zachowek - Podkarpacki Ośrodek Rozwoju Społeczeństwa

„Sprawiedliwość idzie za prawem
- bezpłatne poradnictwo i edukacja prawna”
ZACHOWEK
Rzeszów 2010
1
Podkarpacki Ośrodek Rozwoju Społeczeństwa
Obywatelskiego
ul. Fredry 4/58
35-959 Rzeszów
tel/fax (0-17) 86 20 122
[email protected]
www.porso.yoyo.pl
Broszura opracowana przez Kingę Bieniasz
Broszura sfinansowana przez
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej
w ramach Programu Operacyjnego
Fundusz Inicjatyw Obywatelskich
2
ZACHOWEK
Artykuł 991 kodeksu cywilnego
§ 1. Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby
powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale
niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał
przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa
wartości tego udziału (zachowek).
§ 2. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź
w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci
powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu
przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej
potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
W kodeksie cywilnym została zawarta zasada, zgodnie z którą
spadkodawca ma prawo rozporządzić swoim majątkiem w sposób
dowolny czyli przekazać swój majątek wybranej osobie wg własnego
uznania. Oznacza to, że cały swój majątek może zapisać np. tylko
jednej osobie i to np. spoza kręgu najbliższych krewnych.
3
Z tego powodu, powstaje konieczność ustawowego zabezpieczenia
interesów osób najbliższych spadkodawcy.
Pominięcie lub wydziedziczenie w testamencie osoby bliskiej jako
spadkobiercy nie oznacza, zatem pozbawienie jej zupełnie prawa do
schedy. Będzie jej przysługiwał (lub jej zstępnym w przypadku
wydziedziczenia) udział w masie spadkowej w postaci zachowku (art.
991 k.c.).
Zachowek ma zawsze postać określonej sumy pieniężnej, której
wysokość określa sąd w postępowaniu o zapłatę zachowku.
KTO ODPOWIADA ZA ZAPŁATĘ ZACHOWKU:
W pierwszej kolejności z tytułu zachowku wobec osób uprawnionych
odpowiada spadkobierca.
Następnie odpowiedzialność z tego tytułu, może ponosić także osoba
która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku
(art.1000 k.c.). Uprawniony do zachowku może w takiej sytuacji żądać od
obdarowanego, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia jego
zachowku.
Obdarowany jest jednak zobowiązany do zapłaty zachowku tylko
w granicach swojego wzbogacenia dzięki dokonanej na jego rzecz
darowizny.
4
Ponadto obdarowany może uwolnić się od obowiązku zapłaty
zachowku jeśli:
1. sam jest uprawniony do zachowku, a dokonana przez spadkodawcę
darowizna nie przekracza wysokości należnego mu zachowku.
2. zdecyduje się na wydanie (oddanie) przedmiotu darowizny.
Wartość darowizny zawsze ustala się na dzień ustalania wysokości
zachowku, ale biorąc pod uwagę stan darowizny w chwili jej dokonania.
Jeżeli jest kilku obdarowanych, to uprawniony do zachowku
powinien w pierwszej kolejności zwrócić się do osoby, która otrzymała
darowiznę jako ostatnia. Jeżeli jednak nie będzie mógł od niej uzyskać
uzupełnienia zachowku, wówczas może zwrócić się do osoby która
wcześniej została obdarowana.
UPRAWNIENI DO ZACHOWKU
Krąg osób uprawnionych do zachowku, jest ściśle określony w art.
991 kodeksu cywilnego, są to:
•
Małżonek
•
Zstępni (czyli dzieci lub jeżeli nieżywą, to ich dzieci czyli wnuki)
•
Rodzice (jeżeli zmarła osoba była bezdzietna)
OSOBY NIEUPRAWNIONE DO ZACHOWKU:
5
•
Małżonek, w stosunku do którego orzeczono separację,
•
Małżonek, którego współmałżonek (czyli spadkodawca) wystąpił
o rozwód lub separację z jego winy,
•
Uznany za niegodnego,
•
Wydziedziczony,
•
Osoba, która odrzuciła spadek,
•
Osoba, która zawarła umowę o zrzeczenie się dziedziczenia,
Pomimo tego, że krewny zostaje odsunięty od dziedziczenia, niejako
w część jego prawa do spadku dochodzą zstępni, którzy stają się
uprawnionymi do zachowku. Dotyczy to: niegodnego, wydziedziczonego
lub osoby, które odrzuciły spadek.
