Zachowek

Zachowek
Prof. dr hab. Fryderyk Zoll
Zachowek
• Art. 991. § 1. Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom
spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy,
należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy
albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie
wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy
dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach połowa wartości tego udziału (zachowek).
• § 2. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu
zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę
darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w
postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy
roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do
pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Zachowek
•
•
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 31 marca 2011 r. I ACa 99/11
Sąd I instancji ustalił, że postanowieniem Sądu Rejonowego w B. z dnia 30 kwietnia 2009r. (sygn. akt
II Ns 509/07) stwierdzono, że na podstawie testamentu notarialnego z dnia 8 kwietnia 2003 r.,
spadek po zmarłym Janie S., nabyła w całości wnuczka Katarzyna S. Na mocy tego testamentu
spadkodawca dokonał również wydziedziczenia swoich dzieci Grażyny N. (matki powoda), Barbary S.
(matki powódki) oraz Waldemara S. (ojca pozwanej). Rozrządzenie testamentowe zawierało także
zapisy: na rzecz wnuka spadkodawcy Mariusza S. (brata pozwanej) - nieruchomości stanowiącej
działkę o nr geodezyjnym 273/19, o powierzchni 0,30 ha położonej we wsi O., gmina J. K., zaś na
rzecz wnuczki Marty K. (siostry pozwanej) - nieruchomości oznaczonej nr 61 o powierzchni 0,48 ha
położonej we wsi S. oraz nr 273/14 o pow. 0,0995 ha położonej we wsi O., gmina J.K.
Spadkobierczyni została również zobowiązana do ustanowienia na rzecz Danuty S. (synowej
spadkodawcy, a swej matki) dożywotniej, osobistej służebności mieszkania, polegającej na prawie
zamieszkiwania w domu znajdującym się na nieruchomości oznaczonej numerem geodezyjnym
32/4, o powierzchni 0,3036 ha, położonej we wsi S. gmina J. K. Jan S. zmarł 31 stycznia 2007 r. W
skład spadku po nim weszła oprócz wyżej wymienionych nieruchomości (działki nr 61, 273/14,
273/19, 32/4), działka nr geodezyjnym 273/18 o powierzchni 0,980 ha położonej we wsi O., gmina J.
K. Zgodnie z wolą spadkodawcy Katarzyna S. na podstawie umowy darowizny z 26 sierpnia 2009 r.
przeniosła na Martę K. własność nieruchomości stanowiących działki o nr 61 i 273/14. Zapis na
rzecz Mariusza S. nie został wykonany, bowiem działka nr 273/19 została sprzedana jeszcze za życia
spadkodawcy.
Zachowek
• Powodowie Maciej N. oraz Małgorzata P. po
ostatecznym sprecyzowaniu powództwa, wnieśli
o zasądzenie na ich rzecz od pozwanej Katarzyny
S. po 104.083,33 zł tytułem zachowku po
zmarłym dziadku Janie S. wraz z ustawowymi
odsetkami oraz kosztami procesu.
• Pozwana Katarzyna S. wniosła o oddalenie
powództwa w całości oraz o zasądzenie od
powodów kosztów zastępstwa procesowego,
podnosząc, że roszczenie powodów pozostaje w
sprzeczności z zasadami współżycia społecznego.
Zachowek
• Rekonstrukcja stanu faktycznego: stosunki w
rodzinie musiały być napięte. Powodowie w
niewielkim stopniu, albo wcale nie
kontaktowali się ze swoim dziadkiem, oddali
go do domu opieki, zabiegali o to, aby dziadek
dokonał na ich rzecz rozrządzeń spadkowych,
itp.
Zachowek
• Dokonując osądu roszczenia o zachowek trzeba mieć na uwadze, że
prawo uprawnionego do zachowku przysługujące ze względu na
szczególny, bardzo bliski stosunek rodzinny, istniejący między nim a
spadkodawcą, służy urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie
spadkodawca ma względem swoich najbliższych oraz realizacji
zasady, iż nikt nie może na wypadek swojej śmierci rozporządzić
swoim majątkiem zupełnie dowolnie, z pominięciem swoich
najbliższych. Względy te nakazują szczególną ostrożność przy
podejmowaniu oceny o nadużyciu prawa żądania zapłaty sumy
pieniężnej odpowiadającej wysokości zachowku, która nie może
opierać się jedynie na ogólnym odwołaniu się do klauzuli generalnej
zasad współżycia.
• OSAB 2011/1/21-28
• 787372
Zachowek
• Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 25 marca 2011 r. I ACa
118/11
• Do bezspornych należały okoliczności dotyczące dokonanych przez Józefa
B. następujących darowizn: własności lokalu użytkowego oznaczonego nr
25 położonego w B.
• Poza sporem było również, iż spadek po Józefie B., zmarłym w dniu 18
stycznia 2010 r. w B. nabyli na podstawie ustawy jego synowie: Stanisław
B., Czesław B. i Wojciech B. po 1/3 części każdy z nich (dowód z
postanowienia Sądu Rejonowego w B. z dnia 11 maja 2010 r. w sprawie II
Ns 1421/10 - k. 15).
• Nie ulegało też wątpliwości, iż umową darowizny z dnia 27 września 2010
r. pozwany Wojciech B. darował swojej córce Annie B. nieruchomość rolną
położoną w N. K., a także lokal użytkowy położony w B.
• Tego samego dnia pozwany Wojciech B. darował na rzecz drugiej z córek
Emilii B. własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego
położonego w B. przy ul. S. Własność powyższych nieruchomości pozwany
nabył wcześniej na podstawie darowizny uczynionych przez spadkodawcę.
Zachowek
• Powód - Stanisław B. wniósł o zasądzenie od pozwanego
Wojciecha B. kwoty 300.000 zł wraz z ustawowymi
odsetkami od dnia wytoczenia powództwa do dnia zapłaty,
tytułem zachowku po zmarłym ojcu Józefie B. oraz o
zasądzenie kosztów procesu według norm przepisanych.
• W uzasadnieniu wskazał, iż on oraz pozwany są dziećmi
spadkodawcy, dziedziczącymi na mocy ustawy po 1/3
udziału wraz z trzecim synem zmarłego. Masa spadkowa
wynosi "0" zł, bo wszystko zostało rozdysponowane na
rzecz pozwanego darowiznami za życia spadkodawcy.
• Powód nie otrzymał należnego mu zachowku na podstawie
art. 991 § 2 kc w żadnej formie.
Zachowek
• Pozwany Wojciech B. wnosił o oddalenie
powództwa i zasądzenie kosztów procesu według
norm przepisanych. Twierdził, iż żądanie powoda
jest sprzeczne z obowiązującym prawem, linią
judykatury oraz z szeroko rozumianymi zasadami
współżycia społecznego. Podnosił, iż z woli ojca
jest jedynym depozytariuszem spadku, a
wypełniając jego wolę rozporządził składnikami
majątku na rzecz swoich córek. Kwestionował też
skład masy spadkowej wskazywany przez
powoda.
Zachowek
• Wyrokiem z dnia 17 listopada 2010 r. Sąd
Okręgowy w B. oddalił powództwo i zasądził
od powoda na rzecz pozwanego kwotę 7.217
zł tytułem kosztów procesu, tj. kosztów
zastępstwa procesowego.
Zachowek
• W ustalonym stanie faktycznym, powołując się
na treść art. 991 § 1 kc oraz poglądy części
doktryny (A. Gil-Rzepeckiej w glosie do
orzeczenia S.N. z dnia 13.02.2004 r. II CK
444/02), Sąd Okręgowy uznał, iż powodowi
nie przysługuje legitymacja do wystąpienia z
żądaniem zachowku, jako zstępnemu, który
nabył spadek z mocy ustawy. Skutkowało to
oddaleniem jego powództwa.
