Krajobraz Wielkopolski

Krajobraz Wielkopolski
Generał Dezydery Chłapowski, w książce "O rolnictwie" pisał, że „kraj nasz płaski jest i
pozbawiony pięknych widoków”. Ten wlaściciel majątku w Turwi w Wielkopolsce, zachęcał
jednocześnie, by ten krajobraz zmieniać „ozdabiając go roślinnością”. I sam te zalecenia
znakomicie wprowadzał w życie.
Trudno się jednak zgodzić z generałem, iż wielkopolski krajobraz jest „pozbawiony pięknych
widoków”. Bo mimo iż krajobraz nizinny, to nie monotonny. Urozmaicają go rzeki, naturalne
jeziora polodowcowe, morenowe wzgórza i ogromne obszary lasów, zajmujące jedną czwartą
powierzchni regionu. Trzeba umieć patrzeć.
Zróżnicowanie terenu Wilelkopolski jest ogromne. Na północy po trzecim zlodowaceniu
powstał piękny teren morenowych wzgórz oraz rynnowych, polodowcowych jezior.
Natomiast na południu, gdzie lodowiec nie dotarł, tereny są płaskie i proste. Topniejące wody
lądolodu, zgodnie z niewielkim spadkiem podłoża, płynęły ku zachodowi rzeźbiąc Pradolinę
Noteci – Dolnej Warty, która wchodzi w skład wielkiej Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej
oraz Pradolinę Środkowej Warty – Obry wchodzącej w skład wielkiej Pradoliny WarszawskoBerlińskiej.
W Wielkopolsce występują dwa typy krajobrazu naturalnego: równinny i falisty krajobraz
nizinny oraz krajobraz dolin i obniżeń. Podział fizyczno-geograficzny Polski mówi, że
Wielkopolska leży na Niżu Środkowoeuropejskim i wchodzi w obszar dwóch pod prowincji:
Pojezierzy Południowo bałtyckich i leżących na południe od ich granicy Nizin
Środkowopolskich.
Choć jedną czwartą obszaru Wielkopolski pokrywają lasy, to jednak w regionie dominuje
krajobraz rolniczy. Tereny rolnicze zajmują aż 63,7% jego powierzchni, przy czym grunty
orne to 52,6%, a łąki i pastwiska zaledwie 10,4% .
Lesistość
Lasy w Wielkopolsce zajmują ponad jedną czwartą powierzchni regionu, ale ich
rozmieszczenie jest bardzo nierównomierne. Najwięcej leśnych kompleksów jest w północnozachodniej Wielkopolsce, najmniej - we wschodniej, unikatowe fragmenty obszarów leśnych
chronią rezerwaty. Największy zalesiony teren to Puszcza Notecka, drugi co do wielkości
kompleks leśny w Polsce, zajmujący powierzchnię około 1350 km2 oraz Puszcza Drawska
rozciągająca się wzdłuż rzeki Drawy, której jednak tylko niewielki fragment leży w granicach
województwa wielkopolskiego.
Puszcza Notecka to jeden z najrzadziej zaludnionych obszarów w kraju. Jej lasy ciągną się
ponad 100-kilometrowym pasem o szerokości około 20 km od Obornik i Rogoźna na wschód
po Santok i Skwierzynę na zachód. Na tamtych terenach rosną prawie 70-letnie bory
sosnowe, gdzie nie gdzie pojawiają się brzozy. Inne drzewa – olszę, dąb, osikę i topolę spotkać można jedynie nad jeziorami znajdującymi się na pograniczu lasów, nad Wartą i
Notecią, a także wszędzie tam, gdzie jest woda. Wnętrze Puszczy Noteckiej pozbawione jest
bowiem wodnych zbiorników.
Na terenie Puszczy znajduje się 11 rezerwatów przyrody, z których najciekawszy jest Bagno
Chlebowo. Ścisłą ochroną objęta jest część największego w Wielkopolsce torfowiska
wysokiego, typu atlantyckiego. Liczącego ponad 400 ha, z sosnami i brzozami o
niezwykłych kształtach, żurawiną błotną, bagnem zwyczajnym i licznymi gatunkami
torfowców. Występuje tutaj również najwięcej żmiji zygzakowatej .