W przypadku „zrzekającego się dziedziczenia”, zstępni dochodzą do
dziedziczenia tylko wtedy, kiedy z umowy wynika, że zrzeczenie się
dziedziczenia ich nie obejmuje
WYSOKOŚĆ ZACHOWKU:
Zasadą jest, że wysokość zachowku wynosi ½ udziału spadkowego,
który przypadłby uprawnionemu jeżeli dziedziczyłby na podstawie
ustawy.
6
Osobami uprzywilejowany przy obliczaniu wysokości zachowku są:
• Małoletni
•
Osoby trwale niezdolne do pracy.
Wysokość należnego
im
zachowek
wynosi 2/3 wartości udziału
spadkowego.
Termin trwale niezdolny do pracy odnosi się do osób, które są emerytami
lub rencistami. Chwila, która decyduje o określeniu małoletniości lub
niezdolności do pacy jest chwila otwarcia spadku.
Chcąc ustalić wysokość udziału spadkowego, na podstawie którego
oblicza się zachowek, należy uwzględnić udział zarówno spadkobierców
niegodnych dziedziczenia jak i tych, którzy spadek odrzucili. Traktuje się
ich tak, jakby nie byli wyłączeni od dziedziczenia.
7
Przykład:
Spadkodawca na 3 dzieci: Adama, Jana i Tomka. Jan został uznany za
niegodnego dziedziczenia. Do dziedziczenia z mocy ustawy
dochodzi zatem tylko dwoje dzieci. Każdemu z nich scheda
spadkowa przypada w ½. W przypadku jednak obliczenia
wysokości
zachowku
należy
uwzględnić
niegodnego
dziedziczenia Jana. Tym samym udział spadkowy stanowiący
podstawę do obliczenia zachowku wyniesie zgodnie z art. 992 kc
1/3 schedy spadkowej.
Obliczenie wartości spadku i zachowku:
Aby obliczyć wartość zachowku w pierwszej kolejności należy obliczyć
wartość spadku, którą ustala się wg cen z chwili orzekania przez sąd
o zachowku.
Wyliczywszy wartość spadku jest niestety dość skomplikowane. Należy bowiem przeanalizować stosunki majątkowe pomiędzy testatorem
z spadkobiercami, bardzo często będzie to okres nawet kilkudziesięciu lat.
W szczególności należy ustalić: dokonane darowizny oraz poniesione
przez spadkodawcę na rzecz spadkobiercy koszty wychowania i wykształcenia. Osobie uprawnionej do zachowku należy doliczyć:
8
• darowizny dokonane przez spadkodawcę na jej rzecz, oprócz drobnych, zwyczajowo przyjętych;
• jeśli uprawnionymi są dzieci spadkodawcy, na poczet zachowku zalicza się koszty wychowania oraz wykształcenia, jeśli przekroczyły
przeciętną wartość w danym środowisku.
• jeśli uprawnionymi do zachowku są dzieci zstępnego spadkodawcy
(czyli np.: wnuki spadkodawcy) – na rzecz ich zachowku zalicza się
darowizny dokonane dla ich rodzica.
Na poczet zachowku zalicza się również uczynione przez spadkodawcę
w testamencie zapisy, oraz polecenia (jeśli mają określoną wartość pieniężną).
9
Obliczając wartości spadku w celu obliczenia wysokości zachowku
należny zatem pamiętać, że nie uwzględnia się:
• wartości gospodarstwa rolnego przekazanego następcy,
• kosztów wychowania oraz wykształcenia nie przekraczających
przeciętną miarę.
Jeżeli spadkodawca cały swój majątek przekazał w formie darowizny, tak
że wartość masy spadkowej wynosi zero, to wówczas osoba
uprawniona do zachowku może dochodzić swoich praw od osoby
obdarowanej. Podstawę wyliczenia zachowku stanowi wówczas
wartość dokonanych darowizn.
