docPodstawy prawne ochrony radiologicznej
download 
Reklamacja Transkrypt
Podstawy prawne ochrony radiologicznej
WARSZTATY 2003 z cyklu „Zagrożenia naturalne w górnictwie” ____________________________________________________________________________ Mat. Symp. str.1 – 18 Jan SKOWRONEK*, Bogusław MICHALIK*, Małgorzata WYSOCKA*, Antoni MIELNIKOW*, Jan DULEWSKI** *Główny Instytut Górnictwa, Katowice **Wyższy Urząd Górniczy, Katowice Ochrona przed naturalnymi źródłami promieniowania jonizującego w Polsce Streszczenie W artykule omówiono przepisy prawne dotyczące ochrony przed naturalnymi źródłami promieniowania jonizującego w Polsce wprowadzone ostatnio wskutek nowelizacji ustawy Prawo geologiczne i górnicze oraz wejścia w życie ustawy Prawo atomowe i przepisów wykonawczych do tych ustaw. Omówiono też wymagania unijne w tym zakresie. Zwrócono uwagę na brak regulacji prawnych postępowania z materiałami zawierającymi podwyższone stężenia naturalnych radionuklidów, a nie podlegających kwalifikacji do odpadów promieniotwórczych. 1. Wstęp Zagrożenie promieniowaniem jonizującym w percepcji społecznej wiąże się przede wszystkim z wykorzystaniem energii jądrowej do celów wojskowych, energetycznych lub medycznych. Nawet dziś nie wszyscy zdają sobie sprawę, że człowiek zawsze i wszędzie poddawany jest działaniu promieniowania jonizującego, a udział naturalnych źródeł promieniowania jonizującego sięga 3/4 dawki, jaką otrzymuje przeciętny Polak 12. W wielu przypadkach, od górnictwa rud uranu czy toru poczynając, poprzez inne gałęzie górnictwa aż po przeróbkę i wykorzystanie surowców mineralnych, dawki te ulegają zwiększeniu w wyniku podejmowanych procesów technologicznych. Do roku 2000 polskie Prawo atomowe3 nie wspominało o promieniotwórczości naturalnej i zagrożeniach jakie może ona powodować. Całą swą uwagę poświęcało „wykorzystaniu energii atomowej na potrzeby społeczno-gospodarcze kraju” i wynikającym stąd problemom związanym z narażeniem pracowników i tzw. osób postronnych na działanie promieniowania jonizującego. Innymi słowy – zajmowało się wyłącznie sztucznymi radionuklidami i wykorzystaniem promieniowania jonizującego z urządzeń i instalacji jądrowych. Podobna sytuacja istniała zresztą do niedawna i w prawodawstwie innych krajów. Dopiero w latach 90. światowe organizacje zajmujące się ochroną radiologiczną uwzględniły w swych Informacja Państwowej Agencji Atomistyki o stanie bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej w Polsce w roku 2001. Bezpieczeństwo Jądrowe i Ochrona Radiologiczna, 2 (50), 2002. 2 Informacja Państwowej Agencji Atomistyki o stanie bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej w Polsce w roku 2001. Bezpieczeństwo Jądrowe i Ochrona Radiologiczna, 2 (50), 2002. 3 Ustawa z dnia 10 kwietnia 1986 r Prawo atomowe. Dziennik Ustaw nr 12 poz. 70 z późn. zmianami. 1 ____________________________________________________________________________ 1 J. SKOWRONEK, B. MICHALIK, M. WYSOCKA, A. MIELNIKOW, J. DULEWSKI – Ochrona... ____________________________________________________________________________ zaleceniach problem ochrony przed promieniowaniem jonizującym emitowanym przez zmodyfikowane w wyniku działalności człowieka źródła naturalne 4. promieniow anie skażenia kosmiczne w ew netrzne 8,7% 8,6% promieniow anie gamma 13,8% toron 2,0% radon 40,0% Zastosow ania sztucznych źródeł 26,9% diagnostyka medyczna 25,8% aw aria czernobylska 0,4% inne 0,7% Rys. 1.1. Składowe dawki promieniowania jonizującego (3,3 mSv/rok) jaką otrzymuje przeciętny Polak Do określenia zjawiska polegającego na występowaniu materiałów zawierających zwiększone zawartości naturalnych izotopów promieniotwórczych na świecie używa się kilku skrótów mnemotechnicznych. W literaturze można się spotkać z następującymi angielskimi skrótami: NORM (normally occurring radioactive materials - substancje promieniotwórcze występujące w sposób naturalny), TENR (technologically enhanced natural radioactivity - zwiększona, na skutek procesów technologicznych, naturalna promieniotwórczość), TENORM (technologically enhanced normally occurring radioactive materials substancje promieniotwórcze występujące w sposób naturalny zatężone na skutek procesów technologicznych). Pomijając drobne różnice wynikające z dosłownego tłumaczenia skrótów można przyjąć następującą definicję: TENORM – naturalna substancja, surowiec lub materiał, która nie podlega przepisom prawnym regulującym wykorzystanie energii atomowej lub stosowanie sztucznych źródeł promieniotwórczych, wydobyta, przetworzona lub występująca w innych procesach związanych z działalnością człowieka, która może powodować względny wzrost ekspozycji na promieniowanie jonizujące oraz związanego z tym 4 