Elementy elektroniczne i przyrządy pomiarowe
Transkrypt
Elementy elektroniczne i przyrządy pomiarowe
Pracownia Elektroniczna Instytut Fizyki Doświadczalnej UG Elementy elektroniczne i przyrządy pomiarowe 1. Czas trwania: 3h 2. Cele ćwiczenia • Nabycie umiejętności posługiwania się miernikami uniwersalnymi, oscyloskopem, generatorem, zasilaczem itp. • Nabycie umiejętności rozpoznawania i diagnostyki podstawowych elementów elektronicznych (rezystory, kondensatory, diody, tranzystory, układy scalone itp.). 3. Wymagana znajomość pojęć • Multimetr cyfrowy: • pomiar U, I, R, C, L, pomiar DC, AC, • czujnik diodowy i czujnik ciągłości, sonda logiczna (stan Hi, Lo, X). • Zasilacz: • wyjście pojedyncze (+, GND) i symetryczne (+, -, GND), • ograniczenie prądowe i napięciowe. • Generator: • skokowa, płynna, precyzyjna regulacja częstotliwości, amplituda sygnału, składowa stała, • kształt sygnału (sinus, prostokąt, trójkąt, impuls, sygnał TTL), rezystancja wyjściowa. • Oscyloskop: • podstawa czasu, skokowa, zmienna regulacja, • synchronizacja 50Hz, LINE, EXT, filtry synchronizacji, DC, AC LF, HF, polaryzacja, • poziom wyzwalania, źródło wyzwalania kanał A, B, A lub B, • zmiana rozdzielczości osi Y, • filtry wejściowe DC, AC, polaryzacja, odłączenie wejścia, • oscyloskop wielostrumieniowy i wielokanałowy, • przełączanie kanałów ALT, CHOP, • tryb pracy AUTO, NORMAL, ONE SHOT, • masa sygnału i oscyloskopu, • rezystancja i pojemność wejściowa, • sonda oscyloskopowa, • ostrość, intensywność astygmatyzm, podświetlenie, • tryby pracy: x-t, x-y, x-t-z, A+B, A-B, • pomiar przesunięcia fazowego, • krzywe Lissajous. • Rozwiązywanie równań oczkowych. • Prawa Kirchhoff’a. • Zasada Thevenina. © D. Fenc, J.J. Młodzianowski, 2008 Strona: 1(11) Pracownia Elektroniczna Instytut Fizyki Doświadczalnej UG 4. Wstęp Prawo Ohma stwierdza, że prąd płynący w obwodzie jest proporcjonalny do przyłożonego napięcia: I= U R I i II prawa Kirchhoff’a stwierdzają, że suma prądów wpływających do oczka jest równa zero (Σi=0), oraz, że suma spadków napięć w oczku jest równa zero (Σu=0). Moc rozpraszana jest proporcjonalna do napięcia i prądu (P=U*I). W układzie SI jednostką natężenia prądu jest amper(A), napięcia wolt (V), mocy wat (W), oporności ohm (Ω), pojemności farad (F) a indukcyjności henr (L). Idealne źródło napięciowe jest układem na zaciskach, którego występuje stała różnica potencjałów (niezależna od obciążenia). Idealne źródło prądowe to układ, który wymusza przepływ prądu o stałym natężeniu (niezależnie od obciążenia). Przyjmuje się, prąd w obwodzie płynie od zacisków dodatnich do ujemnych źródła (w źródle odwrotnie!). Siła elektromotoryczna źródła jest zdolnością tegoż do wytwarzania różnicy potencjałów. 