miarÚ zmiany
dochodu, lecz zaleĝy od innych determinant.
PrzyjmujÈc to zaïoĝenie, hipotezÚ dochodu
permanentnego moĝna zapisaÊ za pomocÈ
rozszerzonej formuïy:
91
C p = ^ r, {, c h Y dp
(9)
gdzie:
Cp –– konsumpcja staïa,
r –– stopa procentowa,
j –– relacja dochodu do bogactwa materialnego,
g –– zmienna zbiorcza,
Ydp –– permanentny dochód do dyspozycji.
Ze wzoru (9) wynika, ĝe konsumpcja staïa
Cp stanowi pewien uïamek dochodu permanentnego do dyspozycji Ydp, który uzaleĝ-
niony jest od stopy procentowej r (zachodzi
tu relacja odwrotna), zmiennej zbiorczej g,
która obejmuje takie determinanty, jak: wiek
i stan rodzinny gospodarstwa domowego,
niepewnoĂÊ odnoĂnie z otrzymywaniem
dochodów w przyszïoĂci oraz uwarunkowania
kulturowe silnie skorelowane z pochodzeniem rasowym i narodowoĂciowym, a takĝe
zmiennej j, która okreĂla relacjÚ (majÈcÈ
charakter jednokierunkowy) pomiÚdzy
dochodem a posiadanym bogactwem materialnym.
ZaletÈ teorii dochodu permanentnego
jest zwrócenie uwagi badawczej nie tylko
na badaniu dochodu, jako czynnika ksztaïtujÈcego konsumpcjÚ, ale równieĝ na zjawiska psychospoïeczne, jak: nawyki, zwyczaje
naĂladownictwo i aspiracje oraz na poziom
zamoĝnoĂci gospodarstw domowych. Biedni
i bogaci róĝniÈ siÚ nie tylko pozycjÈ w rozkïadzie dochodów, ale takĝe sposobem reagowania na dochody oraz inne mechanizmy
decyzji. Ponadto hipoteza posiada nie tylko
trafne walory teoretyczne ale równieĝ aplikacyjne. W wielu badaniach weryfikujÈcych
hipotezy dochodowe otrzymano róĝne, czÚsto sprzeczne wyniki, jednakĝe w Ăwietle
danych statystycznych hipoteza dochodu
permanentnego okazywaïa siÚ lepsza od
pozostaïych. Badania te zintensyfikowaïy
rozwaĝania teoretyczne nad sposobami mierzenia dochodów, analizÈ bïÚdów wynikajÈcych z róĝnych definicji dochodu, a takĝe ich
wpïywu na procedury szacowania (¥wiatowy
2006: 157).
Duĝym uznaniem w literaturze ekonomicznej cieszy siÚ hipoteza cyklu ĝycia (lifecycle hypothesis), sformuïowana przez Franco
Modiglianiego7 i Alberta K. Ando w 1963
roku, próbujÈca wyjaĂniÊ mechanizmy postÚpowania gospodarstw domowych w dziedzinie podejmowania decyzji konsumpcyjnych.
Koncepcja ta jest ĂciĂle powiÈzana z hipo-
92
tezÈ dochodu permanentnego M. Friedmana.