Zachowek
• Apelacja powoda był zasadna.
• Stanowisko Sądu I instancji odmawiające powodowi
posiadanie atrybutu osoby legitymowanej do ubiegania
się o zachowek, w konsekwencji dokonanej wykładni
art. 991 § 2 kc, uznać należało za nieprawidłowe.
• Pozostaje ono bowiem, już na wstępie w sprzeczności z
zasadniczą funkcją zachowku, którą jest nie tylko
zapobieganie wypływaniu majątku poza rodzinę, ale i
też w niemniejszym stopniu - troska o sprawiedliwy
podział schedy (w sensie ekonomicznym) pomiędzy
uprawnionymi członkami rodziny (patrz System Prawa
Prywatnego t. 10 pod redakcją B. Kordasiewicza).
Zachowek
• Powód poza tym, co było poza sporem, pozostawał w kręgu
osób uprawnionych z ustawy do dziedziczenia.
• Oczywistym jest, iż sama przynależność do kręgu osób
uprawnionych nie jest wystarczająca do możliwości
zrealizowania roszczenia o zachowek.
• Zgodzić się należało z Sądem I instancji, iż roszczenie takie
przysługuje tylko tym spośród należących do kręgu
spadkobierców ustawowych, którzy "byliby powołani do
spadku z ustawy" - według literalnego brzmienia treści art.
991 kc. Sformułowanie tego rodzaju rzeczywiście może
sugerować, że negatywną przesłanką możliwości realizacji
roszczenia o zachowek jest to, by uprawniony nie doszedł
do dziedziczenia w charakterze spadkobiercy.
Zachowek
• Za takim rozumieniem art. 991 kc opowiedziała się między innymi
przywoływana w uzasadnieniu przez Sąd I instancji glosatorka
orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 2004 r. Agnieszka
Rzepecka-Gil w swojej krytycznej glosie, publikowanej wielokrotnie,
w tym m.in. w Biuletynie Sądu Najwyższego za 2004 r. nr 7. Na
marginesie - stanowisko glosatorki spotkało się również z krytyczną
polemiką w piśmiennictwie, potwierdzeniem którego jest pogląd W.
Borysiaka zaprezentowany w "Państwie i Prawie" Nr 5/2008, czy dr
P. Księżaka w "Monitorze Prawniczym" nr 6/2008.
• Wykładnia przepisu art. 991 kc dokonana przez Sąd I instancji
oparta została w swej istocie wyłącznie na poglądach i argumentacji
glosatorki i tym samym nie znajdowała ona aprobaty składu Sądu
Apelacyjnego, rozpoznającego przedmiotową apelację.
Zachowek
• Zarówno dotychczas w doktrynie, jak i w judykaturze oraz
piśmiennictwie przeważał zdecydowanie pogląd z którego wynikało,
iż roszczenie o zachowek z art. 991 § 1 kc może być realizowane
przez spadkobierców zarówno ustawowych, jak i testamentowych
(patrz System Prawa Prywatnego T. 10, pod red. B. Kordasiewicza,
orz. S.N. z dnia 13.02.2004, II CK, 444/2002, orz. S.N. z dnia
19.10.2007 r., I CNP51/07, W. Borsiak P i P 5/2008, P. Książak - M.P.
6/2008). Zaś użycie przez ustawodawcę słowa "byliby powołani do
spadku" w treści art. 991 § 1 kc, które wzbudziło zastrzeżenia
glosatorki i Sądu I instancji, miało jedynie na celu określenie, że
zachowek nie przysługuje "zawsze" zstępnym czy rodzicom, lecz
"tylko wtedy", gdy osoby te dziedziczyłyby z ustawy w danej
konkretnej sytuacji. W świetle powyższego, należało zatem przyjąć,
iż powód ma legitymację do wystąpienia z żądaniem o zapłatę sumy
pieniężnej niezbędnej do pokrycia zachowku bądź do jego
uzupełnienia przeciwko współspadkobiercy w sprawie niniejszej.
Zachowek
•
•
Uchwała Sądu Najwyższego 7 sędziów - zasada prawna z dnia 26 marca 1985 r. III CZP 75/84
. Przedmiotem pytania prawnego przedstawionego składowi siedmiu sędziów Sądu Najwyższego do
rozstrzygnięcia jest kwestia określenia jednego z elementów obliczenia zachowku. Zagadnienie to
jest przedmiotem szczególnego zainteresowania sądów. Świadectwem tego są zgłoszone w
stosunkowo krótkim czasie zagadnienia prawne przedstawione Sądowi Najwyższemu w trybie art.
391 k.p.c. przez sądy wojewódzkie. Sąd Wojewódzki w Szczecinie postanowieniem z dnia 8 lutego
1983 r. sformułował pytanie, według jakiej daty należy obliczać wartość spadku w celu określenia
wysokości zachowku dla osób uprawnionych do zachowku w sytuacji, kiedy wartość spadku w dacie
otwarcia spadku jest kilkakrotnie niższa od wartości spadku w dacie roszczenia o zachowek. Sąd
Wojewódzki we Wrocławiu postanowieniem z dnia 15 czerwca 1984 r. przedstawił pytanie, czy
wysokość zachowku należy obliczać według cen z daty otwarcia spadku, czy też z daty orzekania o
zachowku wówczas, gdy w skład majątku spadkowego wchodzi nieruchomość. Wreszcie, Sąd
Wojewódzki w Katowicach postanowieniem z dnia 25 lipca 1984 r. przekazał Sądowi Najwyższemu
do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne, czy dopuszczalne jest w sprawie o zachowek ustalenie
wartości spadku według cen obowiązujących w chwili ustalenia zachowku.
Zachowek
• Pierwsze z wymienionych zagadnień
prawnych zostało już rozstrzygnięte przez Sąd
Najwyższy w uchwale z dnia 8 lutego 1984 r. III
CZP 1/84 w tym sensie, że przy obliczaniu
zachowku wartość spadku ustala się według
cen z chwili jego otwarcia.
Zachowek
•
Przedstawione obecnie składowi siedmiu sędziów SN przez skład trzech sędziów
SN zagadnienie prawne, według jakiej daty ustala się wartość spadku w celu
obliczenia zachowku, łączy się bezpośrednio z drugim z kolei wymienionym
pytaniem Sądu Wojewódzkiego we Wrocławiu. W uzasadnieniu wydanego w tej
sprawie postanowienia o przekazaniu zagadnienia prawnego do rozstrzygnięcia
Sądowi Najwyższemu Sąd Wojewódzki rozważa m.in., "czy słuszne jest, aby (ta)
różnica (cen) działała tylko na korzyść spadkobiercy testamentowego, z
wyłączeniem uprawnionych do zachowku, skoro sama instytucja zachowku bardzo
ściśle jest związana z wartością spadkową i stanowi połowę udziału spadku
wynikającego z dziedziczenia ustawowego. Argument (...) o szybkim zrealizowaniu
zobowiązań z zachowku dotyczy sytuacji, gdy wzrost cen jest powolny i
przypadkowy (...), budzi jednak wątpliwości, gdy wzrost cen nieruchomości jest
regułą i następuje tak szybko, że działania stron i sądu za nimi nie nadążają". W
uzasadnieniu zaś trzeciego w kolejności wymienionego postanowienia o
przekazaniu zagadnienia prawnego w trybie art. 391 § 1 k.p.c. Sąd Wojewódzki
zaznaczył, że "w aktualnej sytuacji rynkowej, gdy w okresie ostatnich kilku lat ceny
wszelkich towarów wzrosły wielokrotnie, przyjęcie cen z chwili otwarcia spadku,
zwłaszcza gdy miało ono miejsce przed kilku laty, skutkuje rażącą dysproporcję
pomiędzy aktualną wartością spadku a wartością zachowku
Zachowek
• Przepis o obliczeniu wartości przedmiotu darowizny (art. 995 k.c.)
