Testy kliniczne

Klaus Buckup, Johannes Buckup
Testy kliniczne
w badaniu kości, stawów i mięśni
Redakcja naukowa wydania polskiego
Dariusz Białoszewski
Anna Słupik
PZWL
K lau s Buckup, Jo h a n n e s B uckup
Testy kliniczne
w badaniu kości, stawów i mięśni
Redakcja naukowa wydania polskiego
dr hab. n. med. Dariusz Białoszewski
dr n. o zdr. Anna Słupik
& PZWL
Spis treści
P o d sta w y ....................................................................................................................
XIX
Podstawy badania pacjenta.........................................................................................
XIX
1.
K r ę g o s łu p .........................................................................................................
1
Ocena ruchomości kręgosłupa (punkt wyjścia w pozycji z e ro w e j).......................
Test odległości końca palca od p o d ło ż a ..........................................................
Objaw O t t a .........................................................................................................
Objaw S ch o b era.................................................................................................
Test fałdu skóry K iblera......................................................................................
3
6
6
6
7
Testy klatki piersiowej .............................................................................................
Test ucisku m o stk a.............................................................................................
Test ucisku żeber.................................................................................................
Test obwodu klatki piersio w ej..........................................................................
Test Schepelmanna.............................................................................................
8
8
8
9
9
Testy szyjnego odcinka k rę g o słu p a ..........................................................................
Badanie przesiewowe ruchów rotacyjnych szyjnego odcinka kręgosłupa . .
Test rotacji głowy przy maksymalnym w yproście...........................................
Test rotacji głowy przy maksymalnym z g i ę c iu ...............................................
Segmentarny test funkcjonalny szyjnego odcinka kręgosłupa........................
Test S o to -H a lla .................................................................................................
Test p e rk u sy jn y .................................................................................................
Test 0 ’Donoghue’a .............................................................................................
Test V a ls a lv y .....................................................................................................
Test S purłinga.....................................................................................................
Test dystrakcyjny szyjnego odcinka kręgosłupa...............................................
Test Elveya (testy rozciągowe kończyny g ó r n e j ) ...........................................
Test rozciągowy splotu ram iennego..................................................................
Test przemieszczania barku w kierunku dystałnym .......................................
Test odwiedzenia ramienia (test B a k o d y )......................................................
Test kompresyjny J a c k s o n a ..............................................................................
Test kompresyjny otworów m iędzykręgow ych...............................................
Test kompresyjny w z g ię c iu ..............................................................................
Test kompresyjny w w yproście..........................................................................
Objaw Lhermitte’a .............................................................................................
10
10
12
13
14
14
15
15
16
16
17
18
20
21
21
22
22
23
23
24
Testy piersiowego odcinka kręgosłupa......................................................................
Objaw A d a m a .....................................................................................................
Test wypadu (osuwania)......................................................................................
Segmentarne testy funkcjonalne piersiowego odcinka kręgosłupa
w wyproście i zg ięc iu ..........................................................................................
25
25
26
26
X
Spis treści
Testy lędźwiowego odcinka k rę g o słu p a ..................................................................
Test biernego zginania goleni wbrew oporowi..................................................
Test opukiwania wyrostków kolczystych..........................................................
Objaw ze strony mięśnia lędźwiowego..............................................................
Test uwalniania (upuszczania) Lasegue’a ......................................................
Test sprężynowania I (resorow y)......................................................................
Test p r z e p ro s tu .................................................................................................
Test stania na jednej nodze (test Storcha, test przeprostu lęd źw i)................
Test podpieranego (podtrzymywanego) zgięcia do przodu (test obręczy) . .
27
28
28
29
29
30
31
32
32
Zespoły uciskowe korzeni nerwowych......................................................................
Test zgięciowy (Slump T e s t) ..............................................................................
Objaw Lasegue’a (test SLR - Straight Leg R aise)...........................................
Objaw udowy Lasegue’a (odwrócony objaw Lasegue’a ) ...............................
Objaw Bonneta (objaw mięśnia gruszkow atego)...........................................
Objaw Lasegue’a-M outauda-M artina (skrzyżowany objaw Lasegue’a). . .
Objaw B ra g a rd a .................................................................................................
Różnicujący test Lasegue’a ..............................................................................
Objaw Duchenne’a .............................................................................................
