Parki krajobrazowe_niedoceniany potencjał_dr

Parki krajobrazowe – niedoceniany potencjał
W Parku Krajobrazowym Puszczy Rominckiej
Parki krajobrazowe to niezmiernie ważny element systemu ochrony przyrody w
Polsce. Obecnie jest ich w naszym kraju 120 i zajmują ok. 8% jego powierzchni.
Ich historia jest już całkiem długa. Pierwszy polski park krajobrazowy –
Suwalski – utworzono w 1976 r.
W założeniu parki krajobrazowe miały pełnić głównie funkcje turystyczne i związane z
ochroną krajobrazu. Ich zadaniem miało być również odciążenie parków narodowych
– przejęcie przynajmniej części ruchu turystycznego i rekreacyjnego, a tym samym
zmniejszenie antropopresji na te „sanktuaria przyrody”.
Według klasyfikacji obszarów chronionych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody
(IUCN), parki krajobrazowe zaliczane są do kategorii V, do której należą obszary
chronione tworzone w celu zachowania tradycyjnego krajobrazu i zapewnienia
ludności terenów rekreacyjnych.
Aby utworzyć park krajobrazowy, należy sporządzić szczegółową dokumentację
projektową, która musi być poddana opiniowaniu właściwych terytorialnie
samorządów i konsultacjom społecznym. Od 2009 r. park krajobrazowy może być
zarówno utworzony, jak i zlikwidowany przez sejmik województwa. Park taki może
też mieć otulinę, czyli strefę ochronną, której zadaniem jest osłaniać jego teren przed
niekorzystnym wpływem czynników zewnętrznych. W uchwale sejmiku, tworzącej
park krajobrazowy, musi się znaleźć m.in. jego nazwa, powierzchnia (również
powierzchnia otuliny), przebieg granic, a także zakazy i ograniczenia działalności
gospodarczej właściwe dla danego parku krajobrazowego.
Różnorodność pod ochroną
Parki krajobrazowe pokrywają Polskę stosunkowo równomiernie – są w naszym
państwie parki górskie, nadmorskie i nizinne. Można śmiało powiedzieć, iż w ich
granicach chroniona jest reprezentacja wszystkich występujących w Polsce typów
krajobrazów i ekosystemów, co jest bardzo istotne dla ochrony naszej różnorodności
biologicznej na wielu jej poziomach. Polskie parki krajobrazowe często różnią się od
siebie powierzchnią, prestiżem, popularnością, atrakcyjnością i rangą chronionych
walorów. Mimo tego pozostają niezmiernie ważnymi formami ochrony, spajającymi
system ochrony przyrody w Polsce, stanowiąc bardzo często jego obszary węzłowe i
centra różnorodności biologicznej ważne w skali regionu bądź nawet całego kraju
(np. Bolimowski, Chełmski czy Nadmorski Park Krajobrazowy). Trzeba też
zaznaczyć, iż często wizyta w parku krajobrazowym umożliwia zwiedzenie innych
form ochrony, które znajdują się w jego granicach. Przykładem może być Bolimowski
Park Krajobrazowy, w granicach którego położonych jest pięć rezerwatów przyrody,
trzy obszary Natura 2000, kilkadziesiąt użytków ekologicznych, zespół przyrodniczokrajobrazowy, liczne pomniki przyrody oraz stanowiska chronionych gatunków roślin i
zwierząt. Park jest także częścią Bolimowsko-Radziejowickiego Obszaru
Chronionego Krajobrazu z Doliną Środkowej Rawki. Nie ma tu tylko stanowiska
dokumentacyjnego i – oczywiście – parku narodowego.
Ale parki krajobrazowe to nie tylko ochrona przyrody. Zgodnie z Ustawą z 16 kwietnia
2004 r. o ochronie przyrody, park krajobrazowy obejmuje obszar chroniony ze
względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe.