nie może być rozumiany jako przepis wyrażający normę ogólną
także poza materią, którą on reguluje, gdyż ma on charakter
przepisu cząstkowego, rozstrzygającego konkretną, ściśle oznaczoną
kwestię. Uregulowanie określonej kwestii w specyficzny, szczególny
lub wyraźny sposób, oznacza z reguły, że ustawodawca w inny,
odmienny sposób w pozostałym zespole przepisów reguluje
odrębne zagadnienia, które mogłyby być unormowane tak samo lub
podobnie jak w normie partykularnej, szczególnej. Norma
szczególna, za jaką może być uznany art. 995 k.c., jako odnosząca się
do darowizn, potwierdza fakt przyjęcia przez ustawodawcę poza jej
zakresem odmiennego uregulowania. Innymi słowy, wyjątek
potwierdza odmienną regułę w zakresie zasad i konstrukcji
prawnych.
Zachowek
• Dotychczas przedstawiony wywód interpretacyjny
potwierdza możliwe do zrekonstruowania ratio legis
art. 995 k.c. Darowizny podlegające doliczeniu (art. 993
i nast. k.c.) stanowią pewne wartości, które mogły być
przez obdarowanego spożytkowane lub zużyte w
przeszłości. Swoją zasadniczą wartość ekonomiczną
reprezentowały one właśnie w przeszłości. Mają one
charakter stały w systemie elementów uwzględnianych
przy obliczaniu zachowku. Tymczasem wartość masy
spadkowej może ulegać zmianie w czasie, na skutek
różnych przemian i zdarzeń ekonomicznych.
Zachowek
• Z punktu widzenia lansowanego kierunku wykładni istotne
znaczenie ma również funkcja zachowku. Przejawia się ona w idei
rozszerzania, zakresu ochrony członków najbliższej rodziny (art. 991
k.c.). Zachowek jest w pewnym sensie zastępczą formą
dziedziczenia. Ma on zapewnić określonym podmiotom korzyści
związane ze spadkobraniem. Nie ma żadnych racji społecznych
przemawiających przeciwko jednakowemu traktowaniu, gdy chodzi
o określenie wartości, spadkobierców i osób uprawnionych do
zachowku lub mających roszczenie o jego uzupełnienie (art. 991 § 2
k.c.). Nie zachodzą też żadne prawne i społecznie uzasadnione racje,
aby brać w ochronę właśnie zobowiązanego do zaspokojenia
roszczeń o zachowek przed nadmiernym obciążeniem - kosztem
uprawnionego do zachowku.
Zachowek
• Obliczenie zachowku następuje na podstawie
wartości spadku ustalonej według cen z daty
orzekania o roszczeniach z tego tytułu.
• OSNC 1985/10/147
• 3078
Zachowek
• Art. 992. Przy ustalaniu udziału spadkowego
stanowiącego podstawę do obliczania
zachowku uwzględnia się także spadkobierców
niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek
odrzucili, natomiast nie uwzględnia się
spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia
albo zostali wydziedziczeni.
Zachowek
• Kazus:
• A pozostawił spadek w o wartości 100 tys. zł.
• Do spadku powołał testamentem swojego
przyjaciela B. A miał czworo dzieci: C, X, Y, V. Z V
zawarł umowę o zrzeczenie się dziedziczenia.
Umowa ta jednak nie objęła zstępnych. Ponadto C
został wydziedziczony. V ma jedno pełnoletnie
dziecko, które domaga się zapłaty zachowku od B.
W jakiej wysokości roszczenie to mu przysługuje?
Zachowek
• Ustalenie udziału spadkowego stanowiącego podstawę dla
określenia zachowku
• C - wydziedziczony
• X
• Y
• V – zrzekł się dziedziczenia, ale nie objął zrzeczeniem swojego
jednego dziecka
• Zgodnie z z art. 992 nie uwzględnia się spadkobierców
wydziedziczonych i takich, którzy zrzekli się dziedziczenia. Nie
dotyczy to jednak sytuacji, gdy w ich miejsce ich zstępni dochodzą
do dziedziczenia.
• Oznacza to, że udział spadkowy wynosiłby w każdym wypadku 1/3.
Ponieważ dziecko V jest pełnoletnie 1/3 należy przemnożyć przez ½
= 1/6.
Zachowek
• Następnie należy ustalić substrat zachowku.
• Substrat zachowku ustala się stosownie do art.
993 . Należy co do zasady przyjąć czystą wartość
spadku (pasywa po odjęciu aktywów). Należy
doliczyć darowizny i zapisu windykacyjne. Nie
odlicza się zapisów i poleceń oraz roszczeń o
zachowek.
• W stanie faktycznym nie ma żadnego problemu –
jest to kwota 100 tys. Zł.
• Wysokość roszczenia o zachowek wynosi zatem
1/6 x 100.000= ok. 16666 zł.
Zachowek
•
•
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 marca 2008 r. IV CSK 509/07
Sąd Okręgowy, po ponownym rozpoznaniu sprawy, wyrokiem z dnia 31 sierpnia
2006 r. zasądził od pozwanego na rzecz powoda tytułem zachowku kwotę
416.720,76 zł oraz kwotę 36.467,76 zł tytułem kosztów. Sąd Okręgowy ustalił, że
spadkodawca Andrzej Z. zmarł dnia 8 lipca 2000 r. Pozostawił testament notarialny,
w którym powołał do całego spadku swojego wnuka, małoletniego Adama Z.
Wykonawcą testamentu został ustanowiony Marek Z., syn spadkodawcy, a zarazem
ojciec spadkobiercy testamentowego Adama Z. Powód jest jedynym dzieckiem
spadkodawcy i w razie dziedziczenia ustawowego zostałby powołany do całego
majątku pozostawionego przez spadkodawcę. W skład spadku po Andrzeju Z.
wchodzą następujące składniki majątkowe: udział wynoszący 1/8 część we
współwłasności nieruchomości położonej przy ulicy B. i K., stanowiącej działkę o
powierzchni 0,0528 ha, dla której Sąd Rejonowy prowadzi księgę wieczystą, udział
wynoszący 1/2 część we współwłasności nieruchomości położonej przy ulicy C. o
powierzchni 0,0346 ha, dla której Sąd Rejonowy prowadzi księgę wieczystą;
własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego przy ulicy Ś.
Zachowek
• Zgodnie z opinią biegłego sądowego, podzieloną przez Sąd Okręgowy,
wartość przedmiotu darowizny uczynionej przez spadkodawcę na rzecz
powoda, tj. udziału w wysokości 1/8 budynku mieszkalno-użytkowego,
położonego przy ulicy K. i B., według stanu na dzień 2 grudnia 1993 r. oraz
cen z sierpnia 2005 r., wynosi 197.000 zł. Wartość udziału w wysokości 1/2
części budynku mieszkalno-użytkowego, położonego przy ulicy C., według
cen na dzień 30 sierpnia 2005 r. wynosi 1.170.000 zł. Wartość
spółdzielczego prawa do lokalu mieszkalnego, położonego przy ulicy Ś.,
według cen na dzień 16 sierpnia 2005 r. wynosi 70.000 zł. Sąd Okręgowy
wskazał, że pozwany zakwestionował opinię biegłego w części dotyczącej
ustalenia wartości nieruchomości przy ulicy C., odziedziczonej przez
pozwanego i zarządzanej przez powoda. Zarzucił, że biegły w swych
wyliczeniach nie uwzględnił tego, iż powód za pieniądze syna
wyremontował i podniósł standard tej nieruchomości, ponadto nie
przedstawił pozwanemu rachunku z zarządu. W ocenie pozwanego powód
chce zawyżyć wartość masy spadkowej i przypadającego mu w niej udziału.