Test Kerniga-Brudzińskiego..............................................................................
Test poruszania się na piętach lub p alcach.......................................................
Objaw Lasegue’a w pozycji s ie d z ą c e j..............................................................
Objaw H o o v e r a .................................................................................................
33
36
37
38
40
40
41
42
43
44
45
45
46
Staw krzyżow o-biodrow y.........................................................................................
Testy więzadlowe.................................................................................................
Test sprężynowania I I ......................................................................................
Test Patricka (test Fabere)-objaw c z w ó r k i...................................................
Trójfazowy test p r z e p r o s tu ..............................................................................
Test k olcó w .........................................................................................................
Objaw w yprzedzania.........................................................................................
Test sprężynowania stawów krzyżowo-biodrowych.......................................
Test mobilizacji stawu krzyżowo-biodrowego (test potrząsania, podrzucania,
p o d n o sz en ia ).....................................................................................................
Objaw Derbolowsky’ego......................................................................................
Test Gaenslena (drugi objaw M ennella)..........................................................
Test uciskowy kości biodrow ej..........................................................................
Pierwszy objaw M e n n ella..................................................................................
T estY eom ana.....................................................................................................
Test Laguerre’a .................................................................................................
Krzyżowo-biodrowy test ro zciągania..............................................................
Test odwodzenia z o b c ią ż e n ie m ......................................................................
47
48
49
50
51
52
53
54
2.
60
B ark i staw r a m ie n n y ......................................................................................
54
55
56
56
57
57
58
58
59
Zakres ruchomości stawu ramiennego (punkt wyjścia w pozycji zerowej stawu)
63
Testy orientacji (ustaw ienia)......................................................................................
Szybki test do oceny złożonego ruchu w stawie (test A p ley a ).......................
Chwyt C odm ana.................................................................................................
Test „znaku dłoni” i test „znaku palca” ..........................................................
Testy zapalenia k a le te k .............................................................................................
66
66
67
68
68
Spis treści
K a le tk i.................................................................................................................
Objaw zapalenia kaletki.....................................................................................
TestDawbarna.....................................................................................................
Dyskineza topatkowo-żebrowa..................................................................................
Test łopatkowy z a s y s tą ......................................................................................
Pierścień rotatorów .....................................................................................................
Test zerowego odwodzenia..................................................................................
Test mięśnia nadgrzebieniowego Jobe’a(test pustej p u s z k i ) .........................
Test mięśnia podtopatkow ego..........................................................................
Objaw utożeniowy ramienia w rotacji wewnętrznej (IRLS, Internal Rotation
Lag S ig n ).............................................................................................................
Test startu G erbera.............................................................................................
Test ucisku b r z u c h a .........................................................................................
Objaw oderwania ręki od b r z u c h a ..................................................................
Test przytulania „na misia” ..............................................................................
Objaw N a p o le o n a .........................................................................................
Test zerowej rotacji zewnętrznej (test mięśnia podgrzebieniowego) . . . .
Objaw utożeniowy ramienia w rotacji zewnętrznej (ERLS, External
Rotation Lag S ign).............................................................................................
Test odwodzenia i zewnętrznej rotacji (test P atte)...........................................
Niespecyficzny test mięśnia nadgrzebieniow ego...........................................
Objaw opadającego ramienia (d ro p -a rm ).......................................................
Objaw trębacza wg Walcha..................................................................................
Test draśnięcia Apleya (Apleys Scratch T est)...................................................
Bolesny tuk I .....................................................................................................
Test ciasnoty N eera.............................................................................................
Test siły w rotacji wewnętrznej ramienia (IRRST, Internal Rotation
Resistance Strength-Test)..................................................................................
Test ciasnoty Hawkinsa i Kennedyego..............................................................
Test ciasnoty Neera po iniekcji środka przeciwbólowego...............................
Staw barkowo-obojczykowy......................................................................................
Bolesny luk I I .....................................................................................................
Test forsownego przywodzenia zwisającej kończyny górnej...........................
Test przemieszczania dalszego końca obojczyka w płaszczyźnie poziomej .
Test skrzyżowanego przyw odzenia..................................................................
Test forsownego przywodzenia w płaszczyźnie horyzontalnej
(cross body ac tio n ).............................................................................................
Test stawu barkowo-obojczykowego po iniekcji środka przeciwbólowego . .