Wspólnie staïy siÚ podstawÈ rozpowszechnionych w latach 70. i 80. XX wieku badañ
nad racjonalnymi oczekiwaniami w sferze
konsumpcji, wpisujÈc siÚ tym samym w nurt
badawczy okreĂlany mianem hipotezy racjonalnych oczekiwañ. Hipoteza cyklu ĝycia
gïosi, ĝe gospodarstwa domowe formuïujÈ
swoje plany konsumpcyjne na caïy okres
ĝycia, na podstawie wïasnych prognoz dotyczÈcych wielkoĂci dochodów, jakie otrzymujÈ
w ciÈgu caïego tego okresu, a takĝe stwierdza,
ĝe oszczÚdnoĂci z okresu aktywnoĂci zawodowej majÈ zagwarantowaÊ konsumpcjÚ na stare
lata. Innymi sïowy, kluczowym zaïoĝeniem
tej hipotezy byïa konstatacja, ĝe na zachowanie konsumpcyjne nie wpïywa wyïÈcznie
aktualna wielkoĂÊ rozporzÈdzalnego dochodu
bÈdě oszacowana wielkoĂÊ dochodu permanentnego w ciÈgu kilku ostatnich lat, ale wielkoĂÊ przyszïych dochodów, które konsument
moĝe osiÈgnÈÊ w przyszïoĂci. Oznacza to, ĝe
zarówno poziom, jak i struktura konsumpcji
sÈ w duĝym stopniu skorelowane z przeciÚtnym poziomem dochodów w dïugim okresie
ĝycia jednostki. Naleĝy jednak wskazaÊ na
waĝnoĂÊ szacunku wysokoĂci dochodów przyszïych, które w zasadniczy sposób wpïywajÈ na
wybór Ăcieĝki konsumpcji.
Hipoteza cyklu ĝycia opiera siÚ na czterech podstawowych zaïoĝeniach informujÈcych o tym, ĝe:
–– konsumpcja jest jednakowa w kaĝdym
okresie ĝycia,
–– konsumpcja jest mechanizmem zwiÈzanym z wydawaniem dochodu caïego
ĝycia,
–– konsumpcja caïego ĝycia jest równa
dochodowi ĝycia,
–– uwzglÚdnia siÚ wydatki na dzieci (Modigliani, Brumberg 1964: 388––436).
UwzglÚdniajÈc powyĝsze zaïoĝenia, ogólnÈ
formuïÚ konsumpcji w hipotezie cyklu ĝycia
moĝna zapisaÊ nastÚpujÈco:
W
W
C =cr P +c d Yd =cr P +c d Y ]1-t g (10)
gdzie:
cr –– krañcowa skïonnoĂÊ do konsumpcji
realnego bogactwa,
W –– realne bogactwo,
P
cd –– krañcowa skïonnoĂÊ do konsumpcji
dochodu do dyspozycji,
P –– poziom cen,
W –– przewidywane dochody caïego ĝycia.
Studia i Materiaïy –– Wydziaï ZarzÈdzania UW
Gïównym zaïoĝeniem tej hipotezy jest
ïagodne wyrównanie poziomu konsumpcji
z oszczÚdnoĂci uzyskiwanych w okresach
wysokiego dochodu do poziomu konsumpcji z oszczÚdnoĂci ujemnych (negatywnych)
w okresie niskiego dochodu. Ilustruje to rysunek 4.
F. Modigliani zauwaĝyï, ĝe oszczÚdnoĂci
nagromadzone w okresie aktywnoĂci zawodowej (Z –– C)N odpowiadajÈ konsumpcji
w okresie poprodukcyjnym, gdy gospodarstwo domowe realizuje ujemne oszczÚdnoĂci
C(L –– N). Natomiast maksimum realnego
bogactwa (czyli oszczÚdnoĂci, jakie gospodarstwo domowe gromadzi przez N lat pracy
zawodowej) osiÈgane jest w momencie przejĂcia na emeryturÚ8. PoglÈd ten potwierdzili
równieĝ Robert E. Hall i John B. Taylor (Hall,
Taylor 1995: 284––285).
Rys. 4. Hipoteza cyklu ĝycia F. Modiglianiego
i A. Ando.