Spośród 62.200 ha powierzchni Puszczy Drawskiej, najcenniejsze hektary chroni Drawieński
Park Narodowy - w województwie wielkopolskim leży zaledwie część Parku. To bardzo
ciekawy i cenny przyrodniczo rejon, którego szczególną atrakcją są głębokie doliny rzek
Drawy i Płocicznej oraz liczne jeziora. Strome zbocza rzecznych dolin porastają głównie lasy
bukowe lub mieszane.
Do największych kompleksów leśnych w Wielkopolsce należą też lasy nad rzeką Gwdą na
północ od Piły – należące do kompleksu Borów Krajeńskich, Puszcza Zielonka koło
Poznania, w której rośnie najstarszy w Wielkopolsce las modrzewiowo-sosnowy, lasy
czerniejewskie pod Gnieznem – rozciągające się w trójkącie między Kostrzynem, Gnieznem i
Wrześnią,
Dwa duże obszary leśne rozciągają się także w okoliach Poznania - na północny–wschód od
miasta leży Puszcza Zielonka około 15.000 ha powierzchni, chroniona w Parku
Krajobrazowym Puszcza Zielonka, a na południe od Poznania rozciągają się lasy kórnickie,
które wraz z lasami Wielkopolskiego Parku Narodowego zajmują obszar około 16.500 ha.
Rzeki
Największe znaczenie, dla terenu Wielkopolski miało trzecie zlodowacenie, które zakończyło
się około 12 tysięcy lat temu. Nie tylko ukształtowało ono powierzchnię ziemi, ale także sieć
wodną. U czoła lądolodu płynęły potężne rzeki, a gdy zatrzymywał się on dłużej, jego
topniejące wody żłobiły wielkie doliny. Tak właśnie powstały na północy Wielkopolski –
Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka, a nieco niżej, w środkowej części regionu – Pradolina
Warszawsko-Berlińska. Dolinami tymi płyną rzeki – na północy Noteć i od Santoku dolna
Warta, a przez region środkowy – Warta i Obra.
W Warta, trzecia pod względem długości rzeka w Polsce - 808 km-, jest główną rzeką
Wielkopolski. Jej źródła znajdują się na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, w Zawierciu.
Na terytorium Wielkopolski rzeka wpływa na południowym wschodzie, powyżej Uniejowa.
W okolicach Koła zmienia kierunek na zachodni, w Śremie skręca na północ, dalej przebija
się przez wzgórza morenowe koło Poznania, w Obornikach znów skręca na zachód i skrajem
Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej płynie do Kostrzyna, gdzie wpływa do Odry.
Jeziora
Lądolód podarował Wielkopolsce nie tylko ukształtowanie terenu i rzeki, ale także jeziora.
Jest ich mnóstwo tam, gdzie ostatnie zlodowacenie dotarło i nie ma ich wcale tam, gdzie
ziemia była wolna od najazdu lądolodu.
Najbardziej charakterystyczne dla tych rejonów są jeziora rynnowe – długie, wąskie, głębokie
i o stromych brzegach, leżące często w malowniczych krajobrazowo rejonach. Taki
malowniczy łańcuch, liczący nawet 50 km, ciągnie się między Kopanicą a Pszczewem w
rynnie zbąszyńskiej. Przez większość tych jezior przepływa Obra tworząc malowniczy szlak
kajakowy. Na terenie województwa wielkopolskiego leżą jeziora Kopanickie, Wielkowiejskie,
Chobienickie i Grójeckie oraz Nowowiejskie i Zbąszyńskie. Nieco krótsze łańcuchy rynien
jeziornych to: ślesińsko-goplańska, od Konina do Kruszwicy, gnieźnieńska-od Łopienna do
Lednogóry, zaniemysko-kórnicka.
Rynna ślesińsko-goplańska, wypełniona jeziorami od Konina do Kruszwicy, ciągnie się ponad
40-kilometrowym łańcuchem. Leżące w jej ciągu jeziora: Pątnowskie, MikorzyńskoWąsoskie, Ślesińskie oraz Czarne tworzą 32-kilometrowy kanał żeglowny łączący Wartę z
Gopłem. W tych jeziorach dobre warunki do życia znajdują tu m.in. leszcze, karpie, płocie,
liny, amury białe, tołpygi białe i pstre, sandacze.