International Basic Safety Standards for Protection against Ionizing Radiation and for the Safety of Radiation Sources. FAO, IAEA, ILO, OECD, PAHO, WHO 1994. ____________________________________________________________________________ 2 WARSZTATY 2003 z cyklu „Zagrożenia naturalne w górnictwie” ____________________________________________________________________________ ryzyka radiacyjnego dla zatrudnionych lub przebywających w jej sąsiedztwie ludzi, ponad naturalnie występujące tło. 2. Ochrona radiologiczna w prawie Unii Europejskiej O wadze problemów związanych z zagrożeniem radiacyjnym pochodzącym od naturalnych izotopów promieniotwórczych świadczy fakt, że w ogłoszonej 13 maja 1996 roku Dyrektywie 5 Rady Zjednoczonej Europy pt. Podstawowe normy bezpieczeństwa dla ochrony zdrowia pracowników i osób postronnych przed zagrożeniami powodowanymi przez promieniowanie jonizujące wprowadzono specjalne postanowienia w tym zakresie. Wcześniej tego typu zagrożenia, mimo że pośrednio wchodziły w zakres objęty normami, nie były wprost w przepisach unijnych ujęte. Wyraźnie jednak zaznaczono, że wymogi zawarte w niej nie dotyczą narażenia pochodzącego od radonu w budynkach mieszkalnych, narażenia związanego z radionuklidami wchodzącymi w skład ciała ludzkiego lub od promieniowania kosmicznego na powierzchni Ziemi, oraz od narażenia nad powierzchnią Ziemi od radionuklidów znajdujących się w nienaruszonej skorupie ziemskiej. Dyrektywa ta, w części VII, nakłada na państwa członkowskie obowiązek identyfikacji obszarów i działalności zawodowych w których może wystąpić zagrożenie promieniowaniem jonizującym pochodzącym od naturalnych izotopów promieniotwórczych na poziomie istotnym z punktu widzenia ochrony radiologicznej. W szczególności wymóg ten dotyczy : działalności zawodowej, w trakcie której pracownicy i/lub ewentualnie osoby postronne są narażone promieniowanie alfa pochodzące od izotopów radonu i jego produktów rozpadu oraz na promieniowanie gamma. Jako przykłady wymienia się tutaj wszelkie podziemne kopalnie i jaskinie, działalności zawodowej związanej z eksploatacją, przerobem i przechowywaniem materiałów nie uważanych zwykle za promieniotwórcze, ale zawierające naturalne nuklidy promieniotwórcze powodujące znaczący wzrost narażenia pracowników, i tam gdzie to jest właściwe , osób postronnych, działalności zawodowej prowadzącej do powstawania odpadów nie uważanych zwykle za promieniotwórcze, ale zawierających naturalne izotopy promieniotwórcze i w rezultacie powodujące zagrożenia radiacyjne dla osób postronnych, i tam gdzie to jest właściwe, pracowników, komunikacji lotniczej. W przypadku gdy państwa członkowskie uznają, że pewne rodzaje działalności powodują zagrożenie radiacyjne lub istnieje określone prawdopodobieństwo jego wystąpienia, Dyrektywa obliguje je do ustanowienia odpowiednich środków monitoringu tego zagrożenia oraz w miarę potrzeb: prowadzenia działań mających na celu zmniejszenie zagrożenia radiacyjnego zastosowania środków ochrony radiologicznej analogicznych jak przy zagrożeniu pochodzącym od sztucznych izotopów promieniotwórczych wynikających z postanowień niniejszej Dyrektywy. Bezpośrednia odpowiedzialność za realizację wymogów ochrony radiologicznej delegowana jest na mocy Artykułu 47, na pracodawcę czy też wytwórcę ewentualnych odpadów zawierających substancje typu TENORM. EU Council Directive 96/29/Euroatom „The EC Basic Safety Standarts”- tłumaczenie polskie w: Bezpieczeństwo Jądrowe i Ochrona Radiologiczna, 4/96, Vol. 29, PAA 5 ____________________________________________________________________________ 3 J. SKOWRONEK, B. MICHALIK, M. WYSOCKA, A. MIELNIKOW, J. DULEWSKI – Ochrona... ____________________________________________________________________________ Ponieważ zawarte w dyrektywie wymogi zostawiają stosunkowo dużą swobodę państwom członkowskim w zakresie ustalania obszarów w których występują zagrożenia powodowane materiałami TENORM, zostały opracowane w grupie ekspertów i opublikowane przez Dyrektoriat Generalny ds. Środowiska, Bezpieczeństwa Jądrowego i Obrony Cywilnej Komisji Europejskiej zalecenia mające na celu ułatwienie włączenia postanowień dyrektywy 96/29 do swego prawa wewnętrznego6. W zaleceniach tych podane są kryteria oceny i wyboru obszarów zagrożonych, optymalizacji metod profilaktyki oraz wymagania dla zastosowanych metod monitoringu. Podane są również przykłady występowania zjawiska NORM na poziomie istotnym z punktu widzenia ochrony radiologicznej. Są to mianowicie: Produkcja energii elektrycznej w oparciu o paliwa kopalne, Przeróbka fosforytów i stosowanie fosfatów, Wydobycie ropy naftowej i gazu Produkcja cynku i lantanowców Metalurgia metali kolorowych i żelaza Wydobycie rud i