Hipoteza cyklu ĝycia przyczyniïa siÚ do
rozwoju badañ nad konsumpcja i po czÚĂci
jÈ zrewolucjonizowaïa, poniewaĝ ukazaïa,
ĝe gospodarstwa domowe w podejmowaniu
decyzji konsumpcyjnych uwzglÚdniajÈ nie
tylko bieĝÈce dochody i posiadane aktywa,
ale równieĝ starajÈ siÚ antycypowaÊ przyszïe
strumienie dochodów oraz swojÈ przyszïÈ
sytuacjÚ spoïeczno-gospodarczÈ. Ponadto,
teoria ta wskazaïa, ze przy wyborze decyzji
nabywczych, gospodarstwa domowe w swoich decyzjach konsumpcyjnych kierujÈ siÚ nie
tylko wielkoĂciÈ bieĝÈcego rozporzÈdzalnego
dochodu i posiadanym bogactwem (nieruchomoĂci, instrumenty finansowe, lokaty terminowe w bankach komercyjnych), ale równieĝ
przewidywanÈ wielkoĂciÈ przyszïych dochodów, a takĝe uwzglÚdniajÈ swojÈ przyszïÈ sytuacjÚ rynkowÈ i spoïecznÈ.
2/2007
Zarówno hipoteza dochodu permanentnego, jak i hipoteza cyklu ĝycia uwidaczniajÈ
fakt, ĝe poziom konsumpcji zaleĝy nie tylko
od bieĝÈcych dochodów rozporzÈdzalnych,
ale równieĝ od nagromadzonego wczeĂniej
bogactwa i posiadanych aktywów (tj. walory,
pieniÈdze), czyli od przeciÚtnego dochodu
gospodarstw domowych w dïugim okresie
czasu. Hipoteza permanentnego dochodu
bada przede wszystkim przyszïy dochód na
podstawie teraěniejszoĂci i przeszïoĂci, natomiast teoria cyklu ĝycia analizuje gïównie
konsumpcjÚ bieĝÈcÈ i przyszïÈ, skupiajÈc siÚ
w duĝej mierze na motywach oszczÚdzania.
Niektórzy ekonomiĂci ïÈczÈ obie te hipotezy,
tworzÈc tzw. wspóïczesnÈ teoriÚ konsumpcji
(modern consumption theory), która umoĝliwia przewidywanie przyszïej przeciÚtnej konsumpcji.
Teoria permanentnego dochodu M. Friedmana oraz hipoteza cyklu ĝycia A. Ando
i F. Modiglianiego odwoïujÈ siÚ w duĝej mierze do podstaw mikroekonomicznych zachowañ gospodarstw domowych w dziedzinie
podejmowania decyzji konsumpcyjnych. Obie
teorie zwracajÈ uwagÚ na fakt, iĝ poziom konsumpcji uzaleĝniony jest nie tylko od bieĝÈcych rozporzÈdzalnych dochodów, ale takĝe
od nagromadzonego wczeĂniej bogactwa
i posiadanych aktywów (np. instrumentów
finansowych czy pieniÚdzy), czyli od przeciÚtnego dochodu ludzi w dïugim okresie, tzw.
dochodu permanentnego (staïego).
ZakïadajÈc, ĝe aktywa A stanowiÈ oprócz
rozporzÈdzalnego dochodu, istotny determinant okreĂlajÈcy konsumpcjÚ, rozszerzonÈ
postaÊ funkcji konsumpcji moĝna wówczas
zapisaÊ nastÚpujÈco:
C = C 6Y - T ]Y g, A @;
dC
d 6Y - T ]Y g @
> 0,
dC
> 0.
dA
(11)
Na przykïad:
C =c1 Yd +c2 A =c1 Y ]1 -t g +c2 A.9 (12)
gdzie:
–– permanentny dochód do dyspoYd
zycji,
A
–– caïkowite aktywa,
c1, c2 –– krañcowa skïonnoĂÊ do konsumpcji.
Przy danym poziomie rozporzÈdzalnego
dochodu wzrost aktywów w ujÚciu realnym przyczynia siÚ do wzrostu konsumpcji
93
i redukcji oszczÚdnoĂci. Konsumenci oszczÚdzajÈ gïównie po to, aby zwiÚkszyÊ posiadane
aktywa. W przypadku gdy wzrasta wartoĂÊ
majÈtku posiadanego przez gospodarstwo
domowe (np. wskutek otrzymania spadku),
wówczas maleje jego potrzeba oszczÚdzania
z bieĝÈcego dochodu, zaĂ wzrasta wielkoĂÊ
autonomicznych wydatków konsumpcyjnych
(Zalega 2007). Funkcja oszczÚdnoĂci przybierze zatem postaÊ:
Przypisy
1
S = S 6Y - T ]Y g, A @;
dS
dS
> 0,
< 0.
