Dinozaury 82 - Rynek Kamienia

KAMIENIARSTWO
STEGOS – SŁOWNIK TERMINÓW GEOLOGICZNYCH DLA SKALNIKÓW CZĘŚĆ 24
Diastrofizm – szeroki termin obejmujący ogół
procesów prowadzących do mechanicznych
odkształceń skorupy ziemskiej, odnoszący
się do procesów o dużej skali i działających
na znacznych powierzchniach, mających pochodzenie () endogeniczne (czyli wgłębne);
procesy te obejmują np. () magmatyzm,
() wulkanizm, () trzęsienia ziemi.
Diuna – synonim wydmy; kilka handlowych
odmian kamienia zawiera określenie d. – raczej bez związku z rodzajem skały, o ile np.
kwarcyt Desert Dune, przed () metamorfizmem mógł mieć pochodzenie pustynne, to
granatonośny gnejs Purple Dunes raczej nie.
Dinozaury – to fascynująca grupa (w nomenklaturze systematyków nadrząd) wymarłych
zwierząt, zadziwiających egzotyką, niezwykłością form, ale chyba przede wszystkim
rozmiarami; d. stopniowo wyewoluowały
w ciągu () karbonu i () permu z ()
płazów; najbardziej charakterystyczna grupa
zwierząt ery () mezozoicznej (zwanej erą
d.); do d. nie zalicza się, również mezozoicznych, gadów morskich (jak ichtiozaury
i plezjozaury) czy pterozaurów (gadów latających – pterodaktyle, Quetzalcoatlus i in.),
jako ciekawostkę można podać, że z systematycznego punktu widzenia ptaki (wykształcone z d.) uważa się za współczesne
d.; najstarsze, środkowotriasowe ( trias)
() skamieniałości d. (o wieku ok. 230
mln lat) znane są z Argentyny, Madagaskaru
i Polski (Silesaurus opolensis z Krasiejowa
na Opolszczyźnie); d. całkowicie wyginęły
podczas jednego z największych wymierań
– na przełomie () kredy i () trzeciorzę-
82
NK 52 (2/2011)
FOT. ARCHIWUM AUTORÓW (2)
Diapir – rozbudowane w pionie ciało skalne
przebijające okoliczne warstwy, powstałe
w wyniku mechanicznego wciskania się bardziej plastycznej skały w obręb serii mniej
plastycznych – np. d. solne ( wysady solne), skał ilastych czy magmowych; też: d.
płaszcza Ziemi ( Ziemi budowa) – rozległe
strumienie rozgrzanej materii podnoszące się
w obrębie płaszcza, docierając do jej skorupy, powodują intensywny wulkanizm oraz powstawanie den oceanicznych ( dynamika
Ziemi).
Dinozaury w schemacie ewolucji wybranych kręgowców. W ramce: portret pierwszego „polskiego” dinozaura – Silesaurus
opolensis (rekonstrukcja M. Szubert).
Diapir – dinozaury
du (65,5 mln lat temu); wyróżnia się wśród
nich dwie grupy: ptasiomiednicowe (m.in.
ceratopsy, kolczaste ankylozaury oraz  stegozaury) i gadziomiednicowe (należą tu zarówno najpotężniejsze zauropody – diplodoki
i brachiozaury – jak też teropody, z których
właśnie wyewoluowały ptaki), wśród teropodów wymienić można tyranozaury, velociraptory (straszliwych zabójców z filmu „Jurassic
Park”) czy dilofozaury (piękna rekonstrukcja
w Muz. Geol. Państwowego Instytutu Geo-
logicznego w Warszawie); rekonstrukcje d.
wykonywane są na podstawie znalezisk ich
skamieniałości i tropów; kości d. znajdowano już 2400 lat temu w Chinach, uznając za
wykazujące magiczne właściwości szczątki
smoków, w Europie opisywane je jako pozostałości zwierząt przedpotopowych, pojawiały się tu też legendy o odciskach „czarcich
łap” na skałach; nazwa z gr.: deinos – straszny, sauros – jaszczur.
Paleontolodzy prześcigają się w ustanawianiu rekordów wielkości i masy d., ale ostrożnie
można powiedzieć, że długość największych teropodów z pewnością przekraczała 30
m (diplodok – Supersaurus), a wysokość dochodziła do 18 m (brachiozaur – Sauroposeidon), masa rekordzistów określana jest na 50 t, choć podawane są też wartości
sięgające 130 t; trzeba zauważyć, że w ostatnich dziesięcioleciach nastąpił zdecydowany
zwrot w interpretacji wyglądu tych zwierząt – od nieporadnych, wlokących ogony po
ziemi lub nurzających się w wodzie dla zmniejszenia wagi ciała, do sprawnych, zgrabnie
balansujących w biegu (a jakim sposobem tak masywne istoty mogły się tak sprawnie
poruszać – to już opowieść na inną okazję).
Paweł P. Zagożdżon, Katarzyna D. Zagożdzon
www.RynekKamienia.pl