produkcja miedzi Generalnie rzecz biorąc omawiana dyrektywa pozostawia jednak państwom członkowskim dowolność w interpretacji zagrożenia radiacyjnego występującego wskutek zjawiska NORM. Podstawą prowadzenia działań w tym zakresie pozostaje kompromisowe podejście do oceny tego rodzaju zagrożenia, gdzie podstawowym kryterium jest możliwość efektywnego realizowania tych działań oraz wymierne ich rezultaty. Poziomy podejmowania działań w tym zakresie będą zależały od możliwości finansowych danego kraju. Państwa członkowskie wspólnoty europejskiej miały obowiązek dostosować swoje przepisy wewnętrzne do wymagań zawartych w dyrektywie przed 13 maja 2000 roku. 3. Ochrona radiologiczna w prawie polskim W dniu 29 listopada 2000r. Sejm znowelizował ustawę Prawo atomowe7 zmieniając istotnie większość jej zapisów i dostosowując je do wymagań prawa europejskiego. Znowelizowana ustawa obowiązuje od 1 stycznia 2002 roku. Ustawa określa zasady działalności w zakresie pokojowego wykorzystania energii atomowej związanej z rzeczywistym i potencjalnym narażeniem na promieniowanie jonizujące od sztucznych źródeł promieniotwórczych, materiałów jądrowych, urządzeń wytwarzających promieniowanie jonizujące, odpadów promieniotwórczych i wypalonego paliwa jądrowego. Działania te są dopuszczalne po zastosowaniu środków zapewniających spełnienie wymagań bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej ludzi, jak również bezpieczeństwa mienia i ochrony środowiska, po uzyskaniu stosownego zezwolenia. Zgodnie z art.1 punkt 3 znowelizowanej ustawy: ustawę stosuje się również do działalności wykonywanej w warunkach zwiększonego, w wyniku działania człowieka, narażenia na naturalne promieniowanie jonizujące. Ustawa określa również obowiązki kierownika jednostki organizacyjnej wykonującej taką działalność, organy właściwe w sprawach bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej a także zasady odpowiedzialności cywilnej za szkody jądrowe. Szkody te mogą obejmować 6 Recommendations for the implementation of Title VII of the European Basic Safety Standards Directive (BSS) concerning significant increase in exposure due to natural radiation sources. European Commission, Radiation Protection 88, 1997 7 Ustawa z dnia 29 listopada 2000r. Prawo atomow.e Dz.U. 2001, Nr 3, poz. 18 z późn. zmianami ____________________________________________________________________________ 4 WARSZTATY 2003 z cyklu „Zagrożenia naturalne w górnictwie” ____________________________________________________________________________ również negatywne skutki wynikające ze zwiększonego narażenia na działanie naturalnych źródeł promieniowania jonizującego. Istotne jest stwierdzenie wynikające z art. 13 ust. 1 ustawy, że: dawki graniczne nie obejmują narażenia na promieniowanie naturalne, jeżeli narażenie to nie zostało zwiększone w wyniku działalności człowieka, w szczególności nie obejmują narażenia pochodzącego od radonu w budynkach mieszkalnych, od naturalnych nuklidów promieniotwórczych wchodzących w skład ciała ludzkiego, od promieniowania kosmicznego na poziomie ziemi, jak również od narażenia pod powierzchnią ziemi od nuklidów znajdujących się w nienaruszonej skorupie ziemskiej. Pewne kontrowersje budzi wykluczenie zagrożenia powodowanego radonem w budynkach mieszkalnych, ponieważ w wielu przypadkach jego stężenia mogą być na tyle wysokie, że wartość dawki może być dla zamieszkujących w nich ludzi bliska (lub wyższa) od wartości dawki granicznej, a jego stężenie zależy też od działalności człowieka (rodzaj materiałów budowlanych, sposób konstrukcji budynku lub jego użytkowania). Szerzej problem ten zostanie omówiony w dalszej części artykułu. Art. 23 znowelizowanej ustawy wymaga dokonywania oceny narażenia ze strony naturalnych izotopów promieniotwórczych m.in. w kopalniach podziemnych. Dokonuje się jej na podstawie pomiarów dozymetrycznych w środowisku pracy a za jej wykonywanie i działania zmierzające do obniżenia tego zagrożenia odpowiedzialny jest kierownik jednostki organizacyjnej. Kolejne istotne stwierdzenia, po raz pierwszy wymienione w polskim Prawie atomowym, to wymóg, by kontrola dawek indywidualnych i skażeń wewnętrznych prowadzona była przez laboratoria posiadające akredytację stosowanych metod pomiarowych. Wyniki kontroli indywidualnej przechowywane są w centralnym rejestrze dawek, prowadzonym przez Prezesa Państwowej Agencji Atomistyki. Prezes Państwowej Agencji Atomistyki zobowiązany jest na mocy tej ustawy do systematycznej oceny sytuacji radiacyjnej kraju. Może on żądać od wszystkich instytucji, organizacji i osób udostępnienia posiadanych informacji (art. 79). Przepisy wykonawcze do ustawy Prawo atomowe Zasadnicze znaczenie dla ochrony radiologicznej ma rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 maja 2002r. w sprawie dawek granicznych promieniowania jonizującego8. Przepis ustala wartość dawki granicznej, wyrażonej jako dawka skuteczna (efektywna) na poziomie 20 milisiwertów rocznie, dopuszczając możliwość jej przekroczenia do wartości 50 milisiwertów rocznie pod warunkiem, że w ciągu 5 kolejnych lat suma dawek nie przekroczy wartości 100 milisiwertów. Kobiety w ciąży nie mogą być zatrudnione w warunkach które mogą doprowadzić do otrzymania przez mające urodzić się dziecko dawki większej niż 1 mSv/rok, zaś kobiety karmiące piersią nie mogą być zatrudnione w warunkach narażenia na skażenia wewnętrzne lub zewnętrzne. Dla praktykantów i studentów w wieku 16-18 lat dawka graniczna wynosi 6 mSv/rok, a dla młodszych, jak i ogółu ludności – 1 mSv/rok. Nie ma tu różnicy, czy dawka spowodowana jest promieniowaniem pochodzącym ze źródeł sztucznych lub urządzeń emitujących promieniowanie jonizujące, czy też zwiększonego w wyniku działalności człowieka narażenia na promieniowanie jonizujące ze źródeł naturalnych. Nowością w stosunku do dotychczasowych przepisów jest to, że przy ocenie dawek promieniowania jonizującego należy uwzględnić wartość tła promieniowania jonizującego Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 maja 2002r. w sprawie dawek granicznych promieniowania jonizującego. Dz. U. Nr 111, poz. 969 8 ____________________________________________________________________________ 5 J. SKOWRONEK, B. MICHALIK, M. WYSOCKA, A. MIELNIKOW, J. DULEWSKI – Ochrona... ____________________________________________________________________________ charakterystycznego dla danego terenu (jeśli nie jest znana – wartość średnią dla obszaru Polski 2,4 mSv/rok), uwzględniając przy tym rzeczywisty czas narażenia. Innymi słowy – od zmierzonej wartości należy odjąć wartość dawki otrzymanej w tym czasie od tła naturalnego. W załącznikach do zarządzenia podane są wzory pozwalające na wyznaczenie dawek jak również tabele z wartościami wskaźników zagrożenia. Wymagania dla pracy ze źródłami promieniowania jonizującego podano w kilku innych rozporządzeniach, dotyczących m.in. dokumentów wymaganych przy składaniu wniosku o wydanie zezwolenia na działalność związaną z narażeniem na działanie promieniowania jonizującego9, warunków bezpiecznej pracy ze źródłami promieniowania jonizującego10, odpadów promieniotwórczych11, terenów kontrolowanych i nadzorowanych12, trybu nadawania uprawnień inspektora ochrony radiologicznej13, rejestracji dawek indywidualnych14, sprzętu dozymetrycznego15 a także planów postępowania awaryjnego w przypadku zdarzeń radiacyjnych16. Działalność związana z narażeniem na promieniowanie jonizujące, opisana w art. 4 Prawa atomowego, może być prowadzona pod warunkiem uzyskania od Prezesa Państwowej Agencji Atomistyki odpowiedniego zezwolenia. Dokumenty wymagane przy składaniu wniosku 8 muszą zawierać m.in. uzasadnienie podjęcia takiej działalności, informacje dotyczące źródeł i powstających odpadów promieniotwórczych (w tym odpowiednie instrukcje, regulaminy i tryb postępowania awaryjnego), uprawnienia zatrudnionych osób12, zakres i rodzaj prowadzonej kontroli narażenia pracowników, program zapewnienia jakości działalności. W przypadkach określonych odrębnym rozporządzeniem, gdy spodziewane narażenie nie jest zbyt wysokie, wystarcza zgłoszenie tej działalności17. Należy odnotować, że na pracodawcy spoczywa obowiązek nie tylko kontroli narażenia, ale i rejestracji dawek otrzymywanych przez pracowników zaliczonych do kategorii A narażenia13. Każda osoba zaliczona do tej kategorii posiadać będzie swoją kartę ewidencyjną w centralnym rejestrze dawek, prowadzonym przez Prezesa PAA. Tryb kwalifikowania i postępowania z odpadami promieniotwórczymi unormowany jest przez rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 3 grudnia 2002 roku w sprawie odpadów promieniotwórczych i wypalonego paliwa jądrowego 10. Określono w nim poziomy zawartości substancji promieniotwórczych, przekroczenie których powoduje zaliczenie odpadów do odpadów promieniotwórczych. Zaliczenia odpadów do poszczególnych kategorii dokonuje się Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 3 grudnia 2002r. w sprawie dokumentów wymaganych przy składaniu wniosku o wydanie zezwolenia na wykonywanie działalności związanej z narażeniem na działanie promieniowania jonizującego albo przy zgłoszeniu wykonywania tej działalności. Dz.U. Nr 220, poz. 1851 10 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 17 grudnia 2002r. w sprawie szczegółowych warunków bezpiecznej pracy ze źródłami promieniowania jonizującego. Dz.U. Nr 239, poz. 2029 11 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 3 grudnia 