Ścięgno głowy długiej mięśnia dwugłowego..............................................................
Niespecyficzny test ścięgna mięśnia dwugłowego...........................................
Test A botta-S aundersa......................................................................................
Test dłoni zwróconej ku górze (Palm up T e s t ) ...............................................
Test trz a sk u .........................................................................................................
Test Y e rg a s o n a .................................................................................................
Objaw H u e t e r a .................................................................................................
Test więzadla poprzecznego kości ram iennej...................................................
Test L udingtona.................................................................................................
Test Lippmana.....................................................................................................
Uszkodzenie typu SLAP (Superior Labrum Anterior P o s te r io r ) ................
Czynno-kompresyjny test 0 ’B riena..................................................................
Test rozciągania.................................................................................................
XI
68
69
69
70
70
71
73
74
76
77
77
78
79
80
81
81
82
83
83
84
85
85
86
87
88
89
90
91
92
92
93
93
94
94
95
95
96
96
97
98
98
99
99
100
100
101
101
XII
Spis treści
Test obciążania mięśnia dwugłowego ramieniaI ............................................
Test obciążania mięśnia dwugłowego ramienia I I ............................................
Test zgięcia z oporem Habermeyera..................................................................
Niestabilność stawu ram ien n eg o ..............................................................................
Test u c i s k u .........................................................................................................
Przedni test o b ro n n y .........................................................................................
Test obronny w pozycji le żą ce j..........................................................................
Test rz u tu .............................................................................................................
Test L e f f e r t a .....................................................................................................
Test szufladki przedniej i tylnej..........................................................................
Tylny test obronny (Posterior Shift and Load T e s t ) ........................................
Test przedniej szufladki Gerbera-Ganza (Anterior Drawer T e st)................
Test tylnej szufladki Gerbera-Ganza (Posterior Drawer T e s t ) ....................
Test sz arp n ięc ia.................................................................................................
T estFukudy.........................................................................................................
Objaw rowka, dolna szu flad k a..........................................................................
Test nadmiernego odwiedzenia G ag ey a..........................................................
Test Rowego.........................................................................................................
102
102
103
104
106
106
108
108
108
109
109
110
111
112
112
113
114
114
3.
Staw łokciowy......................................................................................................
115
Ocena ruchomości stawu łokciowego (punkt wyjściaw pozycji zerowej stawu). .
117
Testy funkcjonalne stawu łokciow ego......................................................................
120
Testy orientacyjne.........................................................................................................
Test maksymalnego z g ię c ia ..............................................................................
Test wymuszonego odwracania..........................................................................
Testy stabilności stawu łokciow ego..........................................................................
Test wymuszonego szpotaw ienia......................................................................
Test wymuszonego koślawienia..........................................................................
Test koślawienia w r u c h u ..................................................................................
Tylno-boczny test obawy (tylno-boczny pivot-shift).......................................
120
120
120
121
121
121
122
122
Testy świadczące o obecności zespołów bolesnościprzedziałów stawu łokciowego
Test k rz e s ła .........................................................................................................
Test B o w d en a.....................................................................................................
Test Thomsona (objaw łokcia te n isisty )..........................................................
Test M illa.............................................................................................................
Test wymuszonego r u c h u ..................................................................................
Test C ozena.........................................................................................................
Odwrócony test C ozena......................................................................................
Objaw łokcia gracza w g o lf a ..............................................................................
Test prostowania przedram ienia......................................................................
123
123
123
124
124
125
126
127
128
128
Objawy ucisku pni nerw ow ych..................................................................................
Test T i n e l a .........................................................................................................
Test zginania stawu ło k c io w e g o ......................................................................
Test kompresyjny mięśnia o d w ra c a c z a ..........................................................
129
129
129
130
Spis treści
4.
XIII
N adgarstek, ręka i p a l c e ...............................................................................
131
Ocena ruchomości ręki (punkty wyjścia w pozycji zerowej s ta w ó w )....................
132
Testy funkcjonalne ręki (testy ścięgien zg in a c z y )...................................................
Mięsień zginacz głęboki p a lc ó w ......................................................................
Mięsień zginacz powierzchowny palców ..........................................................
Mięsień zginacz długi kciuka i mięsień prostownik długi k c i u k a ................
Test Muckarda.....................................................................................................
Test Finkelsteina.................................................................................................