dA
d 6Y - T ]Y g @
(13)
Badania empiryczne potwierdzajÈ wiele
spostrzeĝeñ wynikajÈcych z tych obu hipotez,
jednak koncepcje dotyczÈce wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych podlegajÈ dalszej ewolucji. Badania ekonomiczne
przeprowadzone na szerokÈ skalÚ w latach
70. i 80. XX wieku ujawniïy nowe problemy
dotyczÈce teorii konsumpcji, z których na
szczególnÈ uwagÚ zasïugujÈ trzy wÈtki nowych
badañ: wykorzystanie racjonalnych oczekiwañ do pomiaru przewidywanych przyszïych
dochodów, analiza danych historycznych obejmujÈcych tysiÈce indywidualnych gospodarstw
domowych oraz badania wybranych „„eksperymentów”” w sferze polityki gospodarczej (tj.
przejĂciowe zmiany podatku) (Hall, Taylor
1995: 295).
Omówione teorie konsumpcji posiadajÈ
praktycznÈ uĝytecznoĂÊ, poniewaĝ kïadÈ
nacisk na wykorzystanie w badaniach oprócz
cen i dochodu, szeregu zmiennych majÈcych
wpïyw zarówno na rozmiary, jak i strukturÚ
konsumpcji. Naleĝy równieĝ pamiÚtaÊ o tym,
ĝe konsumpcja nie jest w chwili obecnej bezpoĂrednim odbiciem dochodów, poniewaĝ
dostÚpnoĂÊ kredytów konsumpcyjnych staïa
siÚ kluczowym czynnikiem determinujÈcym
jej rozwój. Ponadto rozwój i istna ekspansja
branĝy kredytowej spowodowaïa, ĝe w chwili
obecnej moĝna dostrzec caïkiem nowe zjawisko polegajÈce na tym, ĝe potrzeby materialne
sÈ zaspakajane przez okreĂlone dobra konsumpcyjne, za które pïaci siÚ z pewnym opóěnieniem, a zatem nie sÈ juĝ one realizowane
w ukïadzie dochód-oszczÚdnoĂci.
Informacje o autorze
Dr Tomasz Zalega –– adiunkt w Katedrze
Gospodarki Narodowej Wydziaïu ZarzÈdzania
Uniwersytetu Warszawskiego.
94
2
3
4
5
J.S. Duesenberry twierdziï, ĝe efekt ten sprowadza siÚ gïównie do naĂladowania przez grupy
o niĝszej pozycji spoïecznej struktur konsumpcji
uznanych za godne do osiÈgniÚcia, a w wypadku
warstw o najwyĝszej stopie ĝyciowej wynika
z dÈĝenia do uzyskania prestiĝu, zwanego
konsumpcjÈ ostentacyjnÈ (lub efektem veblenowskim).
Natomiast H. Leibenstein odróĝniaï dobra
konsumpcji ostentacyjnej od dóbr konsumpcji zwyczajnej oraz twierdziï, ĝe gospodarstwa
domowe troszczÈ siÚ przede wszystkim o zewnÚtrze aspekty swego stylu ĝycia. Oznacza to, ĝe
gdyby ceny i dochody pozwoliïy gospodarstwom
domowym ĝyÊ na poziomie oczekiwanym, to
ĝyïyby na tym poziomie, w innym wypadku zgodziïyby siÚ na poziom wymuszony przez okolicznoĂci, co oznacza, ĝe zignorowaïyby poĂrednie
moĝliwoĂci jako nie odzwierciedlajÈce odrÚbnego stylu. Szerzej zachowania te opisane sÈ
w: H. Leibenstein, Ekonomia przyszïoĂci, PWN,
Warszawa 1982, s. 114––116.