2002r. w sprawie odpadów promieniotwórczych i wypalonego paliwa jądrowego. Dz.U. Nr 230, poz. 1925 12 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 6 sierpnia 2002r. w sprawie podstawowych wymagań dotyczących terenów kontrolowanych i nadzorowanych. Dz.U. Nr 138, poz. 1161 13 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 6 sierpnia 2002r. w sprawie rodzajów stanowisk mających istotne znaczenie dla zapewnienia bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej, szczegółowych warunków i trybu nadawania uprawnień dla osób, które mogą być zatrudnione na tych stanowiskach, oraz szczegółowych warunków i trybu nadawania uprawnień inspektora ochrony radiologicznej. Dz.U. Nr 145, poz. 1217 14 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 5 listopada 2002r. w sprawie wymagań dotyczących rejestracji dawek indywidualnych. Dz.U. Nr 207, poz. 1753 15 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23 grudnia 2002r. w sprawie wymagań dotyczących sprzętu dozymetrycznego. Dz.U. Nr 239, poz. 2032 16 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23 grudnia 2002r. w sprawie planów postępowania awaryjnego w przypadku zdarzeń radiacyjnych. Dz.U. Nr 239, poz. 2033 17 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 6 sierpnia 2002r. w sprawie przypadków, w których działalność związana z narażeniem na promieniowanie jonizujące nie podlega obowiązkowi uzyskania zezwolenia albo zgłoszenia, oraz przypadków, w których może być wykonywana na podstawie zgłoszenia. Dz.U. Nr 137, poz. 1153 9 ____________________________________________________________________________ 6 WARSZTATY 2003 z cyklu „Zagrożenia naturalne w górnictwie” ____________________________________________________________________________ na podstawie wartości aktywności i stężenia promieniotwórczego izotopów podanych w załączniku nr 1 do rozporządzenia. Odpady promieniotwórcze podzielono na trzy kategorie: - niskoaktywne – jeśli stężenie promieniotwórcze izotopu nie przekracza 10 tysięcy razy wartości podanych w załączniku, - średnioaktywne – jeśli stężenie promieniotwórcze izotopu przekracza 10 tysięcy razy ale nie więcej niż 10 milionów razy wartości podane w załączniku. - wysokoaktywne. – jeśli stężenie promieniotwórcze izotopu przekracza więcej niż 10 milionów razy wartości podane w załączniku Dla każdej kategorii wydzielono trzy podkategorie odpadów, uwzględniające okresy połowicznego rozpadu zawartych w nich izotopów: przejściowe, krótkożyciowe i długożyciowe. Rozporządzenie wydziela również osobną kategorię zużytych zamkniętych źródeł promieniotwórczych, które następnie kwalifikuje się ze względu na poziom aktywności do podkategorii: nisko-, średnio- lub wysokoaktywnych. Nie jest dopuszczalne rozcieńczanie odpadów promieniotwórczych w celu obniżenia stężenia promieniotwórczego zawartych w nich izotopów. Rozporządzenie określa również wymagania w zakresie prowadzenia ewidencji odpadów, ich przechowywania i składowania oraz wzory tablic informacyjnych. Zgodnie z §4 omawianego rozporządzenia nie kwalifikuje się do kategorii odpadów promieniotwórczych niskoaktywnych mas ziemnych lub skalnych, usuwanych lub przemieszczanych w związku z realizacją inwestycji lub prowadzeniem eksploatacji kopalin, wraz z ich przerabianiem, zawierających naturalne radionuklidy, jeżeli suma stosunków maksymalnych stężeń promieniotwórczych tych izotopów, wynikających z niejednorodności odpadów, do wartości określonych w załączniku nr 1 do rozporządzenia nie przekracza 10 dla reprezentatywnej próbki odpadów o masie 1 kg. Zapis ten nawiązuje do ustawy o odpadach18 w aspekcie wyłączenia tak scharakteryzowanych mas ziemnych i skalnych spod przepisów prawa atomowego, pod warunkiem spełnienia określonych warunków. Sformułowanie to pozwala uniknąć skomplikowanej procedury prawnej, przeznaczonej dla odpadów promieniotwórczych, dla dużej ilości odpadów o podwyższonej zawartości naturalnych radionuklidów, wytwarzanych zarówno w górnictwie jak i innych rodzajach przemysłu. Teraz osady dołowe, w których suma stężeń izotopów radu 226Ra i 228Ra będzie niższa niż 100 kBq/kg nie będą musiały być traktowane jako niskoaktywny odpad promieniotwórczy. W dalszym ciągu nie jest jednak rozwiązany problem, jak postępować z masami skalnymi i odpadami, w których zawartość naturalnych radionuklidów nie przekracza wprawdzie tego progu, ale jest znacznie wyższa od wartości spotykanych przeciętnie w przyrodzie. Faktem bezspornym zaś jest, że może to prowadzić do zwiększenia dawek otrzymywanych w wyniku ekspozycji czy to pracowników, czy osób postronnych, na ich oddziaływanie. 