ZASADY TYPOGRAFICZNE SKŁADANIA TEKSTU

ZASADY TYPOGRAFICZNE SKŁADANIA TEKSTU
Składanie wierszy
a) justując wiersz złożony z czcionek, dąży się na ogół do zmniejszenia odstępów
międzywyrazowych do 1/4 firetu;
b) w przypadku konieczności powiększenia odstępów międzywyrazowych wielkość ich może
wzrosnąć do 3/4 firetu;
c) cały wiersz powinien mieć możliwie równomierne odstępy międzywyrazowe – różnice nie
powinny być większe niż 1p. składając nonparelem lub petitem, a 2 p., składając garmondem lub
cycerem;
d) odstępy międzywyrazowe w wierszach ze sobą sąsiadujących powinny być zbliżone do siebie
wielkością,
e) w składzie nie powinny się tworzyć tzw. „korytarze”, zarówno pionowe jak i skośne;
f) należy unikać przypadków, w których jednakowe wyrazy lub litery znalazłyby się pod sobą w
kolejnych wierszach;
g) w składzie nie powinno być „obcych” (innego kroju lub odmiany) i uszkodzonych czcionek;
h) w wierszu zawierającym ponad 50 znaków nie należy umieszczać na początku myślnika (pauzy)
z wyjątkiem dialogów i wyliczeń;
i) wciąć z lewej strony tak, aby wiersz umieszczony był na osi optycznej kolumny, nie należy
zamieniać przecinka górnego odwróconym przecinkiem dolnym, znaku stopnia (°) – zerem z frakcji
górnej (0);
j) przy składaniu na interlinie nie należy tych interlinii pomijać lub wstawiać dodatkowych.
Dzielenie i przenoszenie wyrazów
Przeniesienia części wyrazów z jednego do drugiego wiersza dokonujemy zgodnie z prawidłami
ortografii języka polskiego z uwzględnieniem zasad typograficznych wg niżej zamieszczonego
zestawienia:
Przy szerokości składu zawierającej
Określenie
Dopuszczalna liczba kolejnych przeniesień jedno za
drugim
Rozdzielanie i
przenoszenie do
następnego
wiersza
do 25 znaków
od 26 do 50
znaków
od 51 do 60
znaków
powyżej 60 znaków
nie określa się
do 6
do 5
do 4
wyrazów dwusylabowych
pauzy
nie określa się
nie należy
skrótów itp., itd.
tytułów: prof., mgr, inż., itp., od nazwisk
jednoliterowych skrótów, nazw i określeń od
liczb arabskich lub rzymskich
nie określa się
nie należy
liczb
sylaby li
Rozdzielanie i
przenoszenie
nie określa się
nie należy
skrótów nazw instytucji składanych
wersalikami
skrótów nazw, miar i wag, bez
poprzedzających je wartości liczbowych
pojedyńczych liter lub cyfr z kropką lub
nawiasem stosowanych przy wyliczeniach
Pozostawianie na
końcu
wiersza
nie należy
nie należy
nie określa się
nie określa się
nie należy
nie należy
inicjałów imion przed nazwizkami
nie określa się
nie należy
spójnika i wyrazów jednoliterowych
składanych dużymi literami
nie określa się
nie należy
wyrazów jednoliterowych składanych małymi
literami a, o, u, w, z
nie określa się
nie należy
Inne znaki w procesie składania tekstów
a) Liczby zawierające pięć i więcej cyfr należy dzielić na klasy spacją 2-punktową (w piśmie 6 p. –
spacją 1 p.) z wyjątkiem lat i numerów.
b) Znaki procentów, ułamki, stopnie i minuty składa się bez odstępów po liczbach, przy których są
umieszczone.
c) Znaki paragrafów (§) i skrót słowa „numer” (nr) w tekście oddziela się odstępem stałym,
przyjętym dla danego pisma (ok. 1/3 firetu). Podwójne znaki paragrafów składa się bez odstępów
między nimi.
d) Znaki powtórzenia (ditto) można stosować przy wyrazach i skrótach powtarzających się więcej
niż dwa razy. Jako zwykłe powtórzenie należy używać otwierającego cudzysłowu zwykłego lub
dwóch przecinków, składając je na środku pod odnośnym wyrazem poprzedniego wiersza.