Jezioro Gopło ma 2154 ha powierzchni, długość – 25 km, szerokość – 500-2500 m, głębokość
16,6 m. Jest największym jeziorem w Wielkopolsce i 11, pod tym względem w kraju.
Położone nad nim tereny, ze względu na ich wartości historyczne i przyrodnicze chronione są
dziś w Nadgoplańskim Parku Krajobrazowym. Swoje miejsca lęgowe ma tu ponad 200
gatunków ptactwa wodnego i błotnego, w tym m.in. gęsi gęgawy, mewy małe, kormorany,
błotniaki popielate, żurawie.
Tyle samo, ponad 20 km długości, liczy łańcuch jezior śródleśnych w Puszczy Zielonce
między Pobiedziskami i Murowaną Gośliną. W sumie na terenie Parku Krajobrazowego
Puszcza Zielonka leży około 20 jezior o powierzchni ponad 1 ha. Największym z nich jest
Jezioro Kołatkowskie (78 ha) licznie odwiedzane przez turystów. Jeziora leżące w głębi lasów
są niewielkie i na ogół nie są zagospodarowane turystycznie. Dzięki temu zachowały swoją
urodę. Za najbardziej malownicze uchodzą jeziora: Miejskie koło Okońca, Leśne koło
Głęboczka oraz Tuczno.
Innymi, równie pięknymi jeziorami na terenie Wielkopolski jest Jezioro Chrzypskie i
Lutomskie na Poj. Międzychodzko-Sierakowskim, Jezioro Śremskie, Jaroszewskie, Wielkie,
Jezioro Bytyńskie, jeziora; Solecko, Lubowo, Rąbino, jeziora Berzyńskie i Wolsztyńskim w
powiat wolsztyńskim i wiele innych.
Parki, rezerwaty, punkty widokowe
Parki Narodowe
Wielkopolski Park Narodowy, utworzony w 1957 r., znajduje się w powiecie poznańskim, w
odległości zaledwie ok. 15 km na południe od Poznania. Park obejmuje fragmenty Pojezierza
Poznańskiego oraz Poznańskiego Przełomu Warty. Jego powierzchnia wynosi obecnie 76,2
km2, natomiast otulina obejmuje obszar 73,8 km2.
Drawieński Park Narodowy powstał w 1990 r. Po kilku korektach granic jego obecna
powierzchnia wynosi 114,4 km2 (z czego w województwie wielkopolskim 3,8 km2), a otuliny
– 352,7 km2. Park leży na Pojezierzu Myśliborsko-Wałeckim, w dorzeczu Drawy, i obejmuje
swym zasięgiem część Puszczy Drawskiej.
Parki Karobrazowe
Lednicki Park Krajobrazowy powstał w 1988 r., a jego powierzchnia wynosi obecnie 76,5
km2. Park leży na pograniczu powiatów poznańskiego i gnieźnieńskiego, w odległości ok. 35
km na północny wschód od Poznania, po północnej stronie linii kolejowej Poznań-Gniezno.
Nadwarciański Park Krajobrazowy został utworzony w 1995 r. na powierzchni 134,3 km2.
Leży w dolinie Warty między autostradą A2 a ujściem Prosny do Warty poniżej Pyzdr
(powiaty słupecki i wrzesiński).
Park Krajobrazowy „Dolina Baryczy” powstał w 1996 r. na terenie o powierzchni 870,4
km2, z czego większość leży w granicach województwa dolnośląskiego w województwie
wielkopolskim – w powiecie ostrowskim – położona jest część licząca 170 km2.
Park Krajobrazowy im. gen. Dezyderego Chłapowskiego utworzono w 1992 r. na
powierzchni 172,0 km2. Położony między Kościanem i Śremem. Ma chronić krajobraz
rolniczy, ukształtowany w XIX w.
Park Krajobrazowy Promno, położony ok. 20 km na północny wschód od Poznania,
utworzono w 1993 r. na powierzchni 20,8 km2. Otoczony jest otuliną o powierzchni 37,6
km2, w której zwraca uwagę krajobraz doliny Cybiny. Jest to najmniejszy park krajobrazowy
województwa wielkopolskiego. Z uwagi na bliskość Poznania odgrywa on dużą rolę
naukowo-dydaktyczną, a także rekreacyjną.