Celem objęcia ochroną danego obszaru w granicach parku krajobrazowego jest
zachowanie i popularyzacja powyższych wartości w warunkach zrównoważonego
rozwoju. Tak zdefiniowany obszar chroniony ma szansę stać się prawdziwym
poligonem trwałego rozwoju – nawet w sytuacji, gdy poszczególne parki
krajobrazowe znacznie różnią się od siebie pod względem położenia, powierzchni,
sytuacji społeczno-gospodarczej itp.
Zachęta do odwiedzin
W granicach parków krajobrazowych chronione są nie tylko krajobrazy naturalne, ale
również półnaturalne, powstające dzięki działalności człowieka, np. harmonijne
krajobrazy związane z mozaiką ekstensywnie użytkowanych łąk i pól czy stawów
rybackich. Są w nie wkomponowane liczne zabytki historii i architektury – pałace,
dwory, parki dworskie, zabytkowe kościoły, przydrożne kapliczki, stare cmentarze,
pomniki, obiekty tradycyjnej zabudowy wiejskiej itp. Wraz z bogatą różnorodnością
biologiczną, charakteryzującą większość parków krajobrazowych, wszystkie
powyższe elementy tworzą przyjemną w odbiorze i spójną całość.
W związku z powyższym można stwierdzić, iż parki krajobrazowe tworzone są w
miejscach predestynowanych do rozwoju turystyki, zwłaszcza kwalifikowanej –
kajakowej, pieszej, rowerowej, kulinarnej, kulturowej, przyrodniczej, a także edukacji
regionalnej i ekologicznej. Parki krajobrazowe charakteryzują się znaczącym
nagromadzeniem szeroko pojętych atrakcji turystycznych i pięknymi, harmonijnymi
krajobrazami, co zachęca do odwiedzin. Dlatego też często są ważnymi centrami
rekreacji i wypoczynku. Oznacza to, iż rozwój regionalny rejonu parku
krajobrazowego najczęściej związany jest z rozwojem usług turystycznych i
pokrewnych. Lokalne społeczności zamieszkujące parki krajobrazowe często
świadczą usługi w zakresie noclegów, gastronomii i innych form obsługi ruchu
turystycznego. W parkach krajobrazowych rozwijają się rzadkie i ginące rzemiosła
(garncarstwo, hafciarstwo, kowalstwo), które same w sobie są atrakcją turystyczną.
Produkty wytwarzane w warsztatach garncarskich, kowalskich czy rzeźbiarskich są
chętnie kupowane przez turystów, szczególnie że poza walorem pamiątkowym i
estetycznym mają one wartość użytkową.
Wąwóz w Kazimierskim Parku Krajobrazowym
Plan na 20 lat
Obszary znajdujące się w granicach parków krajobrazowych pozostają w
gospodarczym (np. rolniczym lub leśnym) użytkowaniu. Istnieją jednak pewne
ograniczenia związane z działalnością inwestycyjną. Szczegóły zagadnienia omawia
bardzo ważny dokument, jakim jest plan ochrony. Jest on opracowywany
indywidualnie dla każdego parku krajobrazowego i zawiera wytyczne dotyczące
zagospodarowania przestrzennego, działań ochronnych, edukacji ekologicznej,
ważnych badań naukowych, komunikacji społecznej itp. Należy podkreślić, iż tak
istotny dokument nie może zostać wprowadzony w życie bez uzyskania uzgodnień
od właściwych terytorialnie rad gmin. Jest to znaczące, bowiem pozwala działaczom
samorządowym i lokalnym społecznościom wpływać na treść planu ochrony i
uczestniczyć w jego tworzeniu. Plan ochrony parku krajobrazowego musi być brany
pod uwagę przy tworzeniu studiów uwarunkowań, planów zagospodarowania
przestrzennego i planów urządzania lasu, a także w innych opracowaniach
planistycznych. Dlatego zazwyczaj jest bardzo starannie przygotowywany, a jego
opracowanie wymaga dużego nakładu sił i środków. Dokument ten tworzony jest
przez zespół ekspertów, w oparciu o długotrwałe badania terenowe, kwerendę
literatury, konsultacje społeczne itp. Plan ochrony dla parku krajobrazowego
ustanawiany jest na 20 lat, dzięki czemu można planować działania i obserwować
zachodzące procesy w dłuższej perspektywie czasowej. O to, aby dokument
przedstawiał sobą realną wartość, dba dyrekcja danego parku krajobrazowego lub
zespołu parków. Pracownicy dyrekcji parku krajobrazowego, z dyrektorem na czele,
to funkcjonariusze Służby Parków Krajobrazowych.
