Zasady żywienia dzieci w wieku 3–6 lat

Zasady dla
żywienia
dzieci
zdrowia
Żywność
w wieku 3–6 lat
– zalecenia
Żywienie jest jednym z najważniejszych czynników środowiskowych wpływających na prawidłowy rozwój fizyczny,
umysłowy i społeczny dziecka. Dobrze zbilansowana dieta
warunkuje nie tylko optymalny przebieg dynamicznych procesów rozwojowych, ale także zapobiega chorobom wieku
dziecięcego i zmniejsza ryzyko wystąpienia w późniejszych
fazach życia chorób dietozależnych, takich jak: otyłość,
miażdżyca, nadciśnienie, cukrzyca(1).
Szczególne potrzeby żywieniowe dzieci w wieku przedszkolnym związane są z występowaniem dużych przyrostów wysokości i masy ciała, intensywnym rozwojem tkanki kostnej,
mięśniowej oraz układu nerwowego. W okresie tym doskonali się również mowa, czynności psychiczne, takie jak wyobraźnia, spostrzeganie czy uczucia, rozpoczyna się wymiana uzębienia mlecznego na stałe. Wydaje się więc, że właściwa dieta niezbędna do prawidłowego wzrastania i rozwoju
powinna stać się przedmiotem zainteresowania przede
wszystkim rodziców, lecz także lekarzy pediatrów sprawujących kontrolę nad zdrowiem dzieci. Przez właściwe odżywianie należy rozumieć spożywanie pokarmów dostarczających
odpowiednią w stosunku do zapotrzebowania ilość składników odżywczych oraz energii. W najmłodszych grupach wiekowych szczególnie łatwo dochodzi do zaburzeń w rozwoju
spowodowanych źle zbilansowaną dietą. Przewlekłe niedobory składników odżywczych prowadzą do niedożywienia,
a w jego następstwie do upośledzenia wielu funkcji organizmu i zaburzeń rozwojowych. Objawami niedożywienia
są niedobory masy ciała i wzrostu, zaburzenia odporności,
opóźnienie rozwoju intelektualnego. W przeprowadzonych
przez Instytut Żywności i Żywienia ogólnopolskich badaniach
sposobu żywienia czterolatków stwierdzono niewystarczającą podaż wielu ważnych składników pokarmowych. Najczęściej zbyt niskie, w stosunku do zaleceń, spożycie dotyczyło
wapnia i żelaza oraz witaminy D (spożycie poniżej normy
u odpowiednio 48,8% i 88,4% dzieci)(2).
Niedobory wapnia i witaminy D najczęściej mają charakter przewlekły(3). Stanowią istotny problem żywieniowy, ponieważ prowadzą do zmniejszenia gęstości mineralnej kości, co zwiększa ryzyko osteoporozy. Przez długi czas mogą
pozostać niezauważone u pozornie prawidłowo rozwijających się dzieci. Najskuteczniejszą metodą uzupełniania deficytów pokarmowych jest włączanie do diety odpowiednich
produktów spożywczych będących naturalnym źródłem
dobrze przyswajalnych składników. W przypadku wapnia
powinny być to przede wszystkim mleko i jego przetwory. Zawartość wapnia w mleku wynosi 118–120 mg/100 g
produktu, w jogurcie naturalnym 170 mg/100 g, w serach
twarogowych 54–98 mg/100 g, a w serach podpuszczkowych 386–1380 mg/100 g. W produktach tych dodatkowo występują składniki zwiększające jego przyswajalność.
4
dr n. med. Alicja Kucharska
Specjalistka w zakresie żywienia
człowieka i dietetyki.
Pracownik naukowo-dydaktyczny
Warszawskiego Uniwersytetu
Medycznego
dr inż. Beata Sińska
Specjalistka w zakresie żywienia
człowieka i dietetyki.
Pracownik naukowo-dydaktyczny
Warszawskiego Uniwersytetu
Medycznego
Należą do nich laktoza, witamina D oraz lizyna i arginina.
Warto także pamiętać o pozamlecznych źródłach wapnia,
takich jak warzywa kapustne, nasiona strączkowe, migdały,
sezam czy mak.