4.1 Łączenie elementów elektronicznych Z praw Kirchoffa wynika, że rezystancja szeregowo połączonych rezystorów jest równa: R=ΣRi a równolegle: 1 1 =∑ R Ri albo: G=ΣGi gdzie G jest konduktancją. Pomiaru napięcia dokonuje się podłączając miernik równolegle do badanego elementu. Badanie prądu dokonuje się podłączając miernik szeregowo z badanym układem. Należy unikać bezpośredniego pomiaru prądu. Prąd znacznie łatwiej i bezpieczniej mierzy się badając napięcie na znanym rezystorze wzorcowym. Uwaga: Należy mówić o napięciu panującym między punktami układu i prądzie płynącym przez element. Pod żadnym pozorem nie wolno używać amperomierza do pomiaru napięcia! © D. Fenc, J.J. Młodzianowski, 2008 Strona: 2(11) Pracownia Elektroniczna Instytut Fizyki Doświadczalnej UG Kondensatory elektrolityczne muszą być w odpowiedni sposób podłączane (polaryzowane) do układu. Uziemienie polega na połączeniu obudów (oraz innych części metalowych) urządzeń pomiarowych z przewodem neutralnym (N lub zerowym) zasilającej sieci energetycznej. Zwykle jeden z punktów badanego układu jest również uziemiony. 4.2 Zasada Thevenina Zasada Thevenina stwierdza, że każdą sieć elektryczną złożoną z rezystorów i źródeł napięciowych można przedstawić w postaci obwodu zastępczego składającego się z pojedynczego źródła napięciowego (źródła Thevenina ET) i pojedynczej szeregowej rezystancji (rezystancji Thevenina RT) (wg zasady Nortona: ze źródła prądowego i równoległej rezystancji). RT ET RN IN Rys. 1. Zastępcze źródło Thevenina i Nortona. Zgodnie z twierdzeniem napięcie Thevenina ET jest napięciem panującym na rozwartych zaciskach badanego układu. Rezystancję Thevenina RT można wyznaczyć po obliczeniu prądu zwarcia (prądu Thevenina) na badanych zaciskach. R1 R1 U U R2 E T R2 IT Rys. 2. Ilustracja zasady Thevenina. © D. Fenc, J.J. Młodzianowski, 2008 Strona: 3(11) Pracownia Elektroniczna Instytut Fizyki Doświadczalnej UG Dla przykładowego układu dzielnika napięciowego przedstawionego na rys 2 napięcie Theveninana na wyjściu układu obliczamy jako napięcie na rezystorze R2 a prąd Thevenina jako prąd płynący przez zwarte wyjście: E T =U⋅ R2 R 1 +R 2 IT = U R1 stąd: RT= E T R 1 ⋅R 2 = I T R 1 +R 2 albo: RT=R1||R2 4.3 Metoda prądów oczkowych Metoda prądów oczkowych (metoda oczkowa) umożliwia wyznaczenie prądów płynących przez każdą gałąź oczka i sprowadza się do rozwiązania układu N równań, gdzie N jest liczbą niezależnych węzłów. Napięciowe równania Kirchhoffa zapisane dla każdego z oczek można zastąpić opisem macierzowym całego obwodu: Z·I0=E gdzie: Z11 Z Z= 21 ... Z N1 Z12 Z 22 ... ZN2 ... Z1N E1 I 01 I ... Z 2 N E2 , E= I0= 02 ... ... ... ... ... Z N 3 E N I0 N Elementy Zii macierzy oczkowej położone na głównej diagonalnej macierzy Z nazywane są impedancjami własnymi i-tego oczka. Elementy Zij nazywane są impedancjami wzajemnymi między oczkiem i a j. Impedancja własna Zii, dla obwodu bez źródeł sterowanych, przy identycznym zwrocie wszystkich prądów oczkowych jest równa sumie