Zachowek
• Sąd Okręgowy ustalił, że wartość spadku wynosi 1.437.000
zł. Do spadku dolicza się uczynione przez spadkodawcę
darowizny (art. 993 k.c.). Łączna wartość masy spadkowej i
darowizny doliczonej do spadku wynosi 1.634.000 zł.
Powodowi przysługuje połowa wartości udziału
spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu
ustawowym (art. 991 § 1 k.c.), stanowiąca kwotę 817.000 zł
pomniejszoną o kwotę darowizny w wysokości 197.000 zł.
Po dokonaniu tej operacji pozostaje 620.000 zł należnego
powodowi zachowku. Ponieważ powód na podstawie
prawomocnego wyroku Sądu Okręgowego z dnia 22
czerwca 2004 r. otrzymał już zachowek w wysokości
203.279,24 zł, należy mu się dalsza kwota z tego tytułu w
wysokości 416.720,76 zł.
Zachowek
• Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 27 kwietnia 2007 r. oddalił apelację
i zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 2.700 zł tytułem
zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego. W uzasadnieniu
podkreślił, że rozstrzygnięcie apelacji wymaga odpowiedzi na
pytanie, według jakich zasad ustala się wartość spadku w celu
obliczenia zachowku. Analiza przepisów Kodeksu cywilnego
upoważnia do konstatacji, że zagadnienie to nie jest wyraźnie
unormowane w żadnym przepisie, odmiennie niż to ma miejsce w
odniesieniu do zaliczania darowizn w trybie art. 995 k.c. Sąd
Najwyższy w składzie siedmiu sędziów dnia 26 marca 1985 r., III CZP
75/84 (OSNCP 1985, nr 10, poz. 147), podjął uchwałę i nadał jej moc
zasady prawnej, że obliczenie zachowku następuje na podstawie
wartości spadku ustalonej według cen z daty orzekania o
roszczeniach z tego tytułu.
Zachowek
• Uchwała ta nie daje jednak odpowiedzi na pytanie, czy stan
spadku do celów obliczenia zachowku należy ustalać
według chwili otwarcia spadku, stosując tym samym
rozwiązania dotyczące działu spadku, czy też według daty
orzekania o zachowku. Sąd Apelacyjny wskazał, że przepisy
normujące instytucję zachowku nie zawierają regulacji,
która rozstrzygałaby kwestię, według jakiej chwili należy
ustalać stan spadku w celu obliczenia wysokości zachowku,
odmiennie niż w wypadku zaliczania darowizn, kiedy art.
995 k.c. wyraźnie wskazuje na stan przedmiotu darowizny z
chwili jej dokonania. Ponadto przepisy regulujące dział
spadku również nie zawierają normy, że stan spadku ustala
się według chwili jego otwarcia.
Zachowek
• W tym stanie rzeczy Sąd Apelacyjny przyjął, że
skoro ustawodawca nie unormował
rozważanej kwestii, to, zgodnie z art. 316 § 1
k.p.c., Sąd ustala stan spadku w celu obliczenia
wysokości zachowku, biorąc za podstawę stan
rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy.
Zachowek
• Pozwany w skardze kasacyjnej zaskarżył wyrok
Sądu Apelacyjnego w całości, zarzucając
naruszenie prawa materialnego przez błędną
wykładnię art. 991 § 1 w związku z art. 922 §
1, art. 924 i 925 k.c. polegającą na nietrafnym
przyjęciu, że w celu obliczenia wysokości
zachowku sąd powinien ustalić stan spadku,
biorąc za podstawę stan istniejący w chwili
zamknięcia rozprawy.
Zachowek
• Uzasadnienie prawne
• Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
• Podniesione w skardze kasacyjnej zarzuty
naruszenia przepisów prawa materialnego są
trafne.
• W dawniejszym orzecznictwie Sądu Najwyższego
przyjmowano, że obliczenie zachowku następuje
na podstawie wartości spadku ustalonej według
cen z chwili otwarcia spadku.
Zachowek
• Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 8
lutego 1984 r., III CZP 1/84 (OSP 1985, nr 4,
poz. 75), przy obliczaniu zachowku wartość
spadku ustala się według cen z chwili jego
otwarcia. Taki też pogląd przeważał w
piśmiennictwie.
Zachowek
• Zmianę kierunku orzecznictwa zapoczątkowała uchwała
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 26 marca
1985 r., III CZP 75/1984 (OSNC 1985, nr 10, poz. 147),
zgodnie z którą obliczenie zachowku następuje na
podstawie wartości spadku ustalonej według cen z daty
orzekania o roszczeniach z tego tytułu. Z jej uzasadnienia
wynika, że głównym motywem przemawiającym za takim
stanowiskiem jest funkcja zachowku przejawiająca się w
idei rozszerzania zakresu ochrony członków najbliższej
rodziny spadkodawcy. Przedstawione stanowisko, które
nadal zachowuje aktualność, z pewnością uległo
wzmocnieniu po zmianie art. 995 k.c. dokonanej przez
ustawę z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks
cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321).
Zachowek
• Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku
stwierdził, że powołana uchwała składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego nie daje odpowiedzi na
pytanie, czy stan spadku do celów obliczenia zachowku
należy ustalać według chwili otwarcia spadku, stosując
tym samym rozwiązania dotyczące działu spadku, czy
też według daty orzekania o zachowku. Jednocześnie,
opowiadając się za tą drugą koncepcją, niejako a
contrario zinterpretował zarówno art. 995 k.c., jak i
odnoszącą się do działu spadku uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 27 września 1974 r., III CZP 58/74
(OSNCP 1975, nr 6, poz. 90).
Zachowek
• Zachowek jest w pewnym sensie formą zastępczą
dziedziczenia, ma bowiem zapewnić członkom najbliższej
rodziny spadkodawcy korzyści związane ze spadkobraniem.
Z natury rzeczy zatem punktem odniesienia przy obliczaniu
stanu czynnego spadku dla potrzeb obliczenia wysokości
należnego zachowku może być jedynie chwila otwarcia
spadku będąca chwilą śmierci spadkodawcy (art. 922 § 1,
art. 924 i 925 k.c.). Ustalanie składu spadku, mianowicie
różnicy między wartością stanu czynnego spadku (aktywów)
i wartością stanu biernego spadku (pasywów), następuje
więc co do zasady według reguł określonych w art. 922 k.c.,
nie uwzględnia się jedynie zapisów i poleceń oraz
oczywiście długów z tytułu zachowku.
Zachowek
• Art. 994. § 1. Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku
drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych,
ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od
otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób nie będących
spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
• § 2. Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się
do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy
nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna
została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się
zstępnego.
• § 3. Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się
do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z
nim małżeństwa.