4. Ochrona radiologiczna w prawie górniczym Po raz pierwszy problemy ochrony górników przed działaniem naturalnych źródeł promieniowania jonizującego zostały ujęte w opracowanej pod koniec lat osiemdziesiątych 18 Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001r. o odpadach. Dz.U. Nr 62, poz. 628 ____________________________________________________________________________ 7 J. SKOWRONEK, B. MICHALIK, M. WYSOCKA, A. MIELNIKOW, J. DULEWSKI – Ochrona... ____________________________________________________________________________ Polskiej Normie Ochrona radiologiczna w podziemnych zakładach górniczych19. Zdefiniowane zostały tam źródła zagrożenia promieniowaniem jonizującym emitowanym przez naturalne substancje promieniotwórcze. Określono w niej wartości limitów zagrożenia górników, zarówno dawki granicznej jak i limitów roboczych. Podano również wymagania dla metod i przyrządów do kontroli tego zagrożenia. Szczegółowe przepisy dotyczące kontroli i zapobiegania zagrożeniu miały być ustalone odrębnie dla poszczególnych branż górniczych. Dla górnictwa węgla kamiennego opracowano instrukcje kontroli zagrożenia 20 i wytyczne dla zapobiegania zagrożeniu radiacyjnemu21. Wprowadzenie w życie w 1994 roku nowej ustawy Prawo geologiczne i górnicze22 i przepisów wykonawczych spowodowało, że część zapisów tej normy stała się nieaktualna. Na podstawie tejże ustawy Prezes Wyższego Urzędu Górniczego wydał w 1994 r. zarządzenie w sprawie kryteriów oceny zagrożeń naturalnych i zaliczania wyrobisk do poszczególnych klas zagrożenia23, zaś Minister Przemysłu i Handlu, w 1995r., – rozporządzenie w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy24. Przepisy te obowiązywały wszystkie gałęzie górnictwa. W lipcu 2001 roku Sejm RP uchwalił ustawę o zmianie ustawy Prawo geologiczne i górnicze25, w której dokonano zasadniczej nowelizacji zapisów. Z dniem 1 stycznia 2002 roku znowelizowane Prawo geologiczne i górnicze zaczęło obowiązywać. W związku z powyższym zmodyfikowano również zapisy dotyczące zagrożeń naturalnych w górnictwie. Znowelizowana ustawa Prawo geologiczne i górnicze w art. 73 nakłada na przedsiębiorcę obowiązek nie tylko rozpoznawania zagrożeń, podejmowania środków zmierzających do ich zapobiegania i usuwania, lecz także oceniania i dokumentowania ryzyka zawodowego występującego w ruchu zakładu górniczego. W art. 73a ust. 1 wśród występujących w zakładach górniczych zagrożeń naturalnych wymienione jest również zagrożenie radiacyjne naturalnymi substancjami promieniotwórczymi. Art. 73a ust. 3 ustawy, w ramach jej dostosowania do wymagań Konstytucji RP w zakresie źródeł prawa przy uwzględnieniu rozwiązań zawartych w przepisach ustawy z dnia 4 września 1997 roku o działach administracji rządowej, nałożył na Prezesa Rady Ministrów obowiązek określenia, w drodze rozporządzenia, kryteriów oceny zagrożeń naturalnych a także sposobu zaliczania złóż (pokładów), ich części lub wyrobisk do poszczególnych stopni (kategorii, klas) zagrożeń. Ustanowienie szczegółowych zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu a także zasad oceniania i dokumentowania ryzyka zawodowego oraz stosowania niezbędnych środków profilaktycznych leży - na mocy zapisów art. 78 tejże ustawy - w gestii ministra właściwego do spraw gospodarki. Polska Norma PN-89/Z-70071 Ochrona radiologiczna w podziemnych zakładach górniczych. Limity narażenia górników na działanie naturalnych izotopów promieniotwórczych i metody kontroli. 20 Instrukcja prowadzenia kontroli narażenia radiacyjnego od naturalnych substancji promieniotwórczych w kopalniach węgla kamiennego. Wspólnota Węgla Kamiennego, Katowice 1988 21 Wytyczne klasyfikacji wyrobisk górniczych oraz bezpiecznego prowadzenia robót w warunkach zagrożenia radiacyjnego powodowanego naturalnymi substancjami promieniotwórczymi. Wspólnota Węgla Kamiennego, Katowice 1988 22 Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. Prawo geologiczne i górnicze. Dziennik Ustaw Nr 27, poz. 96 z późn. zmianami 23 Zarządzenie Prezesa Wyższego Urzędu Górniczego z dnia 3 sierpnia 1994r. w sprawie określenia kryteriów oceny zagrożeń naturalnych oraz trybu zaliczania złóż kopalin, ich części lub wyrobisk górniczych do poszczególnych stopni zagrożeń. M.P. nr 45, poz. 368 24 Rozporządzenie Ministra Przemysłu i Handlu z dnia 14 kwietnia 1995r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpożarowego w podziemnych zakładach górniczych. Dz. U. Nr 67, poz. 342 25 Ustawa z dnia 27 lipca 2001r. w sprawie zmiany ustawy Prawo geologiczne i górnicze. Dz.U. Nr 110, poz. 1190 19 ____________________________________________________________________________ 8 WARSZTATY 2003 z cyklu „Zagrożenia naturalne w górnictwie” ____________________________________________________________________________ Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawie zagrożeń