Test G rin d a .........................................................................................................
T estL in b u rg a.....................................................................................................
Test funkcjonalny B u n n ella-L ittlera..............................................................
Test Watsona (test przemieszczania kości łódeczkow atej)...........................
Test balotowania lódeczkowato-pólksiężycowatego.......................................
Test wyprostu palców (test łu sk i)......................................................................
Test przemieszczenia grzbietowego kości główkowatej...................................
Test reakcji (test balotowania półksiężycowato-trójgraniastego)....................
Test stabilności po uszkodzeniu pobocznych więzadeł łokciowych stawu
śródręczno-paliczkowego k ciu k a......................................................................
Test unoszenia w o d w ró c e n iu ..........................................................................
136
136
136
137
138
138
139
139
140
141
142
143
143
144
Zespoły uciskowe nerwów kończyny g ó r n e j ..........................................................
Test mięśnia nawrotnego o b łe g o ......................................................................
Zespół kanału de G uyona..................................................................................
Zespół kanału nadgarstka..................................................................................
Zespól rowka nerwu łokciowego......................................................................
147
147
147
148
148
Motoryczne testy funkcjonalne r ę k i..........................................................................
Badanie chwytu szczypcowego..........................................................................
Badanie chwytu k lu c z a ......................................................................................
Badanie chwytu z g ru b n e g o ..............................................................................
Badanie chwytu d ło n ią ......................................................................................
Badanie siły chwytu.............................................................................................
Szybki test dla nerwu promieniowego..............................................................
Test prostowania k c i u k a ..................................................................................
Test odwracania (supinacji)..............................................................................
Objaw Hoffmanna-Tinela..................................................................................
Szybki test dla nerwu pośrodkow ego..............................................................
Test O ch sn era.....................................................................................................
Objaw zespołu kanału n a d g a r s tk a ..................................................................
T estPhalena.........................................................................................................
Objaw cyrkla (k rę g u ).........................................................................................
Test butelki Liithy’e g o ......................................................................................
Odwrócony test Phalena......................................................................................
Test n aw racania.................................................................................................
Objaw F rom enta.................................................................................................
Szybki test nerwu łokciow ego..........................................................................
Test wewnętrznych mięśni rę k i..........................................................................
Test O .................................................................................................................
Test zginania n a d g a rs tk a ..................................................................................
149
149
149
149
149
149
151
152
153
154
154
155
155
156
156
157
157
158
158
159
159
160
160
145
146
XIV
Spis treści
5. Staw b io d r o w y .....................................................................................................
161
Zakres ruchomości stawu biodrowego (punkt wyjścia w pozycji zerowej stawu)
163
Testy funkcjonalne stawu biodrowego......................................................................
Test końca p a lc a .................................................................................................
Test przykurczu mięśnia prostego u d a..............................................................
Test rozciągnięcia mięśnia prostego uda (test Ely’ego)...................................
Test wyprostu stawu biodrow ego......................................................................
Chwyt T h o m a sa .................................................................................................
Test kompresyjny Noble’a ..................................................................................
Test O b e r a .........................................................................................................
Objaw D rehm anna.............................................................................................
Test rotacji biernej (test rolow ania)..................................................................
T e stA n v ila .........................................................................................................
Test bólu przy pchnięciu w osi u d a ..................................................................
Test na mięsień gruszkowaty..............................................................................
Objaw Trendelenburga-Duchenne’a ..............................................................
Objaw czwórki (test P a tr ic k a ) ..........................................................................
Objaw teleskopowy.............................................................................................
Test Rosera-Ortolaniego-Barlowa..................................................................
Test G aleazzi-E llisa..........................................................................................
Test antetorsji (test C r a ig a ) ..............................................................................
Test określający różnicę długości kończyn d o ln y c h .......................................
Objaw sztywności prostowników biodrow o-lędźw iow ych...........................
Objaw podrażnienia krętarza (test r o w e r u ) ...................................................
Test tylnego brzegu.............................................................................................
Testy dysplazji biodra wg Kalchschmidta...........................................................
Test cieśni udowo-panewkowej..........................................................................
166
166
167
168
168
169
170
171
172
173
173
174
174
175
176
177
177
179
180
181
183
183
184
185
187
6. Staw k o la n o w y .....................................................................................................