Darowizny nie podlegając doliczeniu:
Kodeks cywilny określił darowizny, które nie podlegają doliczeniu. Są
to:
• drobne darowizny przyjęte zwyczajowo w danych stosunkach
(drobne prezenty z okazji imienin lub świat)
• darowizny na rzecz osób nie będących spadkobiercami ani
uprawnionymi do zachowku przed więcej niż 10 laty licząc wstecz
od otwarcia spodku.
10
• przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do
spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy
nie miał zstępnych (dzieci, wnuki). Nie dotyczy to jednak wypadku,
gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed
urodzeniem się zstępnego. Chodzi o jakiegokolwiek zstępnego, a nie
tylko o tego, któremu oblicza się zachowek.
• przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do
spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem
z nim małżeństwa.
W sytuacji kiedy spadkodawca dokonał darowizny na rzecz małżonków
w tym jednego uprawnionego do zachowku, to przedmiot darowizny
wchodzi do majątku wspólnego obdarowanych. Oznacza to, że tylko
połowa darowizny zostanie zaliczona na poczet zachowku dla
uprawnionego.
Należy również pamiętać, że w przypadku procesu o zachowek, można
wystąpić z wnioskiem do sądu do banki w celu powzięcia informacji
na temat wysokości zgromadzonych środków pieniężnych na
rachunku bankowym. W sprawach o zachowek bank na obowiązek
udzielenia na żądanie sądu informacji stanowiących tajemnicę
bankową.
11
Jeżeli jednak spadkobierca obowiązany do zapłaty zachowku sam jest
uprawniony do zachowku, jego odpowiedzialność ogranicza się tylko
do wysokości nadwyżki przekraczającej wysokość jego własnego
zachowku. Uregulowanie to zabezpiecza interesy spadkobierców,
w taki sposób aby mogli oni otrzymać ze spadku jakąś jego wartość.
Ciężar udowodnienia co do wystąpienia sytuacji uzasadniającej
odpowiedzialność
obdarowanego,
zgodnie
z
art.
6
k.c.,
obciąża
uprawnionego z tytułu zachowku. Zobowiązany do zapłaty zachowku
może zatem bronić się, używając argumentu, że nie jest wstanie pokryć
zachowku z ww. przyczyn.
Współspadkobiercy ponoszą solidarną odpowiedzialność za zapłatę
zachowku. Oznacza to, że jeżeli spadkodawca zapisze swój majątek np.
swojej konkubinie oraz jej dzieciom, to wówczas oni odpowiadają
wspólnie względem osób bliskich testatora. Jeżeli jednak jeden lub
niektórzy spośród nich są uprawnieni do zachowku (np. Spadkodawca
powołał do spadku konkubinę oraz swoje dzieci), to wówczas ich
odpowiedzialność nadal pozostaje solidarna, jednakże w przypadku do
dzieci tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej należny zachowek.
12
Uprawniony do zachowku nie otrzyma od spadkobiercy należnej mu
sumy w sytuacjach kiedy:
• spadkobierca sam jest uprawniony do zachowku, a ze spadku
uzyskał
jedynie
korzyść
równą
sumie
odpowiadającej
jego
zachowkowi, albo też uzyskana przez niego nadwyżka nie pozwala
na zaspokojenie roszczenia z tytułu zachowku
• spadkobierca przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, a czysta
wartość majątku spadkowego jest ujemna
• spadkobierca odpowiada za długi spadkowe bez ograniczenia i jego
położenie materialne nie pozwala na zaspokojenie roszczenia
o zachowek.
OKRESY PRZEDAWNIENIA
Jednym ze sposobów obrony przed zapłatą zachowku jest podniesienie
podczas procesu sądowego zarzutu przedawnienia. Sąd nigdy nie bierze
tej okoliczności pod uwagę z urzędu, dlatego należy podnieść jej samemu.
Roszczenie uprawnionego:
• do zachowku przedawnia się z upływem 3 lat od ogłoszenia
testamentu.