wszystkich impedancji występujących w oczku. © D. Fenc, J.J. Młodzianowski, 2008 Strona: 4(11) Pracownia Elektroniczna Instytut Fizyki Doświadczalnej UG Impedancja wzajemna Zij, przy identycznym zwrocie wszystkich prądów oczkowych, jest równa impedancji wspólnej dla obu oczek wziętej ze znakiem minus. Impedancja wzajemna między oczkiem i a j jest taka sama jak impedancja wzajemna między oczkiem j a i, stad: Zij=Zji. Element i-ty wektora wymuszeń E jest równy geometrycznej sumie wszystkich napięć źródłowych występujących w oczku. Rozwiązując równanie macierzowe należy wyznaczyć nieznany wektor I0. I0=Z-1·E Równanie macierzowe (układ równań) można rozwiązać dowolną metodą (np. metodą wyznaczników lub metodą eliminacji Gaussa). Wektor I0 opisuje prądy oczkowe. Znajomość wektora I0 pozwala wyznaczyć prądy płynące przez poszczególne gałęzie obwodu a co za tym idzie napięcia występujące na poszczególnych impedancjach.. Prądem oczkowym (cyklicznym) nazywamy wypadkowy prąd płynący przez gałąź oczka. Prądem gałęziowym nazywamy prąd płynący w danej gałęzi. W gałęzi należącej tylko do jednego oczka prąd oczkowy jest równy prądowi gałęziowemu. W gałęzi wspólnej dla dwu oczek prąd gałęziowy jest równy sumie lub różnicy prądów oczkowych.. Na rys 3 przedstawiony jest przykładowy obwód składający się z trzech oczek (1, 2 i 3), 4 impedancji: Z1, Z2, Z3, Z4 i dwu niezależnych źródeł napięciowych: E1 i E2. Prądami oczkowymi są: I01, I02 oraz I03. Prądami gałęziowym są: I1, I2, I3 oraz I4. W oczku 1 znajdują się impedancje: Z1 i Z2. W oczku 2 znajdują się impedancje: Z2, Z4 i źródło E1 a w oczku 3 znajdują się impedancje: Z3, Z4 oraz źródło E2. Z1 I1 1 Io1 Z2 I2 2 E1 Z3 I3 Io2 I4 3 Z4 Io3 E2 Rys. 3 Metoda oczkowa. © D. Fenc, J.J. Młodzianowski, 2008 Strona: 5(11) Pracownia Elektroniczna Instytut Fizyki Doświadczalnej UG Macierz oczkowa Z i wektor pobudzeń E mają postać: Z1 + Z 2 + Z 3 Z= − Z 2 − Z 3 −Z 2 Z 2 +Z 4 −Z 4 −Z 3 0 −Z 4 , E= E 1 −E 2 Z 3 + Z 4 Po wyznaczeniu wektora I0 można wyliczyć poszczególne prądy gałęziowe: E1 −E 2 Z1 −E 2 ((Z1 +Z3 ) Z4 +Z2 ( Z3 +Z4 ))+E1 ( Z3 Z4 +Z1 ( Z3 +Z4 )+Z2 ( Z3 +Z4 )) I0 = Z1 ( Z3 Z4 +Z2 ( Z3 +Z4 ) E (( Z +Z ) Z +Z ( Z +Z ))−E ( Z Z +Z ( Z +Z )+Z ( Z +Z )) 2 3 4 1 2 4 2 3 4 1 1 3 4 2 3 4 Z1 ( Z3 Z4 +Z2 ( Z3 +Z4 ) I1=I01 I2=I02-I01 I3=I03-I01 I4=I02-I03 4.4 Metoda węzłowa Alternatywą do metody oczkowej jest metoda węzłowa, która pozwala na wyznaczenie prądów w poszczególnych gałęziach obwodu: W metodzie węzłowej zmiennymi są potencjały V poszczególnych węzłów. Potencjały te określone są względem dowolnie wybranego węzła, któremu przypisuje się potencjał 0V. W obwodzie dopuszcza się jedynie źródła prądowe. Ewentualne źródła napięciowe należy zastąpić zgodnie zasadą Thevenina-Nortona źródłami prądowymi. W opisie węzłowym wygodniej jest zastąpić impedancje admitancjami: Y=1/Z. Macierz Y jest