Następny wyraz za znakiem powtórzenia należy składać ściśle w linii pionowej z początkiem
wyrazu w poprzednim wierszu. Nie należy używać cudzysłowów francuskich.
e) Nawiasy i klamry należy składać bez odstępów od tekstu, który obejmują. Nawias zamykający
składa się przed kropką, przecinkiem i myślnikiem (pauzą).
f) Przy składaniu krótkich wyliczeń – liczby lub litery wyliczeń justuje się tak, aby były
wypuszczone w lewo, a tekst wyjustowany był w linii pionowej.
Odstęp za liczbą lub literą pozostaje niezmienny i powinien wynosić do 2/3 firetu. Jeżeli wyliczenia
są długie i zajmują trzy lub więcej wierszy, należy je składać akapitowo, jeżeli w maszynopisie nie
określono innego ich układu. Odstęp za liczbą lub literą w tym przypadku jest stały i powinien
wynosić 1/2 firetu.
Składanie notek
Przy składaniu notek obowiązują podstawowe zasady dotyczące składania tekstów oraz następujące
dodatkowe wymagania:
a) Notki należy składać pismem tego samego kroju, lecz mniejszym o 1 lub 2 stopnie od pisma
podstawowego.
b) Oznaczenie notki i odnośnik (odsyłacz) w tekście powinny być składane jednakowymi znakami.
Jako odnośników można używać gwiazdek, cyfr lub innych znaków graficznych o zmniejszonym
oczku, ustawionym na górnej linii pisma. Gwiazdki i inne znaki graficzne do oznaczania notek
można stosować wówczas, gdy w kolumnie nie występuje więcej niż trzy notki. Jeżeli notek jest
więcej, trzeba stosować odnośniki liczbowe (frakcje górne).
c) Zarówno odnośniki liczbowe jak i gwiazdki stosowane do oznaczania notek mogą być składane z
nawiasem po znaku czy liczbie lub bez nawiasu.
d) Gwiazdki w notce powinny być złożone tak, aby ostatnie z nich, złożone w wierszach
umieszczonych jeden pod drugim, tworzyły linię pionową. Odstęp między oznaczeniem notki a jej
treścią jest stały i powinien wynosić 1/2 firetu.
e) Przy dużej ilości krótkich dwu- trzywyrazowych notek można je składać w ciągu, oddzielając
odstępami około 1 1/2 firetu.
f) Notki można składać również bez ich oznaczenia, jednak wówczas należy powtórzyć w notce
hasło oznaczone w tekście odnośnikiem. Hasło to należy spacjować i oddzielać pauzą od właściwej
treści notki. Przy takim sposobie składania notek wszystkie odnośniki w tekście oznacza się jedną
gwiazdką.
g) Jeżeli odnośnik dotyczy części zdania ujętej w przecinki, lub do całego zdania zakończonego
kropką, należy go składać bezpośrednio po przecinku lub kropce.
h) Odnośnik do wyrazu objętego nawiasami należy składać przed nawiasem zamykającym. Jeżeli
odnośnik oznaczony jest liczbą lub gwiazdką z nawiasem, nawiasu się nie powtarza.
Składanie tytułów
Składając tytuł, którego treść nie mieści się w szerokości wiersza, nie należy dzielić wyrazu i
przenosić go do wiersza następnego. Tytuł wielowierszowy należy tak dzielić na wiersze, aby każdy
z nich stanowił logicznie zakończone pojęcie. Wyjątek stanowią tytuły wielowierszowe składane w
ciągu na pełną szerokość łamu wąskiego formatu.
W tytułach według podziału dziesiętnego, numerację dziesiętną należy składać antykwą, bez
odstępów między cyframi i kropkami, lecz z odstępem 1/2 firetu od treści tytułu.
W składzie wersalikami (majuskułami) światła (odstępy) pomiędzy literami powinny być
wyrównane.