Wielotorowa aktywność
Dyrekcja parku krajobrazowego zatrudnia m.in. specjalistów związanych z ochroną
przyrody, zagospodarowaniem przestrzennym, edukacją ekologiczną, turystyką – w
zależności od potrzeb i specyfiki danego parku. Osoby zatrudnione w dyrekcji są
odpowiedzialne nie tylko za dobry stan przyrody w granicach parku, ale również za
aktywizację lokalnych społeczności oraz współorganizację imprez turystycznych,
edukacyjnych itp. Dyrekcje parków krajobrazowych często prowadzą aktywną
działalność wydawniczą, popularyzując wiedzę o atrakcjach i walorach podległych im
parków.
Dzięki istnieniu i aktywności dyrekcji parków krajobrazowych w ich granicach
najczęściej funkcjonuje lepsza niż na terenach przyległych infrastruktura turystyczna,
szlaki (piesze, konne, rowerowe) są właściwie oznakowane, a w regionie (w
gminnych ośrodkach kultury, szkołach, punktach informacji turystycznej czy w
siedzibie dyrekcji parku) można otrzymać mapy i przewodniki charakteryzujące dany
teren. Dyrekcje parków najczęściej tworzą też na swoim terenie ścieżki przyrodnicze
(oznakowane lub nie), którymi można spacerować, ucząc się i poznając walory
danego parku. Zazwyczaj takie ścieżki odwiedza się, trzymając w ręku właściwy
przewodnik, umożliwiający pełne wykorzystanie ich edukacyjnego potencjału.
Warto zaznaczyć, iż wizyta w siedzibie dyrekcji danego parku krajobrazowego i
rozmowa z jej pracownikami to niezbędny punkt programu wizyty w parku.
Pracownicy dyrekcji chętnie pomogą wybrać trasę wycieczki, odnaleźć interesujące,
a mniej znane miejsca, opowiedzą lokalne anegdoty i legendy, wręczą plik
parkowych wydawnictw i zaproszą na najbliższą imprezę plenerową.
Nie do przecenienia jest działalność dyrekcji parków krajobrazowych w zakresie
edukacji ekologicznej czy regionalnej. Przeciętnie w zajęciach edukacyjnych w
parkach krajobrazowych uczestniczy kilka lub kilkanaście tysięcy osób rocznie!
Najczęściej są to najmłodsi przedstawiciele lokalnych społeczności, czasem młodzi
goście z dalszych stron, ale niezależnie od miejsca urodzenia – członkowie swoich
społeczności, do których wracają pełni wrażeń i zarażeni sympatią do przyrody przez
pracowników dyrekcji parku, prowadzących zajęcia edukacyjne. Oczywiście, liczne
działania edukacyjne i informacyjne dyrekcji parków krajobrazowych skierowane są
do osób dorosłych. Należy podkreślić, iż działalność edukacyjna i informacyjna
dyrekcji parków krajobrazowych to często pierwsza i jedyna szansa na podniesienie
świadomości ekologicznej mieszkańców regionu i jedyny kontakt mieszkańców z
edukacją na rzecz zrównoważonego rozwoju.
Warto pamiętać, iż mimo prowadzonej intensywnej działalności uprawnienia
dyrektorów parków krajobrazowych nie są tak rozległe jak dyrektorów parków
narodowych i koncentrują się głównie na edukacji ekologicznej, promocji regionu,
komunikacji społecznej i współorganizacji ruchu turystycznego w granicach parków
krajobrazowych.