1 szklanka mleka (200 ml)
zawiera 240 mg wapnia, tyle co:
140 g jogurtu (kubeczek)
1 szklanka kefiru
dwa plasterki sera żółtego (30 g)
250 g półtłustego sera twarogowego
Deficyty witaminy D są również niebezpieczne dla organizmu. Jej głównym źródłem zarówno dla dzieci, jak i dorosłych jest odpowiednia ekspozycja na promienie słoneczne.
Dodatkowo ważna jest urozmaicona dieta zawierająca produkty bogate w witaminę D, takie jak ryby, mleko i przetwory mleczne (np. jogurty). W okresie od października do marca, a także w miesiącach letnich, jeżeli nie jest zapewniona
wystarczająca synteza skórna, zalecana jest suplementacja
diety witaminą D w dawce 400 IU na dobę(4).
Drugi ważny problem związany z nieprawidłową dietą dotyczy zbyt dużej w stosunku do potrzeb podaży energii
pochodzącej głównie z tłuszczów i cukrów prostych.
Przy jednoczesnej niskiej aktywności fizycznej prowadzi to
do dodatniego bilansu energetycznego, a w konsekwencji
do nadmiernej masy ciała. Jak wynika z badań przeprowadzonych przez Instytut Matki i Dziecka, nadwagę stwierdza
się u 12%, a otyłość u 7% czteroletnich dzieci(5). Tak wysoki
odsetek dzieci z nadwagą i otyłością został potwierdzony
również w badaniach ogólnopolskich, w których wykazano
ponadto wyższy odsetek nadwagi i otyłości wśród dzieci
nieuczęszczających do przedszkola (tabela 1)(6).
Mając na uwadze prawidłowy rozwój dziecka, należy dokładać wszelkich starań, aby dieta była adekwatna do jego
potrzeb żywieniowych. W praktyce ułatwieniem może być
stosowanie się do następujących wskazówek:
 zwracać uwagę na odpowiednią wielkość porcji
i regularność oraz porę posiłków,
 dieta powinna być urozmaicona, bogata
w warzywa i owoce w każdym posiłku,
 zaleca się spożywanie produktów zbożowych,
 mleko i produkty mleczne powinny być spożywane
codziennie, przynajmniej w dwóch posiłkach,
 tłuszcze powinny być spożywane w kontrolowanych
ilościach,
 zaleca się spożywanie chudego mięsa, drobiu lub
produktów mięsnych o obniżonej zawartości tłuszczu,
 polecane jest spożywanie ryb tłustych, minimum 2–3
razy w tygodniu,
 należy ograniczyć spożycie cukru i jego przetworów.
Liczba i rozkład posiłków
Nawyk regularnego jedzenia powinien być kształtowany od
najmłodszych lat. Dzieci w wieku przedszkolnym powinny
Tabela 1. Częstość występowania nadwagi i otyłości u dzieci (na podstawie kryterium BMI wg Cole)
uczęszczających i nieuczęszczających do przedszkoli
Przedszkole
Nadwaga (%)
Otyłość (%)
Nadwaga i otyłość
łącznie (%)
Uczęszczają
10,8
3,9
14,7
Nie uczęszczają
12,4
8,7
21,1
Występowanie nadmiernej masy ciała w tak wczesnym wieku jest zjawiskiem bardzo niekorzystnym, gdyż jak dowodzą badania, znaczna część otyłych dzieci utrzymuje nadwagę w wieku dorosłym, a ryzyko to wzrasta, gdy otyłość
rozwija się od wczesnego dzieciństwa(7). Zbyt kaloryczna
dieta charakteryzuje się często niską wartością odżywczą
– mleko i przetwory mleczne wypierane są przez słodkie
napoje gazowane, w wyniku czego zmniejsza się podaż
dobrze przyswajalnego wapnia na rzecz niekorzystnych
cukrów prostych. Diety dzieci zawierają także dużo białka
(spożycie dwukrotnie wyższe w stosunku do zalecanego),
nasyconych kwasów tłuszczowych oraz sodu.