naturalnych w zakładach górniczych26 dzieli wyrobiska dołowe na dwie klasy zagrożenia radiacyjnego: - wyrobiska klasy A - w których środowisko pracy stwarza potencjalne narażenie otrzymania przez pracownika rocznej dawki skutecznej przekraczającej 6 milisiwertów, - wyrobiska klasy B - w których środowisko pracy stwarza potencjalne narażenie otrzymania rocznej dawki skutecznej większej niż 1 milisiwert, lecz nieprzekraczającej 6 milisiwertów. Pamiętać trzeba, że określone tu poziomy dawek są wartościami uwzględniającymi – jak tego wymaga ustawa Prawo atomowe - wpływ tła naturalnego na wyniki pomiarów i ocenę zagrożenia. Innymi słowy, przy klasyfikowaniu wyrobisk do poszczególnych klas zagrożenia radiacyjnego od wartości dawki obliczonej na podstawie pomiarów należy odjąć wartość dawki wynikającej z tła naturalnego dla przyjętego czasu pracy. Rozporządzenie określa, na podstawie jakich pomiarów źródeł zagrożenia radiacyjnego należy przeprowadzać klasyfikację wyrobisk. Zdefiniowano w nim następujące wskaźniki zagrożenia naturalnymi substancjami promieniotwórczymi: - stężenie energii potencjalnej alfa krótkożyciowych produktów rozpadu radonu, - moc dawki promieniowania gamma, - stężenie radu w wodach - aktywność właściwa radu w osadach. W Rozporządzeniu Ministra Gospodarki w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpożarowego w podziemnych zakładach górniczych27 znalazły się zapisy z dziedziny ochrony zarówno przed naturalnymi (dział V rozdział 7) jak i sztucznymi źródłami promieniowania jonizującego (dział VI rozdział 7). Tu zostaną omówione jedynie zapisy dotyczące naturalnych źródeł zagrożenia radiacyjnego. Rozporządzenie nie odwołuje się do dawki granicznej określonej w przepisach prawa atomowego. Zapis §386 definiuje tzw. limit użytkowy, który de facto jest w górnictwie tym samym czym dawka graniczna: W podziemnych zakładach górniczych, w wyrobiskach zagrożonych radiacyjnie, tj. takich w których istnieje możliwość otrzymania rocznej dawki efektywnej powyżej 1 mSv, wprowadza się metody organizacji pracy uniemożliwiające przekroczenie limitu użytkowego 20 mSv. Nie jest więc dopuszczalna sytuacja, by w danym roku narażenie od naturalnych substancji promieniotwórczych w kopalni mogło być większe niż 20 mSv, jak to dopuszczają przepisy prawa atomowego. We wszystkich podziemnych zakładach górniczych prowadzi się pomiary zagrożenia radiacyjnego naturalnymi substancjami promieniotwórczymi, przy czym w zakładzie, w którym występuje takie zagrożenie dodatkowo ocenia się również stan tego zagrożenia. Wyrobiska zaliczone do klasy B zagrożenia radiacyjnego traktuje się jako tereny nadzorowane, natomiast wyrobiska zaliczone do klasy A - jako kontrolowane, przy czym te Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 14 czerwca 2002r. w sprawie zagrożeń naturalnych w zakładach górniczych. Dz.U. Nr 94, poz. 841 27 Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 28 czerwca 2002r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpożarowego w podziemnych zakładach górniczych. Dz.U. Nr 139, poz. 1169 26 ____________________________________________________________________________ 9 J. SKOWRONEK, B. MICHALIK, M. WYSOCKA, A. MIELNIKOW, J. DULEWSKI – Ochrona... ____________________________________________________________________________ ostatnie powinny być oznakowane znakami ostrzegawczymi przed promieniowaniem i wstęp do nich powinien być ograniczony tylko do osób odpowiednio poinstruowanych. Rozporządzenie określa wymogi kontroli w poszczególnych klasach zagrożenia. I tak: – w wyrobiskach zaliczonych do klasy A zagrożenia radiacyjnego wymagana jest kontrola środowiska pracy i dawek indywidualnych zatrudnionych tam osób; – w wyrobiskach zaliczonych do klasy B zagrożenia radiacyjnego wymagana jest kontrola środowiska pracy i ocena dawek indywidualnych u osób reprezentatywnych dla danego stanowiska pracy. W załącznikach do rozporządzenia określono sposób wykonywania pomiarów, dokumentowania wyników oraz oceny stanu zagrożenia radiacyjnego. Rozporządzenie wymaga, by oznaczanie wielkości mierzonych wykonywało laboratorium akredytowane na podstawie przepisów o akredytacji i certyfikacji 28. Oznacza to, że oznaczenia dokonywane są zgodnie z wymogami normy PN-EN ISO/IEC 17025:200129 dotyczącymi systemu jakości i z wymaganiami europejskimi. Wymaga się , aby osoby sprawujące nadzór nad kontrolą zagrożenia radiacyjnego oraz pracownicy wykonujący pomiary w wyrobiskach były przeszkolone we właściwej jednostce naukowo-badawczej w oparciu o program zatwierdzony przez Prezesa PAA w porozumieniu z Prezesem WUG. W Rozporządzeniu podano też podstawowe zasady prewencji w odniesieniu do naturalnych źródeł zagrożenia radiacyjnego występujących w kopalniach. 