13
• uzupełnienie zachowku w przypadku otrzymania darowizny – 3 lata
od otwarcia spadki.
Kodeks cywilny nie przewiduje początku biegu terminu przedawnia
w przypadku dziedziczenia z ustawy, czyli w sytuacji kiedy nie ma
testamentu. Można wtedy przyjąć w drodze analogii do roszczenia
o uzupełnienie zachowku, że roszczenie to przedawnia się z upływem 3 lat
od otwarcia spadku czyli w chwili śmierci spadkodawcy. Ten termin jest
jednak krótszy od przewidzianego do dochodzenia praw o zachowek
w przypadku kiedy jest spisana ostatnia wola spadkodawcy, ponieważ
ogłoszenie testamentu zazwyczaj następuje jakiś czas po śmierci testatora.
Dzięki czemu termin ten zostaje wydłużony.
W kwestiach nieuregulowanych przepisami prawa regulującymi
postępowanie spadkowe, a odnoszącymi się do zachowku, mają
zastosowanie zasady ogólne kodeksu cywilnego. Dotyczy to m.in.
przedawnienia roszczeń (art. 117, 119 i następne kodeksu cywilnego) oraz
przerwania biegu przedawnienia.
Ponadto w orzecznictwie Sądu Najwyższego znalazły się poglądy że,
termin przedawnienia nie biegnie:
• jeżeli testator zostawił kilka testamentów o różnej treści, (do czasu
ustalenia, który testament jest ważny)
• dopóki uprawniony do zachowku jest uważany za spadkobiercę
testamentowego, (czyli np. do chwili uznania za niegodnego
14
dziedziczenia),
• jeżeli na rzecz uprawnionego do zachowku został w testamencie
ustanowiony zapis pod warunkiem zawieszającym, (do chwili, kiedy
w wyniku ziszczenia się warunku zapis stanie się bezskuteczny),
15
PRZERWANIE BIEGU TERMINU PRZEDAWNIENIA NASTĘPUJE
POPRZEZ:
• podjęcie każdej czynności przed sądem w celu dochodzenia
roszczeń,
• uznanie roszczenia przez spadkobiercę zobowiązanego do zapłaty
zachowku,
• zgłoszenie przez uczestnika postępowania spadkowego zarzutu
nieważności testamentu,
Jedną z głównych przyczyn dochodzenia zachowku, jest wydziedziczenie,
czyli pozbawienia przez testatora - zstępnego, małżonka lub rodziców
– zarówno udziału spadkowego jak i prawa do zachowku. Jednakże
zgodnie z zasadą wynikającą z art. 1011 k.c. dzieci lub wnuki
wydziedziczonego mogą dochodzić zachowku po swoim wstępnym.
Czyli niejako przejmują jego prawo do zachowku
Spadkodawca może pozbawić prawa do zachowku swoich bliskich (czyli
wydziedziczyć swoich) tylko w ściśle określonych okolicznościach,
które zostały przewidziane przez ustawodawcę w art. 1008 k.c. Ze
skutecznym wydziedziczeniem będziemy mieć do czynienia jeżeli:
1. Spadkobierca wbrew woli testatora uporczywie postępuje w sposób
sprzeczny z zasadami współżycia społecznego.
16
Aby wydziedziczenie było skuteczne z tego powody, ważne jest,
spełnienie obu ww. przesłanek, tj:
• prowadzenie
nagannego
trybu
życia
(czerpanie
środków
utrzymywanie z nielegalnych źródeł, alkoholizm, narkomania,
zaniedbywanie własnej rodziny i obarczanie spadkodawcy ciężarem
jej utrzymania),
• dokonywanie ww. czynności wbrew woli spadkodawcy
2. Dopuści się przeciwko spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu
osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności
albo rażącej obrazy czci. Ocenę, kim jest osoba najbliższa spadkodawcy,
zawsze należy dokonywać w kontekście danej sprawy, ponieważ brak
jest definicji ustawowego tego pojęcia.
3. Uporczywego niedopełniania względem spadkodawcy obowiązków
rodzinnych,
np.:
poprzez
niedopełnienie
obowiązków:
alimentacyjnego, opieki która jest niezbędna z uwagi na wiek lub stan
zdrowia.