macierzą węzłową postaci: Y·V=Iźr gdzie: © D. Fenc, J.J. Młodzianowski, 2008 Strona: 6(11) Pracownia Elektroniczna Instytut Fizyki Doświadczalnej UG Y11 Y12 Y Y22 Y= 21 ... ... YN1 YN 2 ... Y1N V1 I źr1 I ... Y2 N V2 , V= Iźr= źr 2 ... ... ... ... ... YN 3 VN I źrN Elementy Yii macierzy węzłowej położone na głównej przekątnej macierzy Y nazywane są admitancjami własnymi i-tego węzła. Elementy Yij nazywane są admitancjami wzajemnymi między węzłem i a j. Admitancja własna Yii, dla obwodu bez źródeł sterowanych, jest równa sumie wszystkich admitancji włączonych do i-tego węzła. Admitancja wzajemna Yij, jest równa admitancji łączącej węzeł i z j, wziętej ze znakiem minus. Admitancja wzajemna między węzłem i a j jest taka sama jak admitancja wzajemna między oczkiem j a i, stad: Yij=Yji. Elementy wektora Iźr są równe sumie wszystkich prądów źródłowych dopływających do węzła (jeżeli jakiś prąd wypływa z węzła bierze się go ze znakiem minus). Na rys. 4 przedstawiony jest przykładowy obwód składający się z trzech węzłów o potencjałach: V1, V2 i V3 (czwarty węzeł ma potencjał 0V), 4 admitancji: Y1, Y2, Y3, Y4 i dwu niezależnych źródeł prądowych: I1 i I2. Prądami gałęziowym są: I1, I2, I3 oraz I4. Do węzła V1 dołączone są admitancje: Y1 i Y2 i źródło prądowe I1. Do węzła V2 dołączone są admitancje: Y2, Y3,Y4 a do węzła V3 dołączone są admitancje: Y1, Y3 oraz źródło prądowe I2. Y1 I1 V1 I2 Y2 V 2 Y3 I3 I4 V3 I1 I2 Y4 Rys. 4 Metoda węzłowa. © D. Fenc, J.J. Młodzianowski, 2008 Strona: 7(11) Pracownia Elektroniczna Instytut Fizyki Doświadczalnej UG Macierz węzłowa Y i wektor pobudzeń Iźr mają postać: Y1 +Y2 Y= −Y2 −Y1 −Y2 Y2 + Y3 + Z 4 −Y3 −Y1 I1 −Y3 , Iźr= 0 −I 2 Y3 +Y4 V= Y-1·Iźr Poszczególne prądy gałęziowe można wyrazić jako: I1=Y1·(V1-V3) I2=Y2·(V1-V2) I3=Y3·(V2-V1) I4=Y4·V2 Każdy element elektroniczny (w szczególności elementy bierne) charakteryzują się nominalną wartością, precyzją i maksymalną mocą strat. Zwykle tolerancja wartości wynosi 10%, 5% lub dla elementów precyzyjnych 1%. Przekroczenie zalecanych reżimów pracy może spowodować uszkodzenie elementów. 5. Zadania pomiarowe 5.1. Rozpoznawanie i diagnostyka elementów elektronicznych. Zapoznać się z wyglądem, opisem i sposobem diagnostyki elementów elektronicznych. 5.2. Podstawowe przyrządy pomiarowe. Należy zaznajomić się z działaniem przyrządów pomiarowych dostępnych w pracowni. W szczególności potrafić wyjaśnić działanie i przeznaczenie poszczególnych elementów kontrolnych. 