Zachowek
• Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 października 2003 r. IV
CK 158/02
• W dniu 9 grudnia 1995 r. zmarł Zygmunt S., który był ojcem
powoda, a mężem pozwanej. Zgodnie z prawomocnym
postanowieniem z dnia 24 lutego 1999 r. Sądu Rejonowego
w B., spadek po Zygmuncie S. - na podstawie testamentu
spadkodawcy sporządzonego dnia 24 sierpnia 1993 r. nabyła w całości pozwana. Przy dziedziczeniu ustawowym
spadek przypadałby obu stronom po połowie. W skład
spadku wchodzi nieruchomość położona przy ul. S. w B.
zabudowana domem jednorodzinnym z częścią
warsztatową, garażem i odkrytym basenem, której wartość
- według cen rynkowych z daty orzekania - wynosi 249.000
zł.
Zachowek
• Zygmunt S. w czasie trwania małżeństwa z
pozwaną, w dniu 22 grudnia 1986 r., darował
powodowi i jego żonie Jadwidze lokal
mieszkalny nr 8 w budynku przy ul. Z. w B.,
stanowiący odrębną nieruchomość, wraz z
udziałem wynoszącym 90/972 części w prawie
użytkowania wieczystego gruntu. Przedmiot
darowizny, którego wartość według cen
rynkowych z daty orzekania wynosi 71.000 zł,
wszedł do majątku wspólnego obdarowanych.
Zachowek
• W dniu 6 maja 1989 r. powód doznał zawału serca i z tej przyczyny do dnia
11 lutego 1991 r. był całkowicie niezdolny do pracy. Orzeczeniem z dnia 12
lutego 1991 r. Obwodowa Komisja Lekarska do Spraw Inwalidztwa i
Zatrudnienia w B. stwierdziła u powoda ograniczoną zdolność do pracy,
przy czym jako przeciwwskazaną wymieniła pracę ciężką - fizyczną w
pełnym wymiarze godzin. W kolejnym orzeczeniu z dnia 23 marca 1993 r.
Obwodowa Komisja Lekarska stwierdziła, że powód jest zdolny do pracy
lekkiej, nie powinien natomiast wykonywać pracy ciężkiej. Potwierdzeniem
odzyskania przez powoda zdolności do pracy było podjęcie przez niego w
dniu 3 stycznia 1994 r. pracy w pełnym wymiarze godzin na stanowisku
kontrolera procesu produkcyjnego, którą wykonywał do dnia 17 marca
1995 r. Następnie, od 1 czerwca do 31 lipca 1995 r., pracował w pełnym
wymiarze czasu pracy jako sprzedawca, a od 19 grudnia 1995 r. pracuje,
również w pełnym wymiarze czasu pracy, jako kierowca. Po kolejnych
badaniach lekarskich przeprowadzonych w dniu 24 marca 1999 r. uznany
został za częściowo niezdolnego do pracy trwale.
Zachowek
• Sąd Apelacyjny uznał za trafne stanowisko Sądu pierwszej
instancji, że należny powodowi zachowek powinien wynosić
połowę wartości udziału spadkowego, który by mu
przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, czyli 80.000 zł (tj.
249.000 zł + 71.000 zł = 320.000 zł : 2 = 160.000 zł : 2 =
80.000 zł), oraz że na tak obliczony zachowek trzeba zaliczyć
uczynioną przez spadkodawcę darowiznę (tj. 80.000 zł 71.000 zł = 9.000 zł), co sprawia, że powództwo jest
uzasadnione tylko do kwoty 9.000 zł. Nie ma, zdaniem Sądu
Apelacyjnego, podstaw, by przyjmować, iż należny
powodowi zachowek powinien wynosić dwie trzecie
wartości udziału spadkowego z tej przyczyny, że w dacie
otwarcia spadku był on trwale niezdolny do pracy w
rozumieniu art. 991 § 1 k.c.
Zachowek
• Sąd Apelacyjny zaaprobował również pogląd Sądu pierwszej
instancji, że na należny powodowi zachowek podlega zaliczeniu cała
wartość przedmiotu darowizny dokonanej przez spadkodawcę na
rzecz powoda i jego żony, z którą pozostawał we wspólności
ustawowej. Wspólność dorobku małżonków ma charakter
wspólności łącznej (art. 35 k.r.o.), wobec czego wszelkie rozważania
na temat wysokości udziału przypadającego jednemu z małżonków
w majątku objętym tą wspólnością, czy w poszczególnych jego
składnikach są, zdaniem Sądu Apelacyjnego, bezprzedmiotowe.
Oceny tej nie zmienia okoliczność, że w dniu 14 maja 2001 r. powód
zawarł z żoną umowę wyłączającą wspólność ustawową, skoro w
dacie zawarcia umowy darowizny ich stosunki majątkowe podlegały
ustrojowi wspólności.
Zachowek
• W kasacji od wyroku Sądu Apelacyjnego, opartej na
podstawie określonej w art. 393 1 pkt 1 k.p.c., powód
domagał się jego zmiany przez zmianę wyroku Sądu
Okręgowego z dnia 30 marca 2001 r. i zasądzenie od
pozwanej dalszej kwoty 62.100 zł z ustawowymi odsetkami
od dnia wniesienia pozwu ewentualnie uchylenia i
przekazania sprawy do ponownego rozpoznania. W ramach
powołanej podstawy kasacyjnej wskazał na błędną
wykładnię przepisów: art. 996 zd. 1 k.c. przez zaliczenie na
należny mu zachowek wartości całego przedmiotu
darowizny oraz art. 991 § 1 k.c. przez uzależnienie prawa do
zwiększonego zachowku od całkowitej niezdolności do
pracy, podczas gdy w przepisie tym jest mowa jedynie o
trwałej niezdolności do pracy.
Zachowek
• Konsekwencją przyjętej regulacji jest obowiązek zaliczania
na poczet należnego zachowku darowizn uczynionych przez
spadkodawcę. Zgodnie z art. 996 k.c., darowiznę uczynioną
przez spadkodawcę uprawnionemu do zachowku zalicza się
na należny mu zachowek. Jeżeli uprawnionym do zachowku
jest dalszy zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu
zachowek także darowiznę uczynioną przez spadkodawcę
wstępnemu uprawnionego. Analiza treści przytoczonego
artykułu prowadzi do wniosku, że w zdaniu pierwszym
chodzi wyłącznie o darowizny na rzecz uprawnionego do
zachowku, a nie na rzecz jego bliskich. Wyjątek dotyczy
jedynie zachowku należnego dalszemu zstępnemu
spadkodawcy, gdyż na należny mu zachowek zalicza się
także darowiznę uczynioną na rzecz jego wstępnego.
Zachowek
•
Problem, czy - w sytuacji, gdy spadkodawca uczynił darowiznę na
rzecz uprawnionego do zachowku i na rzecz jego małżonka z
zastrzeżeniem, że przedmiot darowizny wejdzie do majątku
wspólnego obdarowanych - na należny uprawnionemu zachowek
zaliczeniu podlega wartość całego przedmiotu darowizny, czy tylko
jego połowy był już przedmiotem rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego.
W wyroku z dnia 12 maja 2000 r., II CKN 542/00 (niepubl.) Sąd
Najwyższy wyraził pogląd, że - dla celu przewidzianego w art. 966
k.c. - można przyjąć (przy odpowiednim zastosowaniu art. 42 i 43 §
1 k.r.o.), iż małżonek, który jest uprawniony do zachowku, został
obdarowany połową przedmiotu darowizny. Skład orzekający Sądu
Najwyższego podziela to stanowisko, uznając, że - wbrew
odmiennej ocenie Sądu Apelacyjnego - nie stoi temu na
przeszkodzie wzgląd na bezudziałowy charakter wspólności
ustawowej (art. 31 k.r.o.).