Badając dziecko, lekarz z łatwością rozpoznaje pierwsze
objawy nadwagi i to właśnie jest najlepszy moment na
podjęcia działań pozwalających uniknąć w przyszłości problemu otyłości. Warto zwrócić uwagę nie tylko na dietę,
ale również na aktywność fizyczną dziecka. Dzieci w wieku
przedszkolnym są z natury ruchliwe i chętnie uczestniczą
w różnego rodzaju zajęciach. Trzeba zatem zachęcać rodziców, aby aktywnie spędzali z dziećmi wolny czas i poprzez
własny przykład uczyli je zachowań prozdrowotnych.
spożywać od 4 do 5 posiłków w ciągu dnia. Ważne jest, żeby
były one rozłożone równomiernie w ciągu dnia, aby przerwy
pomiędzy nimi nie były dłuższe niż 3–4 godziny. Zbyt długie
przerwy powodują uczucie głodu, co obniża koncentrację,
ogranicza aktywność i pogarsza nastrój. Dzieci uczęszczające
do przedszkola powinny spożywać w nim 75% dziennej racji
pokarmowej (3 posiłki: śniadanie, obiad, podwieczorek). Należy zwracać szczególną uwagę na pierwsze śniadanie. Jest
ono ważnym posiłkiem i powinno być konsumowane w domu
przed wyjściem do przedszkola. Jest to pierwszy posiłek podany po długiej przerwie nocnej i jednocześnie przed rozpoczęciem zajęć przedszkolnych. Najlepiej jeśli w jego skład wchodzi
zupa mleczna (lub inny produkt mleczny, np. jogurt), pieczywo
mieszane z masłem, serem, wędliną lub jajkiem, a także surowe warzywa i/lub owoce. Dzieci uczęszczające do przedszkola
mogą zjeść nieco mniej obfite pierwsze śniadanie, ponieważ
ten posiłek podawany będzie również w placówce.
Urozmaicenie diety
W planowaniu codziennego żywienia dzieci w wieku
przedszkolnym należy kierować się zasadą różnorodności
5
Żywność dla zdrowia
spożywanych produktów. Mało urozmaicona dieta może
powodować niedobory składników pokarmowych. Najlepszym sposobem dostarczania organizmowi wszystkich
składników odżywczych jest komponowanie jadłospisów
z wykorzystaniem produktów spożywczych należących do
6 podstawowych grup:
1. produkty zbożowe,
2. mleko i przetwory mleczne,
3. mięsa, ryby, drób i jaja,
4. nasiona roślin strączkowych
5. owoce i warzywa,
6. tłuszcze.
Produkty zbożowe (pieczywo, kasze, makarony, płatki) powinny występować w każdym posiłku i to na nich należy
opierać codzienne żywienie.
Produkty mleczne powinny być stałym elementem codziennej diety dzieci w wieku przedszkolnym. Są najbogatszym źródłem dobrze przyswajalnego wapnia, który jest
niezbędny do prawidłowego rozwoju układu kostnego.
Zawierają także pełnowartościowe białko. Zaleca się, aby
w codziennym jadłospisie dzieci i młodzieży znalazły się
3–4 porcje mleka i produktów mlecznych.
Mięso. Ze względu na zawartość tłuszczu oraz obecność
cholesterolu wskazane jest, aby dzieci w wieku przedszkolnym spożywały mięso i jego przetwory co najmniej raz
dziennie, ale nie więcej niż w 2–3 posiłkach.
Ryby. W tłuszczu rybim występuje znaczna ilość nienasyconych kwasów tłuszczowych, w tym z rodziny n-3. W przypadku dzieci kwasy te mogą zapobiegać występowaniu objawów i łagodzić symptomy chorób o podłożu alergicznym.
Ponadto kwasy tłuszczowe z rodziny n-3 są niezbędne do
prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego i rozwoju organizmu. Wpływają na poprawę procesu uczenia
się i koncentracji. Z tego powodu ryby powinny pojawiać
się przynajmniej w 2–3 posiłkach w ciągu tygodnia.
Jaja. Zawierają tłuszcz odznaczający się wysokim stopniem
strawności oraz dużą zawartością lecytyny i cholesterolu.