Przyczyny wymienione pkt. 1 i 3 muszą mieć charakter uporczywy.
Zdarzenia o charakterze jednorazowym, czy stany krótkotrwałe, nie
uzasadniają wydziedziczenia.
17
SKUTECZNOŚĆ WYDZIEDZICZENIA
Ważność i skuteczność wydziedziczenia zależy od:
1. dokonania go w ważnym testamencie (nieważność testamentu pociąga
za sobą także nieważność wydziedziczenia.
2.
uporczywe
działanie
spadkobiercy
powinno
istnieć
w
chwili
wydziedziczenia. Późniejsza zmiana zachowania nie pociąga za sobą
automatycznie bezskuteczności wydziedziczenia. Wpływa jedynie na
ocenę, czy stan uzasadniający wydziedziczenie miał rzeczywiście
charakter trwały).
3. Wydziedziczenie musi zostać dokonane
z przyczyn wymienionych
w art. 1008 k.c. (tj. wymienionych wyżej w punktach od 1 do 3).
Wydziedziczenie z innych przyczyn jest nieważne. Taki sam skutek ma
niepodanie w testamencie przyczyny wydziedziczenia.
4. Nieprzebaczenie przez spadkodawcę osobie uprawnionej do zachowku.
Spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli
mu przebaczył. Nie jest konieczne aby, spadkodawca w chwili
przebaczenia miał pełną zdolność do czynności prawnych. Wystarczy aby
działał z dostatecznym rozeznaniem. Decyzja o przebaczeniu powinna być
podjęta z prawidłowych pobudek, a wola winna być wyrażona w sposób
swobodny. Dlatego należy uznać za bezskuteczne przebaczenia dokonane
pod wpływem błędu lub groźby.
Wydziedziczenie nie może zostać dokonane pod warunkiem ani
18
z zastrzeżeniem terminu. Oznacza to, że nie można kogoś wydziedziczyć
za karę. Prawo polskie nie zna klauzuli testamentowej zawierającej sankcję
w postaci wydziedziczenia na wypadek, gdyby uprawniony do zachowku
nie zmienił swojego sposobu życia.
NIEGODNY DZIEDZICZENIA:
Oprócz instytucji wydziedziczenia w kodeksie cywilnym przewidziano sytuację, w której można dopuszcza uniemożliwienie dziedziczenia przez osobę, która jest tego niegodna.
W sensie prawnym niegodnym dziedziczenia jest krewny, który popełnił
przestępstwo przeciwko spadkodawcy lub wpłynął na swobodę jego testowania.
Za niegodnego dziedziczenia może być uznana osoba, która:
1. Dopuściła się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
2. Podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu
jednej z tych czynności;
3. Umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub
przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez
inną osobę podrobionego lub przerobionego.
19
Uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia może żądać każdy, kto ma w tym interes czyli każda osoba słusznie zainteresowana
w stwierdzeniu niegodności danego spadkobiercy (np.: rodzice testatora,
mogą wystąpić do sądu o uznanie za niegodnego dziedziczenia dzieci testatora).
W tym przypadku ciężar udowodnienia niegodności dziedziczenia,
również spoczywa na tym, kto występuje z powództwem do sądu.
Z żądaniem uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia
można wystąpić do sądu tylko w ciągu roku od dnia, w którym zainteresowany dowiedział się o przyczynie niegodności, nie później jednak niż
przed upływem 3 lat od otwarcia spadku. Po tym terminie możliwość wytoczenia powództwa wygasa.
Należy jednak pamiętać że:
Spadkobierca nie może być uznany za niegodnego, jeżeli spadkodawca
przed swoją śmiercią mu przebaczył. Jednak dowód, że testator dokonał
przebaczenia spoczywa na osobie, co do której zachodzi podejrzenie,
że jest niegodna dziedziczenia.
Spadkobierca uznany za niegodnego traktowany jest tak, jakby nie dożył
otwarcia spadku. Uprawnionymi do dziedziczenia są zatem jego zstępni
(dzieci, wnuki).
20