Zachowek
•
W przepisie art. 996 zd. 1 k.c. chodzi natomiast o zaliczenie przysporzenia
uzyskanego przez uprawnionego na należny mu zachowek. Jeżeli uprawniony do
zachowku pozostaje we wspólności ustawowej, a przedmiot darowizny uczynionej
przez spadkodawcę na rzecz obojga małżonków wszedł - zgodnie z umową - do
majątku wspólnego, to zachodzą podstawy, by przyjąć, że przysporzeniem na rzecz
samego uprawnionego jest tylko połowa wartości tego przedmiotu. Wniosek taki
jest uzasadniony w świetle art. 42 i 43 § 1 k.r.o., skoro od chwili ustania wspólności
ustawowej stosuje się odpowiednio do majątku, który był nią objęty, przepisy o
współwłasności w częściach ułamkowych, a oboje małżonkowie mają równe
udziały w majątku wspólnym. Odmienne ujęcie tego zagadnienia oznaczałoby, że z
punktu widzenia art. 966 zd. 1 k.c. należy jednakowo traktować darowiznę
uczynioną przez spadkodawcę tylko na rzecz uprawnionego do zachowku oraz
darowiznę uczynioną na rzecz uprawnionego i jego małżonka z zastrzeżeniem, że
przedmiot darowizny ma wejść do majątku wspólnego, co byłoby nie do przyjęcia,
ponieważ skutki takich przysporzeń różnią się diametralnie (art. 33 pkt 2 k.r.o.).
Podniesiony w kasacji zarzut dokonania przez Sąd Apelacyjny błędnej wykładni
przepisu art. 966 zd. 1 k.c. trzeba zatem uznać za uzasadniony.
Zachowek
• (Niezdolność do pracy)
• Dyrektywy wykładni językowej nie pozwalają na jednoznaczne
ustalenie zakresu interpretowanego pojęcia, wobec czego
konieczne jest odwołanie się do dyrektyw funkcjonalnych. Jak była
już o tym mowa, ustawodawca w art. 991 § 1 k.c. potraktował w
sposób uprzywilejowany tylko dwie kategorie uprawnionych,
mianowicie: małoletnich zstępnych i trwale niezdolnych do pracy.
Nie ulega wątpliwości, że przyczyną uprzywilejowania były względy
humanitarne oraz że chodziło o szczególną ochronę osób, które ze
względu na wiek czy stan zdrowia są pozbawione możliwości
osiągania dochodów. Nadanie jednakowych uprawnień osobom
małoletnim i trwale niezdolnym do pracy, a więc zrównanie tych
dwóch kategorii osób jest argumentem przemawiającym na rzecz
tezy, że uprzywilejowanie przewidziane w art. 991 § 1 k.c. odnosi się
tylko do uprawnionych całkowicie niezdolnych do pracy trwale.
Zachowek
• SN:
• 1. W sytuacji, gdy spadkodawca uczynił darowiznę na
rzecz uprawnionego do zachowku i na rzecz jego
małżonka z zastrzeżeniem, że przedmiot darowizny
wejdzie do majątku wspólnego obdarowanych, na
należny uprawnionemu zachowek zaliczeniu podlega
tylko wartość połowy przedmiotu darowizny.
• 2. Uprzywilejowanie przewidziane w art. 991 § 1 k.c.
dotyczy jedynie uprawnionych całkowicie niezdolnych
do pracy trwale.
• LEX nr 106579, Biul.SN 2004/4/8
Zachowek
• Uzasadnienie faktyczne
• W toku rozpoznawania apelacji pozwanego Sąd Okręgowy w S., na
podstawie art. 390 § 1 k.p.c., przedstawił Sądowi Najwyższemu do
rozstrzygnięcia zagadnienia prawne dotyczące następującego stanu
faktycznego: spadkodawczyni Urszula S. zmarła w 2007 r. nie
pozostawiając testamentu. Jej mąż oraz każde z dwójki dzieci uzyskali
stwierdzenie nabycia spadku na podstawie ustawy; każde po 1/3 części. W
dniu 23 marca 1995 r. spadkodawczyni wraz z mężem zawarli z synem
notarialną umowę nazwaną darowizny gospodarstwa rolnego. W tej
umowie stwierdzili, że zaprzestają prowadzenia działalności rolniczej i
przedłożyli notariuszowi decyzję Kasy Rolniczego Ubezpieczenia
Społecznego z dnia 31 stycznia 1994 r. ustalającą prawo Urszuli S. do
uzyskania renty rolniczej.
• Jednocześnie w umowie ustanowiono na rzecz darczyńców służebność
osobistą polegającą na korzystaniu z dwóch izb w budynku mieszkalnym, a
także z piwnicy, strychu oraz z zabudowań gospodarczych.
Zachowek
• Po zawarciu umowy jej strony przez wiele lat
pozostawały w konflikcie, skutkiem którego darczyńcy
kilkakrotnie występowali o odwołanie dokonanej
darowizny. Ich powództwa za każdym razem były
oddalane, a sądy zawartą umowę traktowały jako
darowiznę, a nie umowę z następcą, która została
uregulowana w art. 84 i nast. ustawy z dnia 20
grudnia1990 o ubezpieczeniu społecznym rolników
(jedn. tekst: Dz. U. z 2008 r. Nr 50, poz. 291, dalej:
"ustawa").
• Po śmierci spadkodawczyni jej córka wystąpiła
przeciwko bratu o zasądzenie na jej rzecz kwoty 33.500
zł z tytułu uzupełnienia należnego jej zachowku.
Zachowek
• Podniosła, że otrzymana w wyniku dziedziczenia
ustawowego scheda spadkowa jest niższa od należnego jej
zachowku, wyliczonego z uwzględnieniem doliczenia
wartości darowizny uczynionej za życia przez
spadkodawczynię na rzecz pozwanego. Pozwany zarzucił, że
podstawą przeniesienia na niego własności gospodarstwa
rolnego nie była umowa darowizny, lecz umowa
przekazania gospodarstwa rolnego.
• Sąd Rejonowy w Ł. uwzględnił powództwo wyrokiem
zaocznym z dnia 22 września 2009 r., który po rozpoznaniu
sprzeciwu pozwanego, wyrokiem z dnia 25 sierpnia 2010 r.
został utrzymany w mocy. Od tego wyroku pozwany wniósł
apelację, podtrzymując dotychczasowe zarzuty.
Zachowek
•
Uzasadnienie prawne
•
•
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W judykaturze wyjaśniono, że jeżeli uprawniony do zachowku jest jednym ze współspadkobierców,
który dochodzi do spadku na podstawie ustawy, to przysługuje mu przeciwko współspadkobiercom
roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku (wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 13 lutego 2004 r., II CK 444/02, OSP 2007, nr 4, poz. 51). W przywołanej sprawie
Sąd Najwyższy przypomniał, że ratio legis instytucji zachowku stanowi zapewnienie uprawnionym
otrzymania określonej wartości ze spadku, bez względu na wolę spadkodawcy. Podkreślił, że
roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia
przysługuje uprawnionym wtedy, gdy we wskazany w kodeksie sposób (art. 991 § 2 k.c.: darowizna,
powołanie do spadku, zapis) nie otrzymali od spadkodawcy takiej sumy. Nie ma przy tym znaczenia
dla przysługiwania tego roszczenia okoliczność, czy zostali powołani do spadku z ustawy, czy na
podstawie testamentu.
Przedstawiony pogląd Sąd Najwyższy podtrzymał w wyroku z 30 stycznia 2008 r., III CSK 255/07
(OSNC 2009, nr 3, poz. 47). Jednoznacznie stwierdził, że wobec brzmienia art. 1000 k.c. status
spadkobiercy nie wyklucza możliwości występowania z roszczeniem o zapłatę zachowku
(uzupełnienie zachowku).