PoglÈd ten podziela równieĝ w swojej psychologicznej teorii konsumpcji George Katona,
wedïug którego zdroworozsÈdkowe i zachowawcze postÚpowanie konsumentów przyczynia siÚ
do stabilizacji gospodarki, a takĝe do spïaszczenia cyklu koniunkturalnego po II wojnie Ăwiatowej.
TeoriÚ J.S. Duesenberry’’ego rozwinÈï R. Nurkse,
który pewne jej tezy przeniósï z pïaszczyzny kontaktów grup spoïecznych w skali jednego regionu
lub kraju na pïaszczyznÚ kontaktów miÚdzynarodowych. Wedïug R. Nurksego w kontaktach tych
realizuje siÚ miÚdzynarodowy efekt pokazowy
(international demonstration effect).
Milton Friedman, amerykañski ekonomista, twórca monetaryzmu, wieloletni profesor
Uniwersytetu w Chicago, laureat Nagrody Nobla
w dziedzinie ekonomii w 1976 r. za dokonania
w zakresie analizy konsumpcji, historii i teorii
monetarnej oraz za pokazanie zaleĝnoĂci polityki stabilizacji. Uznawaï podaĝ pieniÈdza za
jedyny determinant wpïywajÈcy na poziom PKB,
inflacji przypisujÈc jedynie rolÚ zjawiska pieniÚĝnego. ZachÚcaï do zwiÚkszenia masy pieniÈdza
w tempie odpowiadajÈcym wzrostowi PKB, co
miaïo zapewniÊ stabilizacjÚ gospodarczÈ. Jako
wielki zwolennik wolnej konkurencji, sprzeciwiaï siÚ ingerencji pañstwa w procesy gospodarcze.
Dochód permanentny (staïy, oczekiwany) jest
oczyszczany z elementów przypadkowych, nieoczekiwanych odchyleñ od trendu, kompensujÈcych siÚ w dïugim okresie czasu. Dochód ten
pozwala uwzglÚdnia równieĝ odpisy na inwestycje w kapitaï ludzki, wielkoĂÊ, która w ramach
standardowej procedury jest czÚĂciÈ dochodu.
Szerzej na temat dochodu permanentnego:
Studia i Materiaïy –– Wydziaï ZarzÈdzania UW
6
7
8
M. Friedman, A Theoretical Framework for
Monetary Analysis, w: R.J. Gordon (red.), Milton
Friedman’’s Monetary Framework, The University
of Chicago Press, Chicago 1974.
Przed dochód staïy M. Friedman rozumiaï
wielkoĂÊ, którÈ konsumenci spodziewajÈ siÚ
otrzymaÊ i którÈ uwaĝajÈ za normalnÈ. Na jej
podstawie podejmujÈ decyzje konsumpcyjne
i ksztaïtujÈ swoje aspiracje. M. Friedman zaïoĝyï, ĝe dochód staïy stanowi ĂredniÈ waĝonÈ
dochodu bieĝÈcego z okresu obecnego i okresów
poprzedzajÈcych, przy czym wagi odnoszÈce siÚ
do wartoĂci dochodów z okresów coraz odleglejszych w czasie zmniejszajÈ siÚ. Dowodzi
w ten sposób, ĝe bieĝÈce doĂwiadczenia okreĂlajÈ przewidywania konsumentów w sposób silniejszy aniĝeli doĂwiadczenia dawno minione.
Oznacza to, ĝe M. Friedman zakïada w hipotezie dochodu permanentnego, ĝe wielkoĂci
bieĝÈce (mierzalne w sposób bezpoĂredni) sÈ
sumÈ wielkoĂci staïych, elementów przypadkowych i przejĂciowych. BieĝÈce dochody i bieĝÈce
wielkoĂci obejmujÈ czÚĂÊ permanentnÈ i tranzytywnÈ (przechodniÈ). Ponadto M. Friedman
przyjmuje, ĝe wartoĂci tranzytywne nie sÈ powiÈzane w ĝaden sposób z wielkoĂciami staïymi, element przejĂciowy konsumpcji nie jest powiÈzany
z elementem przejĂciowym dochodu, natomiast
odchylenia wielkoĂci losowych od wielkoĂci staïych, kompensujÈ siÚ w dïugim okresie czasu.