Tytuły wcięte w tekst (w tzw. „okienku”) należy umieszczać z lewej strony kolumny. Jeżeli tytuł
obwiedziony jest ramką z linii – pierwszy wiersz tekstu, do którego tytuł się odnosi, umieszczony
jest w równej linii z ramką.
Tytuł w okienku występujący bez ramki powinien być objęty tekstem od góry i od dołu. Końcowy
wiersz ustępu pod okienkiem powinien być takiej długości, aby całkowicie zamykał okienko od
dołu.
Tytułu w okienku nie należy umieszczać na dole kolumny lub dzielić i przenosić na kolumnę
następną.
Szerokość okienka w całym dziele powinna być jednakowa i wynosić (w zależności od szerokości
kolumny) od 5 do 8 cycer.
Do składu tytułów w okienku stosuje się przeważnie pismo półgrube, mniejsze od pisma
podstawowego.
Jakość składanego tekstu uzależniona jest od całego szeregu czynników, a mianowicie:
a) od wyczerpującego opracowania dokumentacji (maszynopisu),
b) od właściwie wykonanej rozbiórki,
c) od właściwego wyszkolenia i stosowania powyższych reguł przez redaktora technicznego i
składacza.
FORMATY
Przez określenie „format” rozumie się wymiary liniowe określające powierzchnię arkusza papieru
lub wyrobu gotowego. W zależności od tych wymiarów rozróżnia się formaty znormalizowane
podstawowe, które stanowią szeregi A, B i C oraz formaty częściowe, powstałe przez podzielenie
na równe części formatu podstawowego.
Polska Norma PN-64/P-50018 „Produkty przemysłu papierniczego” określa wymiary
podstawowych szeregów podane w poniższej tabeli:
Formaty podstawowe szeregu A, B i C (netto)
Formaty podstawowe
Formaty zasadnicze
Formaty pomocnicze
SZEREG A
SZEREG B
SZEREG C
Symbol
formatu
Wymiary
arkusza mm
Symbol
formatu
Wymiary
arkusza mm
Symbol
formatu
Wymiary
arkusza mm
(4A0)
1682x2378
—
—
—
—
(2A0)
1189x1682
—
—
—
—
A0
841x1189
B0
1000x1414
C0
917x1297
A1
594x841
B1
707x1000
C1
648x917
A2
420x594
B2
500x707
C2
458x648
A3
297x420
B3
353x500
C3
324x458
A4
210x297
B4
250x353
C4
229x324
A5
148x210
B5
176x250
C5
162x229
A6
105x148
B6
125x176
C6
114x162
A7
74x105
B7
88x125
C7
81x114
A8
52x74
B8
62x88
C8
57x81
A9
37x52
B9
44x62
C9
40x57
A10
26x37
B10
31x44
C10
28x40
Formaty, których symbol podano w nawiasie, są rzadko stosowane.
Papiery z szeregu A i pochodne używane są powszechnie do celów administracyjno-biurowych,
dokumentacyjnych i najczęściej stosowane w produkcji akcydensów; szereg B – głównie do
wyrobów książkowych, a szereg C – do produkcji kopert, teczek, skoroszytów itp.
Szereg oznaczony symbolem A jest szeregiem zasadniczym (B i C – szeregi pomocnicze), opartym
na zasadzie metrycznej, gdyż powierzchnia arkusza wyjściowego A0 (A zero) równa jest
powierzchni jednego metra kwadratowego (ściśle 9999,49 cm2).
Przez podzielenie tego arkusza na połowę, równolegle do boku krótszego, otrzymuje się format
określony symbolem A1 (594x841 mm). Przez dalszy podział powstają formaty pochodne,
oznaczone wskaźnikiem liczbowym, określającym ilość (złożeń) arkusza podstawowego. Każdy
kolejny format otrzymuje się przez podzielenie na dwie równe części formatu bezpośrednio
większego, przy czym podziału dokonuje się zawsze równolegle do krótszego boku. Tak powstaje
szereg opatrzony symbolami A1, A2, A3, A4 itp. Powierzchnie dwóch sąsiednich formatów mają
się wzajemnie do siebie jak 2:1 (dla uzyskania wymiarów w pełnych milimetrach przyjęto
zaokrąglenie do 1 mm w dół).