•
Zachowek
• Drugie zagadnienie dotyczy przewidzianego w kodeksie cywilnym
doliczania darowizn dokonanych przez spadkodawcę za życia do
substratu majątku będącego podstawą ustalenia wysokości
należnego uprawnionym zachowku (substratu zachowku). Jego
sformułowanie nie jest precyzyjne skoro może wynikać z niego, że
Sąd nie jest pewien, czy wartość gospodarstwa rolnego będącego
przedmiotem umowy darowizny uwzględnia się przy ustalaniu
zachowku, jeżeli została ona dokonana w związku z zaprzestaniem
działalności rolniczej niezbędnym do uzyskania przez darczyńców
świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Z drugiej strony samo
brzmienie tego zagadnienia może wskazywać, że Sąd Okręgowy ma
wątpliwość co do tego, czy rodzaj świadczenia objętego umową
darowizny ma znaczenie dla oceny, czy wartość tego świadczenia
podlega doliczeniu do substratu zachowku i na poczet zachowku
uprawnionego.
Zachowek
• W dodatku uzasadnienie postanowienia z dnia 16
listopada 2010 r. może prowadzić do wniosku, że
występuje wątpliwość co do tego, czy rodzice zawarli z
pozwanym umowę darowizny, czy też umowę z
następcą unormowaną w art. 84 ustawy. W zasadzie
zatem nie wiadomo dokładnie, co jest przedmiotem
pytania Sądu Okręgowego, tzn. czy chodzi mu o ocenę,
czy przedmiot darowizny ma znaczenie dla doliczania
jej do substratu zachowku, czy też o przesądzenie, czy
doliczaniu do substratu zachowku podlegają wyłącznie
przysporzenia uzyskiwane na podstawie tylko
darowizny, a nie pod każdym innym tytułem (a w
szczególności na podstawie umowy z następcą).
Zachowek
• Gdyby w drodze zabiegów interpretacyjnych dojść do
wniosku, że Sądowi Okręgowemu chodzi o odpowiedź
na pytanie, czy doliczeniu do substratu zachowku
podlega wartość gospodarstwa rolnego będącego
przedmiotem umowy darowizny zawartej w związku z
zaprzestaniem działalności rolniczej darczyńców i dla
nabycia świadczeń z ubezpieczenia społecznego
rolników, to tak postawione zagadnienie dowodzi, że w
zakresie swojej kognicji sąd uznał zawartą przez
rodziców z pozwanym umowę za darowiznę, a nie
umowę z następcą.
Zachowek
• Kwestia darowizn podlegających doliczeniu do
substratu zachowku została jasno uregulowana w
art. 993 i 994 k.c. Z przepisów tych wynika, że
zasadą jest, iż zaliczeniu podlegają wszystkie
darowizny. Wyjątek stanowią drobne darowizny
przyjęte zwyczajowo w danych stosunkach oraz
darowizny na rzecz osób 7 niebędących
spadkobiercami ani uprawnionymi do zachowku
dokonane ponad 10 lat przed otwarciem spadku
(dodatkowe wyjątki przewidują art. 994 § 2 i 3
k.c.).
Zachowek
• Charakter powołanych przepisów jest jednoznaczny. Ustawodawca,
poza wskazanymi wyjątkami, nie zdecydował się na uzależnienie
doliczania wartości świadczeń na podstawie umów darowizn do
substratu zachowku od ich przedmiotu.
• Bez względu więc na to, czy przedmiotem darowizny jest
nieruchomość, czy ruchomość, gospodarstwo rolne, czy
przedsiębiorstwo, wartość darowizny podlega zaliczeniu na substrat
zachowku. Ponadto, ustawodawca nie uzależnił także kwestii
doliczania darowizn do substratu zachowku od celu, w jakim
darowizna została dokonana. Nie ma więc znaczenia, czy darczyńca
chciał w ten sposób uregulować sprawy majątkowe, czy uzyskać
uprawnienie do renty bądź emerytury. Istotne jest, że zdecydował
się na zawarcie umowy darowizny w kształcie przewidzianym w
kodeksie cywilnym.
Zachowek
• Art. 995. (381) § 1. Wartość przedmiotu
darowizny oblicza się według stanu z chwili jej
dokonania, a według cen z chwili ustalania
zachowku.
• § 2. Wartość przedmiotu zapisu
windykacyjnego oblicza się według stanu z
chwili otwarcia spadku, a według cen z chwili
ustalania zachowku.
Zachowek
• Art. 996. (382) Zapis windykacyjny oraz
darowiznę dokonane przez spadkodawcę na
rzecz uprawnionego do zachowku zalicza się
na należny mu zachowek. Jeżeli uprawnionym
do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy,
zalicza się na należny mu zachowek także zapis
windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez
spadkodawcę na rzecz jego wstępnego.
Zachowek
• Art. 998. (383) § 1. Jeżeli uprawniony do zachowku jest
powołany do dziedziczenia, ponosi on odpowiedzialność za
zapisy zwykłe i polecenia tylko do wysokości nadwyżki
przekraczającej wartość udziału spadkowego, który stanowi
podstawę do obliczenia należnego uprawnionemu
zachowku.
• § 2. Przepis powyższy stosuje się odpowiednio w wypadku,
gdy zapis zwykły na rzecz uprawnionego do zachowku
został obciążony dalszym zapisem lub poleceniem albo
uczyniony pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu.
• Art. 999. Jeżeli spadkobierca obowiązany do zapłaty
zachowku jest sam uprawniony do zachowku, jego
odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości
nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.
Zachowek
•
•
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 1999 r. I CKN 248/98
Uzasadnienie faktyczne
•
Sąd Wojewódzki wyrokiem z dnia 30 września 1996 r. zasądził solidarnie od pozwanych na rzecz
każdego z powodów po 31.788,75 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 29 kwietnia 1993 r.
Rozstrzygnięcie to Sąd oparł na następujących ustaleniach.
Prawomocnym postanowieniem z dnia 12 listopada 1992 r. Sąd Rejonowy stwierdził, że spadek po
zmarłej w dniu 21 października 1988 r. Juliannie M. na podstawie testamentu nabyła córka Zenona
C. i wnuki: Magdalena C. i Lidia S. każda w 1/3 części. Spadkobiercami ustawowymi po zmarłej były
jej dzieci: Jan M. i Zenona C. W skład spadku po zmarłej wchodzą: nieruchomość położoną w P. przy
ul. L. 19 a i udział 1/3 w nieruchomości położonej w P. przy ul. P. Łączna wartość spadku wynosi
524.380 zł, a więc zachowek przypadający synowi spadkodawczyni Janowi M. wynosi 63.577,50 zł.
Jan M. zmarł w toku procesu, a w jego miejsce wstąpiły jego dzieci będące spadkobiercami tj.
Marek M. i Arleta M. Roszczenie o zachowek przeszło na spadkobierców Jana M. na podstawie art.
1002 k.c. Powodowie nabyli spadek po ojcu w częściach równych, a zatem każdemu z nich należy się
kwota 31.788,75 zł. Zdaniem Sądu pozwane nie wykazały aby istniały podstawy do odliczenia
darowizn lub nakładów, ani inne podstawy mające wpływ na wysokość zachowku przewidziane
przepisami art. 993, 996, 1008 k.c. Odpowiedzialność pozwanych jest solidarna z mocy art. 1034 § 1
k.c., gdyż należność z tytułu zachowku jest długiem spadkowym.
•
•
Zachowek
• Nadto Sąd II instancji uznał, że nie został naruszony przepis art. 999 k.c.