188
Ocena ruchomości stawu kolanowego (punkt wyjścia w pozycji zerowej) . . . .
Testy rozciągania m i ę ś n i ..........................................................................................
Test rozciągania mięśnia czworogtowego uda (test przykurczu mięśnia
czworogtowego u d a ) ..........................................................................................
Test rozciągania mięśnia prostego u d a ..........................................................
Test rozciągania mięśni zginaczy kolana (mięśni tylnej grupy uda) . . . .
189
192
192
193
193
Obrzęk stawu kolanowego..........................................................................................
Test szczotkowania..............................................................................................
Objaw balotowania rzepki (tańcząca rzepka)...................................................
194
196
196
Rzepka
.....................................................................................................................
Kąt Q .....................................................................................................................
Test przemieszczania rz e p k i..............................................................................
Objaw Z o h l e n a .....................................................................................................
Test bólowy po ucisku powierzchni staw owych...............................................
Test trzeszczenia (krepitacji)..............................................................................
Test obronny Fairbanka......................................................................................
Test McConnella.................................................................................................
Test hamowania podwichnięcia..........................................................................
197
198
199
200
201
201
202
203
204
Spis treści
XV
Test nachylania.....................................................................................................
Test Dreyera.........................................................................................................
Test fałdu przyśrodkowego rzepki......................................................................
Test fałdu H ughstona.........................................................................................
205
206
206
207
Łąkotka .....................................................................................................................
Test dystrakcyjno-kompresyjny Apleya (Grinding T e s t ) ...............................
Test Thessaly'ego..............................................., ..............................................
Test McMurraya (objaw F ouche)......................................................................
Test B ra g a rd a .....................................................................................................
Objaw Payra.........................................................................................................
Test P ayra.............................................................................................................
Objaw Steinmanna I .........................................................................................
Objaw Steinmanna I I .........................................................................................
Test B óhlera-K róm era......................................................................................
Test Merke’a .........................................................................................................
Test C a b o ta .........................................................................................................
Objaw Finoschietto (signo del s a l t o ) ..............................................................
Objaw Childressa.................................................................................................
Objaw Turnera.....................................................................................................
Przyśrodkowy i boczny test kompresyjny A n d e r s o n a ...................................
Test rotacyjno-kompresyjny P a s s le r a ..............................................................
Objaw C z a k lin a .................................................................................................
Test Wilsona.........................................................................................................
208
209
210
211
212
213
213
214
215
216
217
218
219
220
220
221
222
223
223
Testy sta b iln o śc i.........................................................................................................
Test odwodzenia-przywodzenia (test koślawienia-szpotawienia)................
224
225
Testy funkcjonalne do oceny przedniego więzadla krzyżow ego...........................
Test Lachmanna (szufladka w pobliżu wyprostu)/test N o u lis a ...................
Test Lachmanna w pozycji leżenia p rz o d e m ...................................................
Test Lachmanna po stabilizacji..........................................................................
Test Lachmanna bez dotykania (no touch)......................................................
Czynny test Lachmanna.....................................................................................
Test przedniej szufladki w zgięciu stawu kolanowego do 9 0 ° .......................
Test maksymalnej szufladki Jakoba..................................................................
Test pivot-shift (test G alw aya)..........................................................................
Stopniowany test pivot-shift Jakoba..................................................................
Zmodyfikowany test pivot-shift..........................................................................
Test przyśrodkowego przesunięcia (Medial Shift Test)...................................
Łagodny test pivot-shift (Soft Pivot-shift T e s t) ...............................................
Test M a rten sa.....................................................................................................
Test L o s e e g o .....................................................................................................
Test S lo c u m a .....................................................................................................
Test cross over Arnolda (Cross over T e s t ) ......................................................
Test N oyesa.........................................................................................................
Test ustępowania (giving way) Jakoba..............................................................
Test L e m a ir e .....................................................................................................
Test szarpnięcia H u g h sto n a..............................................................................
226
226
227
228
229
230
231
233
234
236
238
240
241
242
243
244
244
245
246
246
247
Testy funkcjonalne do oceny tylnego więzadla krzyżowego...................................
Test tylnej szuflady w zgięciu stawu kolanowego do 90° - tylny test Lachmanna
248
248
XVI
Spis treści
Odwrócony test pivot-shift J a k o b a ..................................................................
Test skurczu mięśnia czworoglowego..............................................................