M. Friedman podkreĂlaï równieĝ, ĝe dochody
nieoczekiwane, które nie sÈ traktowane przez
konsumenta jako dochody „„normalne””, nie
wywierajÈ istotnego wpïywu na konsumpcjÚ
w dïugim okresie czasu.
Franco Modigliani, amerykañski ekonomista
wïoskiego pochodzenia, laureat Nagrody Nobla
w dziedzinie ekonomii w 1985 r. za wkïad w pionierskie analizy oszczÚdnoĂci i rynków finansowych w krajach gospodarki rynkowej. Dorobek
naukowy Modiglianiego obejmuje zagadnienia
z zakresu konsumpcji, ogólnej równowagi rynku
finansowego, podaĝy pieniÈdza, procentu i kredytu oraz nowÈ interpretacjÚ modelu Keynesa.
Wraz z A. Ando stworzyï komputerowy model
gospodarki amerykañskiej, umoĝliwiajÈcy okreĂlenie kanaïów, przez które podaĝ pieniÈdza
wywiera wpïyw na wielkoĂÊ produkcji i dochodu.
Szerzej teoria ta opisana jest w: A. Ando,
F. Modigliani: The Life-Cycle Hypothesis
of Saving: Aggregate Implication and Tests,
““American Economic Review”” t. 53 (March
1963), s. 55––84.
2/2007
9
Ta postaÊ funkcji bardzo czÚsto okreĂlana jest
w literaturze ekonomicznej mianem funkcji konsumpcji Ando-Modiglianiego.
Bibliografia
Ando, A. i F. Modigliani. 1963. The Life –– Cycle
Hypothesis of Saving: Aggregate Implication and
Tests. American Economic Review t. 53, March.
Dornbusch, R. i S. Fischer. 2005. Makroekonomia,
Warszawa: PWE.
Duesenberry, J. S. 1952. Income, Saving and the
Theory of Consumer Behavior, Cambridge: Harvard
University Press.
Farrell, M.J. 1959. The New Theories of the
Consumption Function. Economic Journal, vol. 69,
nr 276.
Friedman, M. 1957. A Theory of Consumption
Function, Princeton: Princeton University Press.
Friedman, M. 1974. A Theoretical Framework for
Monetary Analysis. w: R. J. Gordon (red.) Milton
Friedman’’s Monetary Framework. Chicago: The
University of Chicago Press.
Gajewski, S. 1987. Hierarchia i intensywnoĂÊ potrzeb
konsumpcyjnych gospodarstw domowych (determinanty, zróĝnicowanie i mechanizmy rozwoju), ’ódě:
Wydawnictwo Uniwersytetu ’ódzkiego.
Hall, R.E. i J.B. Taylor. 1995. Makroekonomia, Warszawa: PWN.
Keynes, J.M. 2003. Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniÈdza, Warszawa: PWN.
Leibenstein, H. 1982. Ekonomia przyszïoĂci, Warszawa: PWN.
Modigliani, F. i E. Brumberg. 1964. Utility Analysis
and the Consumption Function: An Interpretation
of Cross –– Section Data. w: Kurihary K.K. (red.)
Post-Keynesian Economics. New Brunswick: Rutgers
University Press.
Noga, M. 1995. Makroekonomia, Wrocïaw: Akademia Ekonomiczna im. Oskara Langego.
¥wiatowy, G. 2006. Zachowania konsumenckie,
Wrocïaw: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej
we Wrocïawiu.
Zalega, T. 2006. Mikroekonomia, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Wydziaïu ZarzÈdzania Uniwersytetu Warszawskiego.
Zalega, T. 2007. Konsumpcja –– podstawy teoretyczne,
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Wydziaïu ZarzÈdzania Uniwersytetu Warszawskiego, w druku.
95