Pozwanej Zenobii C. należałby się zachowek wynoszący 1/4 część wartości
spadku, podczas gdy została ona powołana do spadku w 1/3, a więc w
wysokości przekraczającej własny zachowek. Wszystkie pozwane
odpowiadają solidarnie (art. 1034 § 1 k.c. w związku z art. 992 k.c.), zatem
prawidłowe jest zasądzenie solidarne całej sumy od wszystkich pozwanych.
Przepis art. 999 k.c. nie stanowi przepisu szczególnego do art. 1034 k.c.,
odmienne zresztą stanowisko wyrażone w piśmiennictwie nie jest
przekonywujące, jako sprzeczne z interesem wierzycieli. Nadto sąd ten
uznał, że spadkodawczyni nie uczyniła na rzecz syna darowizny
podlegającej zaliczeniu. Brak wzmianki o tym w testamencie przemawia za
wiarygodnością twierdzeń strony powodowej, że przekazanie przez
spadkodawczynię synowi sklepu i wyposażenia mieszkania nie było
nieodpłatne. Za trafną też Sąd uznał ocenę Sądu Wojewódzkiego, iż brak
było podstaw do oddalenia powództwa lub obniżenia zachowku w oparciu
o art. 5 k.c.
Zachowek
• Kasacja powodów oparta na obu podstawach z
art. 3931 k.p.c. zawiera zarzut naruszenia art. 481
k.c. oraz art. 98 k.p.c. i zmierza do zmiany
zaskarżonego wyroku przez zasądzenie odsetek
od roszczenia głównego poczynając od 23
kwietnia 1993 r. oraz zasądzenie zwrotu kosztów
postępowania za drugą instancję.
• Pozwane w kasacji zarzuciły naruszenie prawa
materialnego przez jego błędną wykładnię i
niewłaściwe zastosowanie, a w szczególności art.
999 k.c., art. 481 k.c. i art. 5 k.c.
Zachowek
• SN: (…) Zasadnie natomiast podnosi autor kasacji zarzut
naruszenia art. 999 k.c. działając w imieniu pozwanej
Zenony C., która będąc spadkobiercą obowiązanym do
zapłaty zachowku, sama jest uprawniona do zachowku
po tym spadkodawcy.
• Sąd II instancji przyjmując, że przepis art. 999 k.c. nie
stanowi przepisu szczególnego w stosunku do art. 1034
k.c. powołał się na jeden z poglądów wyrażonych w
piśmiennictwie prawniczym podnosząc, że nie podziela
stanowiska przeciwnego wyrażonego w doktrynie, jako
nieprzekonywującego z uwagi na sprzeczność z
interesem wierzycieli.
Zachowek
• Na tle wykładni stosunku art. 999 k.c. do art.
1034 k.c. zarysowały się w piśmiennictwie
prawniczym przeciwstawne stanowiska,
niemniej przeważający i to zdecydowanie jest
pogląd, że przepis art. 999 k.c. stanowi
wyjątek od ogólnych zasad odpowiedzialności
za długi spadkowe wynikających z art. 10301034 k.c. Rozważając argumenty przytaczane
na uzasadnienie tego poglądu należy zwrócić
uwagę na następujące kwestie:
Zachowek
• Samo jednoznaczne sformułowanie treści art. 998 i 999 k.c. wskazuje na
ograniczenie odpowiedzialności osoby uprawnionej do zachowku za zapisy
i polecenia, a także za zachowki innych uprawnionych. W związku z tym
należy przyjąć, że w zakresie wymienionych przepisów ulegają zmianie
ogólne zasady odpowiedzialności za długi spadkowe. Przepisy te wchodzą
w grę także wówczas, gdy nastąpiło proste przyjęcie spadku. W sytuacjach
przewidzianych w obu przepisach chodzi tylko o spadkobiercę, który sam
jest uprawniony do zachowku. To jego uprawnienie pociąga za sobą
odpowiednie ograniczenie jego odpowiedzialności: po pierwsze za zapisy i
polecenia, po drugie za zachowek. Celem tego ograniczenia jest ochrona
jego własnego zachowku. Spadkobierca, który sam należy do osób
uprawnionych do zachowku ponosi odpowiedzialność za zapłatę żądanej
przez usprawnionego sumy z tytułu zachowku tylko w granicach nadwyżki,
która przekracza jego własny zachowek obliczony przy uwzględnieniu
czystej wartości spadku. Takie ograniczenie za dług zachowkowy ma
zastosowanie choćby odpowiedzialność tego spadkobiercy za inne
zobowiązania spadkowe nie była ograniczona.
Zachowek
• Zachowek jest długiem pieniężnym, za który
spadkobierca odpowiada według zasad ogólnych,
jednak z odstępstwami z art. 999 k.c., a jeżeli jest
kilku spadkobierców ich odpowiedzialność jest
solidarna (art. 1034 § 1 k.c.). Jeżeli jednak
niektórzy spadkobiercy odpowiadają za dług z
tytułu zachowku bez ograniczeń, inny zaś
spadkobierca z ograniczeniem wynikającym z art.
999 k.c., to ten ostatni odpowiada wprawdzie
solidarnie z pozostałymi, ale tylko do wysokości
nadwyżki, która przekracza jego własny
zachowek.
Zachowek
• Sąd Najwyższy w obecnym składzie podziela to stanowisko, bowiem ma
ono oparcie w jednoznacznej treści art. 999 k.c., który wyraźnie stanowi o
ograniczeniu "odpowiedzialności" za zachowek do wysokości oznaczonej w
tym przepisie. Norma ta nie jest sprzeczna z interesem osób uprawnionych
do zachowku, gdyż chroni zobowiązanego spadkobiercę tylko do wysokości
należności z tytułu jego własnego zachowku, a więc przeciwdziała jego
naruszeniu. Jest zatem przejawem pewnego uprzywilejowania
spadkobiercy uprawnionego do zachowku, ale tylko w stosunku do
pozostałych zobowiązanych do zapłaty zachowku. Należy też przy tym
podkreślić, że pogląd przeciwny, za którym opowiedział się Sąd II instancji
nie został w piśmiennictwie poparty szerszą argumentacją.
• Sąd drugiej instancji kierując się błędnym stanowiskiem, iż przepis art. 999
k.c. nie stanowi wyjątku od ogólnej reguły odpowiedzialności za długi
przewidziane w art. 1034 k.c. nie poczynił koniecznych ustaleń do
prawidłowego zastosowania art. 999 k.c.
Zachowek
•
•
•
•
Art. 9991. (384) § 1. Jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy
należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, na której rzecz został uczyniony
zapis windykacyjny doliczony do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do
uzupełnienia zachowku. Jednakże osoba ta jest obowiązana do zapłaty powyższej
sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem zapisu windykacyjnego.
§ 2. Jeżeli osoba, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, sama jest
uprawniona do zachowku, ponosi ona odpowiedzialność względem innych
uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jej własny
zachowek.
§ 3. Osoba, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może zwolnić się
od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie
przedmiotu zapisu.
§ 4. Jeżeli spadkodawca uczynił zapisy windykacyjne na rzecz kilku osób, ich
odpowiedzialność względem uprawnionego do zachowku jest solidarna. Jeżeli
jedna z osób, na których rzecz zostały uczynione zapisy windykacyjne, spełniła
świadczenie uprawnionemu do zachowku, może ona żądać od pozostałych osób
części świadczenia proporcjonalnych do wartości otrzymanych zapisów
windykacyjnych.
Zachowek
• Art. 1000. § 1. (385) Jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego
mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został
uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od osoby, która
otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy
pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże
obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w
granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.
• § 2. Jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi
on odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku
tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.
• § 3. Obdarowany może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy
potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu
darowizny.