Park Krajobrazowy Puszcza Zielonka ustanowiono w 1993 r. i w 2004 r. powiększono do
obszaru 120,0 km2. Otacza go strefa ochronna. Obejmująca 109,7 km2. Położony jest na
północny wschód od Poznania. Park spełnia ważną rolę – część jego powierzchni zarządzana
jest przez Leśny Zakład Doświadczalny Akademii Rolniczej w Poznaniu.
Powidzki Park Krajobrazowy powstał w 1998 r. i objął obszar o powierzchni 246,0 km2 w
powiatach słupeckim, gnieźnieńskim i konińskim. Istniejąca sieć dróg czyni go łatwo
dostępnym dla penetracji turystycznej. Liczne jeziora sprzyjają rozwojowi turystyki
pobytowej.
Rogaliński Park Krajobrazowy utworzono w 1997 r. Zajmuje powierzchnię 127,5 km2 i
leży w dolinie Warty na południe od Poznania, między Puszczykowem, Mosiną i Śremem
(pogranicze powiatów poznańskiego i śremskiego). Park powstał dla ochrony jednego z
największych w Europie skupisk wielowiekowych dębów szypułkowych rosnących w dolinie
Warty.
Sierakowski Park Krajobrazowy, położony w zachodniej części województwa
wielkopolskiego, powstał w 1991 r. Park chroni urozmaicony krajobraz polodowcowy o
bogatej rzeźbie, z licznymi wzgórzami morenowymi, rynnami jeziornymi, dolinami rzek i
wydmami.
Żerkowsko-Czeszewski Park Krajobrazowy utworzono w 1994 r. na powierzchni 156,4
km2
Nadgoplański Park Tysiąclecia znajduje się w granicach województwa kujawskopomorskiego. Utworzono go w 1967 r. jako rezerwat o powierzchni 126,9 km2, obejmujący
jez. Gopło i tereny przylegające do jego brzegów.
Rezerwaty;
„Buczyna”, rezerwat leśny, utworzony w 1958 r. na powierzchni 15,75 ha. Położony w
gminie Rogoźno. Rezerwat chroni jeden z najpiękniejszych i najbardziej interesujących lasów
bukowych Wielkopolski, położony w terenie pagórkowatym, przy wschodniej granicy
naturalnego zasięgu buków.
„Buczyna Helenopol”, rezerwat leśny. Utworzono go dla ochrony zbiorowiska lasu
bukowego na granicy występowania buków. Walory florystyczne rezerwatu podkreślają
gatunki chronione, rzadkie i zagrożone, np. sromotnik bezwstydny, konwalia majowa,
marzanka wonna, kruszyna pospolita, perłówka zwisła, czyściec leśny i traganek
szerokolistny.
Pomniki Przyrody
Najlepiej znane pomniki przyrody to dęby rogalińskie, a wśród nich rosnące w parku
pałacowym w Rogalinie (powiat poznański) podziwiane, tysiącletnie, znane w całym kraju,
„Lech”, „Czech” i „Rus”, noszące imiona trzech legendarnych braci słowiańskich, a także dąb
„Edward”, poświęcony pamięci Edwarda hr. Raczyńskiego.
Do najbardziej okazałych drzew należą: platany klonolistne w parkach pałacowych w
Dobrzycy, Włoszakowicach i Grocholinie, kasztanowiec przy kościele oo. Benedyktynów w
Lubiniu.
Kamień św. Jadwigi to największy w Wielkopolsce głaz narzutowy, znajdujący się w lesie
koło Gołuchowa. Jego wymiary są imponujące: obwód 22 m, wysokość 3,5 m. Mniejszy od
niego jest Kamień św. Wojciecha obwód 20,5 m, wysokość nad ziemią 1,3 m, głębokość
zalegania w ziemi 2,7 m na łące Budziejewku
Ogólnie w Wielkopolsce można odwiedzić dwa parki narodowe i 12 parków krajobrazowych,
97 rezerwatów oraz ponad 3 tys. pomników przyrody.