Lecytyna poprawia pamięć i obniża stężenie cholesterolu
we krwi. Cholesterol zaś odgrywa kluczową rolę w rosnącym organizmie, jest prekursorem wielu związków, między
innymi witaminy D3 i hormonów o budowie sterydowej,
oraz jest składnikiem błon komórkowych. Rekomenduje się,
aby w diecie dzieci jaja pojawiały się od 4 do 5 sztuk w ciągu tygodnia.
Nasiona roślin strączkowych. Mają wysoką wartość odżywczą, jednakże ze względu na właściwości wzdymające
oraz znaczną ilość substancji antyodżywczych powinny pojawiać się w diecie dzieci w umiarkowanych ilościach.
Warzywa i owoce. Są bogate w witaminę C oraz beta-karoten. Witamina C ma duże znaczenie w utrzymaniu od-
6
porności organizmu, bierze udział w wytwarzaniu kolagenu. Ponadto owoce i warzywa to produkty, w których przeważają składniki mineralne o charakterze alkalizującym.
Tłuszcze. Do smarowania pieczywa dzieciom do 3. roku życia zaleca się podawanie wyłącznie masła, natomiast dzieciom starszym polecane są także wysokogatunkowe margaryny miękkie (tzw. kubkowe) i oleje roślinne.
Woda. Odgrywa rolę w regulacji temperatury ciała, transporcie składników odżywczych oraz w reakcjach biochemicznych w organizmie. Dobowe zapotrzebowanie
organizmu dzieci w wieku przedszkolnym na wodę ze
wszystkich źródeł (pokarmy, napoje) wynosi przeciętnie
1300–1700 ml.
Cukier i przetwory cukiernicze. W żywieniu dzieci zaleca się ograniczenie spożycia cukru oraz jego przetworów
i proponuje się zastąpić je owocami i warzywami.
Odpowiedzialność za żywienie dzieci w wieku przedszkolnym spoczywa przede wszystkim na rodzicach, ponieważ
preferencje i nawyki żywieniowe dziecka kształtują się
w domu rodzinnym. Jednakże rodzice czy też opiekunowie
nie zawsze posiadają właściwą wiedzę żywieniową, dlatego
w procesie żywienia dzieci dużą rolę może odegrać lekarz
pediatra lub dietetyk. Pediatra to najczęściej pierwsza osoba, do której zgłaszają się rodzice małych dzieci w ramach
badań okresowych czy szczepień ochronnych. Dlatego też
promowanie zdrowego stylu życia, ze szczególnym zwróceniem uwagi na sposób żywienia, powinno stać się elementem działalności lekarzy pediatrów.
Piśmiennictwo:
1. Law C.: Early growth and chronic disease: a public health overview. Matern. Child Nutr. 2005; 1:
169–176.
2. Szponar L., Sekuła W., Rychlik E. i wsp.: Badania indywidualnego spożycia żywności i stanu
odżywienia w gospodarstwach domowych. Prace Instytutu Żywności i Żywienia, Warszawa 2003: 101.
3. Charzewska J., Weker H.: Ogólnopolskie badanie nad zawartością wapnia i witaminy D
w dietach dzieci w wieku 4 lat. Pediatria Współczesna Gastroenterologia Hepatologia Żywienie
Dziecka 2006; 8: 107–109.
4. Dobrzańska A., Zespół Ekspertów: Polskie zalecenia dotyczące profilaktyki niedoborów
witaminy D – 2009. Pol. Merk. Lek., 2010; 28: 130–133.
5. Weker H., Rudzka-Kańtoch Z., Strucińska M. i wsp.: Nutrition of preschool age children.
General considerations and assessment of child nutrition. Rocz. Państw. Zakł. Hig. 2000; 51:
385–392.
6. Rogalska-Niedźwiedź M. i wsp.: Otyłość i nadwaga u dzieci 4-letnich. [W:] Charzewska J.,
Bergman P., Kaczanowski K., Piechaczek H. (red.): Otyłość – epidemią XXI wieku. Wydawnictwo
AWF, Warszawa 2006.
7. Rolland-Cachera M.F., Deheeger M., Bellisle F. i wsp.: Adiposity rebound in children: a simple
indicator for predicting obesity. Am. J. Clin. Nutr. 1984; 39: 129–135.