Leżące niedaleko siebie parki krajobrazowe (najczęściej położone w jednym
województwie) mogą być łączone w zespoły parków krajobrazowych, pod zarządem
jednej dyrekcji. Przykładem może być Zespół Parków Krajobrazowych Województwa
Wielkopolskiego.
Potrzeba zrozumienia
Przy dyrektorach parków krajobrazowych działają rady parków krajobrazowych,
będące organami opiniodawczo-doradczymi. Istotny jest fakt, iż członkami rady są
nie tylko przyrodnicy, którzy związani są z terenem parku badaniami naukowymi, ale
także przedstawiciele władz gminnych, nadleśnictw i lokalnych organizacji
pozarządowych – jednym słowem wszyscy, którym może leżeć na sercu właściwe
funkcjonowanie parku krajobrazowego oraz dobre relacje dyrekcji parku (zespołu
parków) z lokalnymi społecznościami. Zwłaszcza, że w parkach krajobrazowych
istnieją bardzo konkretne zakazy i obostrzenia związane z działalnością
gospodarczą, osadniczą i inwestycyjną – wymieniane w uchwale sejmiku tworzącej
dany park, a potem powtórzone i rozwinięte w planie ochrony parku. Zważywszy na
dużą atrakcyjność osadniczą, przy jednoczesnych zakazach i utrudnieniach
związanych np. z budownictwem, parki krajobrazowe mogą budzić niechęć
przedstawicieli lokalnych społeczności. W wielu parkach krajobrazowych istnieje
katalog form budownictwa jednorodzinnego czy użytkowego, który pozwala
dostosowywać nowo powstające budynki do standardów obowiązujących w
granicach danego parku. Jednak dla wielu osób nie jest to pomoc, lecz kolejne
obostrzenie nie pozwalające na wybudowanie domu w wymarzonej formie.
Jednocześnie podkreślić należy, iż w granicach parku jego mieszkańcy mają prawo
stawiać nowe budynki, jednak zgodnie z wyżej wspomnianymi zapisami planu
ochrony i/lub katalogu dopuszczalnych form budowlanych.
Istnienie parków krajobrazowych ośmiela przedstawicieli lokalnych społeczności do
podejmowania własnej działalności w zakresie przemysłu turystycznego – powstają
gospodarstwa agroturystyczne, pensjonaty, pola namiotowe, regionalne gospody i
jadłodajnie, wypożyczalnie kajaków, rowerów czy kluby jeździeckie. Samorządy
organizują lokalne i regionalne imprezy promocyjne w oparciu o walory krajobrazowe,
kulturowe i przyrodnicze regionu. Prężnie działają oddziały PTTK, organizując
wycieczki, wydając materiały promocyjne, ale także organizując kursy dla
przewodników turystycznych i instruktorów kajakarstwa.
Parki krajobrazowe to ciągły ruch, działanie, aktywność i zrównoważony, trwały
rozwój. To świetnie prosperujące lokalne społeczności i szansa na podniesienie
świadomości ekologicznej miejscowych i przyjezdnych. Ale często także opór,
niechęć, bierność i złe nastawienie działaczy samorządowych oraz niespełnione
marzenia o wielkich centrach logistycznych i zakładach przemysłowych dających
liczne miejsca pracy i obfite wpływy do budżetu gminy.
Póki co, w sferze marzeń pozostaje powszechna akceptacja i zrozumienie dla
istnienia parków krajobrazowych i ich funkcji ochronnych. Trzeba edukować, by
lokalne społeczności chciały i potrafiły prężnie rozwijać się w oparciu o bogactwa i
wielki potencjał polskich parków krajobrazowych.
dr Anna Traut-Seliga
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Skierniewicach
Śródtytuły od redakcji
Artykuł pochodzi z miesięcznika „Przegląd Komunalny”, 5/2011 (236)