Test tylnego opadania.........................................................................................
Łagodny tylno-boczny test szuflady..................................................................
Test opadania pod wpływem grawitacji (Gravity Sign Recurvatum Test) . .
Test zewnętrznej rotacji i przeprostu H u g h sto n a ...........................................
Test G odfreya.....................................................................................................
Dynamiczny tylny test przem ieszczenia..........................................................
Test rotacyjny niestabilności przednio-tylnej Loomera...................................
Pasmo biodrowo-piszczelowe......................................................................................
Test kompresyjny Noble’a ..................................................................................
249
250
251
251
252
253
254
255
255
256
256
7.
257
Staw skokowy i s t o p a ......................................................................................
Ocena ruchomości stawu skokowego - stopy (punkt wyjścia w pozycji zerowej)
258
Testy funkcjonalne stawu skokow ego......................................................................
Test G r i f k i .........................................................................................................
Test Strunsky’ego.................................................................................................
Test przesuwania p a lu c h a ..................................................................................
Test „chrupania” .................................................................................................
Chwyt Gansslena.................................................................................................
Test opukiwania ś ró d sto p ia ..............................................................................
Test uciskowy Thompsona..................................................................................
Objaw Hoffy.........................................................................................................
Test opukiwania ścięgna piętowego (Achillesa)...............................................
Test Colemana.....................................................................................................
Test giętkości (elastyczności) sto p y ..................................................................
Test korekcji przywiedzenia przodostopia.......................................................
262
262
262
263
264
264
265
266
267
267
268
269
270
Więzadła poboczne i więzozrosty..............................................................................
Test stabilności skokowej 1 (test przywiedzenia/szpotawienia)....................
Test stabilności skokowej 2 (test odwiedzenia/koślawienia)...........................
Test szufladki przedniej i t y l n e j ......................................................................
Test rotacji zewnętrznej (test K le ig e ra )..........................................................
Test w y c isk a n ia .................................................................................................
Test zgięcia grzbietow ego..................................................................................
Test uciskania p i ę t y ..........................................
271
272
272
273
274
274
275
275
Zespoły cieśni stawu skokowego górnego (skokowo-goleniowego)........................
Test na przedni zespól cieśni stawu skokowo-goleniowego (test przeprostu)
Test na tylny zespól cieśni stawu skokowo-goleniowego (test maksymalnego
zgięcia).................................................................................................................
276
276
277
Uszkodzenia n erw ó w .................................................................................................
Test rozciągania na nerw m iędzypalcow y.......................................................
Test trzasku Muldera (test M o rto n a )..............................................................
Objaw T i n e l a .....................................................................................................
Z ła m a n ia .....................................................................................................................
Test kompresji p i ę t y ..........................................................................................
278
278
279
279
280
280
Spis treści
XVII
8. Z aburzenia postaw y.............................................................................................
Test K rausa-W ebera.........................................................................................
Testy zdolności do utrzymania postawy M a tth ia s a .......................................
281
282
284
9. Z akrzepica ż y l n a .................................................................................................
Test Lowenberga.................................................................................................
Test T rendelenburga.........................................................................................
Test P e r th e s a .....................................................................................................
Test H om ansa.....................................................................................................
286
287
288
289
290
10. Z aburzenia przepływu krwi w naczyniach tętniczych - zespoły cieśni
Test Allena (test zamknięcia pięści)..................................................................
Test tętnicy kręgowej wedtug George’a (test D e-K ly n a)...............................
Test Ratschowa-Boergera..................................................................................
Zespół górnego otworu klatki piersiowej..........................................................
Test żebrowo-obojczykowy (chwyt G e is e la ) ...................................................
Test forsownego o d w ied z en ia..........................................................................
Test chromania przestankow ego......................................................................
Manewr A l l e n a .................................................................................................
Chwyt A lle n a .....................................................................................................
Test Wrighta.........................................................................................................
Test A dsona.........................................................................................................
291
292
293
294
295
296
297
298
299
300
301
302
11. Zaburzenia nerwowe o ś r o d k o w e ..................................................................
Test utrzymywania kończyn g ó rn y c h ..............................................................
Test utrzymywania kończyn d o ln y c h ..............................................................
303
303
304
P iś m ie n n ic tw o .........................................................................................................
Skorowidz.....................................................................................................................
305
323