Akcydens w postaci kompletu, bloku lub księgi powinien odpowiadać formatowi netto. W procesie
produkcyjnym konieczne jest obcięcie (wyrównanie boków) bloku lub księgi. Dla tych celów
produkuje się papier do formatów zasadniczych (szereg A) specjalnie o większej powierzchni, z
przeznaczeniem do dalszego przerobu, tzw. format surowy (określany również jako format
fabryczny). Format podstawowy A0 tego papieru wynosi 860x1220 mm (netto 841x1189).
Różnice w wymiarach arkuszy wynikające z podziału formatu A1 surowego i A1
obciętego
Arkusze surowe
Arkusze obcięte
Różnica wymiarów
boku
Różnica
powierzchni
Format
wymiar powierzchnia wymiar powierzchnia krótszego dłuższego
cm2
mm
mm
mm
mm
cm2
cm2
A1
610x860
5246
594x841
4996
16
19
250
A2
430x610
2623
420x594
2495
10
16
128
A3
305x430
1312
297x420
1248
8
10
64
A4
215x305
656
210x297
624
5
8
32
A5
152x215
327
148x210
311
4
5
16
A6 107x152
163
105x148
156
2
4
7
W produkcji akcydensowej stosuje się nie tylko formaty podstawowe, lecz również formaty
pochodne. Uzyskuje się je przez podział (podłużnie lub poprzecznie) boków formatu A0 na 2, 3, 4,
5, 6, 7, 8, 10, 12, 16, 24, 32, 48 i 64 równych części, w sposób przykładowo podany.
Format częściowy powstaje w wyniku podziału formatu zasadniczego lub pomocniczego na
mniejsze części, o regularnej wielkości.
W przypadku gdy zastosowanie formatów podstawowych jest ekonomicznie nie wskazane lub
nieuzasadnione, do produkcji wszelkiego rodzaju akcydensów stosuje się formaty pochodne i
częściowe. Używanie tych formatów podyktowane jest przede wszystkim koniecznością
prowadzenia oszczędnej gospodarki papierem, choć względy kompozycyjne i estetyczne odgrywają
tu również istotną rolę.
Oznaczenie formatu pochodnego przedstawia się symbolem liczbowym, w którym liczby określają
wymiary boku krótszego i boku dłuższego w milimetrach, przyjmuje się przy tym zasadę
podawania wymiaru boku krótszego jako wymiaru pierwszego. Drugim sposobem podawania
formatu pochodnego jest oznaczanie symbolami zestawionymi na podstawie tabeli.
Przeliczenie milimetrów na cycera
mm
cycero
mm
cycero
mm
cycero
1
3/12
15
3 4/12
65
14 6/12
2
5/12
20
4 6/12
70
15 8/12
3
8/12
25
5 8/12
75
16 9/12
4
11/12
30
6 9/12
80
17 10/12
5
1 1/12
35
7 10/12
85
18 11/12
6
1 4/12
40
8 11/12
90
20
7
1 6/12
45
10
95
21 2/12
8
1 9/12
50
11 2/12
100
22 3/12
9
2
55
12 3/12
200
44 4/12
2 2/12
60
13 6/12
300
66 6/12
10
1 cycero = 12/12
1/12 = 1 punkt
Przeliczenie cycera na milimetry
cycero
mm
cycero
mm
cycero
mm
1
4,5
11
49,5
21
94,5
2
9
12
54
22
99
3
13,5
13
58,5
23
103,5
4
18
14
63
24
108
5
22,5
15
67,5
25
112,5
6
27
16
72
26
117
7
31,5
17
76,5
27
121,5
8
36
18
81
28
126
9
40,5
19
85,5
29
130,5
10
45
20
90
Wielkości przeliczeniowe z dokładnością do 0,5 milimetra
30
135
1 cycero = 4,512 mm
222 cycera = 1000 mm