5.3. Pomiar rezystancji Dla podanego, przez prowadzącego rezystora, dokonać pomiaru rezystancji a) przy użyciu miernika, b) poprzez pomiar napięcia i prądu. W każdym przypadku pomiar należy przeprowadzić zgodnie z zasadami statystycznej obróbki danych. Przedstawić i porównać otrzymane wyniki. © D. Fenc, J.J. Młodzianowski, 2008 Strona: 8(11) Pracownia Elektroniczna Instytut Fizyki Doświadczalnej UG 5.4. Pomiar przesunięcia fazowego metodą elipsy. Krzywe Lissajous. Zapoznać się z elementami kontrolnymi oscyloskopu. Podłączając do kanałów A i B oscyloskopu generatory przebiegów sinusoidalnych przedstawić krzywe Lissajous. Jak interpretować powstałe figury? Ustawić na obu generatorach przebiegi o takiej samej częstotliwości. Jak z otrzymanej figury można określić przesunięcie fazowe? 5.5. Zasada superpozycji. 1. Zmontować układ jak na rys. 5a. 2. Zmierzyć i zanotować wartości prądów i napięć występujących na rezystorach R1, R2 i R3. Zwrócić uwagę na kierunki przepływu prądu i znaki napięć. 3. Odłączyć od układu źródło V1 a wolne końcówki zewrzeć jak na rys. 5b. Zanotować wartości i znaki prądów i napięć. 4. Ponownie włączyć źródło V1, jednocześnie odłączając źródło V2 i zwierając wolne końcówki jak na rys. 5c zmierzyć wartości prądów i napięć. 5. Dodać do siebie wartości prądów i napięć występujące w układach b i c i porównać z wartościami otrzymanymi w układzie a. 6. Napisać i rozwiązać układ równań oczkowych dla schematu a) i porównać otrzymane wyniki z wartościami wyznaczonymi wcześniej. Przyjąć: V1=5V, V2=,15V, R1=4.7kΩ, R2=10kΩ, R3=1kΩ. R1 R2 R3 V1 a R1 R1 R2 R3 V2 V2 R2 R3 V1 b c Rys. 5. Układ do badania zasady superpozycji. Wielkość a b c b+c analitycznie VR1 VR2 VR3 IR1 IR2 IR3 Tab. 1. Tabela do weryfikacji zasady superpozycji. © D. Fenc, J.J. Młodzianowski, 2008 Strona: 9(11) Pracownia Elektroniczna Instytut Fizyki Doświadczalnej UG 5.6. Zasada Thevenina 1. Połączyć układ jak na rys. 6. 2. Zmieniając wartość nastawy rezystora R3 zmierzyć i zanotować w tabeli 5..7 wartości prądu IAB i napięcia UAB a następnie wykonać wykres UAB=f(IAB). Z wykresu wyznaczyć wartości V=V(I=0) oraz I=I(V=0). 3. Odłączyć rezystor R3 i zmierzyć napięcie UAB. Porównać zmierzoną wartość z wartością wyznaczoną z wykresu. 4. Zewrzeć końcówki AB i zmierzyć prąd IAB. Porównać zmierzoną wartość z wartością wyznaczoną z wykresu. 5. Wyliczyć, dla podanych wartości V1, V2, R1 i R2 zastępcze źródło Thevenina i porównać wyniki z wartościami wyznaczonymi wcześniej. Przyjąć: V1=5V, V2=15V, R1=4.7kΩ, R2=1kΩ, R3=10kΩ. R1 A R2 R3 V1 V2 B Rys. 6. Układ do sprawdzenia zasady Thevenina. UAB [V] IAB [mA] ... Tab. 2. Pomiar UAB i IAB. 6. Przyrządy Zestaw laboratoryjny, zasilacz, miernik uniwersalny, generator, oscyloskop. 7. Literatura Instrukcje obsługi przyrządów. P.Horowitz, W.Hill, "Sztuka elektroniki", WKŁ 1995, ISBN 83-206-1128-8, Tom 1, str.16-27. R. Śledziewski, "Elektronika dla fizyków", PWN 1982, ISBN 83-01-04076-9, str.14-24. J.Rydzewski, "Pomiary oscyloskopowe", WNT © D. Fenc, J.J. Młodzianowski, 2008 Strona: 10(11) Pracownia Elektroniczna Instytut Fizyki Doświadczalnej UG Rys. 7 Źródło napięcia, rezystor, impedancja, kondensator, induktor, dioda, tranzystor NPN. © D. Fenc, J.J. Młodzianowski, 2008 Strona: 11(11)