5. Zagrożenie naturalnymi radionuklidami w środowisku Ustawa Prawo atomowe wymaga dokonywania oceny zagrożenia radiacyjnego i sytuacji radiologicznej kraju. W ocenie tej uwzględnić należy również udział naturalnych radionuklidów, których stężenia promieniotwórcze w środowisku zostały zmodyfikowane w wyniku działalności człowieka. Prezes Państwowej Agencji Atomistyki, który ma dokonywać tej oceny, sięgać może do baz danych wszystkich podmiotów które dysponują takimi informacjami. Dysponuje również siecią stacji wczesnego wykrywania skażeń promieniotwórczych i placówek prowadzących pomiary skażeń promieniotwórczych 30. Placówki te ukierunkowane są głównie na pomiary sztucznych radionuklidów, uwalnianych do środowiska w wyniku zdarzeń radiacyjnych. Placówki specjalistyczne zobowiązane są ponadto do pomiaru naturalnych izotopów alfa- i betapromieniotwórczych w próbkach środowiskowych. Istnieją również przepisy dotyczące zawartości naturalnych radionuklidów w wodzie pitnej i wodach mineralnych. Dla wody pitnej31 nie ma wymagań odnośnie zawartości poszczególnych radionuklidów, z wyjątkiem trytu 3H.. Dopuszczalne stężenie trytu w wodzie pitnej wynosi 100 Bq/l. Limit zawartości wszystkich radionuklidów został określony jako całkowita dopuszczalna dawka, której wartość wynosi 0,1 mSv/rok. Zgodnie z wymaganiami prawa atomowego, powinna to być wartość ponad tło naturalne. Ustawa z dnia 30 sierpnia 2000r. o systemie oceny zgodności. Dz.U. Nr 166, poz. 1360. Polska Norma PN-EN ISO/IEC 17025:2001 Ogólne wymagania dotyczące kompetencji laboratoriów badawczych i wzorcujących. 30 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 17 grudnia 2002r. w sprawie stacji wczesnego wykrywania skażeń promieniotwórczych i placówek prowadzących pomiary skażeń promieniotwórczych. Dz.U. Nr 239, poz. 2030. 31 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 19 listopada 2002r. w sprawie wymagań dotyczących jakości wody przeznaczonej do pożycia przez ludzi. Dz.U. Nr 203, poz. 1718. 28 29 ____________________________________________________________________________ 10 WARSZTATY 2003 z cyklu „Zagrożenia naturalne w górnictwie” ____________________________________________________________________________ Inaczej została rozwiązana sprawa w doniesieniu do wód mineralnych, źródlanych i stołowych32. Tu limity dla radionuklidów zostały określone w postaci maksymalnych stężeń całkowitej promieniotwórczości alfa (0,1 Bq/l) i całkowitej promieniotwórczości beta (1Bq/l). Wymagane jest ponadto usuwanie radonu w toku produkcji tych wód. Tak postawione warunki stwarzają trudności interpretacyjne. Na wynik wpływać będzie obecność radionuklidów z naturalnych szeregów promieniotwórczych (w tym radonu) oraz potasu 40K. Zgodnie z wymaganiami prawa atomowego, należałoby od wyniku odjąć zawartości tych radionuklidów, jakie występują w środowisku w stanie nienaruszonym lub występowały w wodzie surowej. To ostatnie wymaga wykonania odrębnego pomiaru. W przypadku wód mineralnych nie wydaje się celowe ustalanie limitów wyrażonych jako aktywności całkowite alfa lub beta. Po pierwsze, w wodzie zawarte mogą być emitery alfa należące do różnych grup radiotoksyczności, a więc ta sama aktywność może spowodować otrzymanie różnej dawki promieniowania. Po drugie – obecne możliwości laboratoriów krajowych pozwalają na stosunkowo łatwe oznaczenie konkretnych radionuklidów w badanych próbkach środowiskowych, niezależnie od rodzaju promieniowania jakie emitują. 6. Zagrożenie radiacyjne w środowisku zamieszkania W środowisku zamieszkania naturalne radionuklidy mogą stwarzać zagrożenie wskutek ich obecności w materiale budowlanym lub podłożu oraz występowania radonu w powietrzu pomieszczeń mieszkalnych. W dalszej części tego punktu zagadnienia te zostaną szczegółowo omówione. Zagrożenie radonowe w regulacjach prawnych na świecie. W roku 1941 w Stanach Zjednoczonych określono maksymalne dopuszczalne stężenie radonu 222Rn dla osób narażonych zawodowo – 370 Bq/m3 przy czasie pracy 40 godzin na tydzień. W 1953 roku Międzynarodowa Komisja Ochrony Radiologicznej (ICRP) ustaliła wartość maksymalnego dopuszczalnego stężenia radonu w powietrzu dla narażenia ciągłego na poziomie 3700 Bq/m3. Kolejne limity przedstawiono w roku 1959: 11100 Bq/m3 dla 40 godzin na tydzień i 37000 Bq/m3 dla 168 godzin na tydzień. W 1985 roku ICRP ustaliło tzw. roczne limity wchłonięcia produktów rozpadu radonu dla górników na poziomie 3,6 Bqh/m 3, co odpowiada średniemu stężeniu równowagowemu (EEC) 1800 Bq/m3 przy czasie pracy 2000 godzin na rok. W niektórych krajach, w tym w Polsce, limity zagrożenia radonowego dla narażenia zawodowego wyrażone zostały w jednostkach tzw. stężenia energii potencjalnej alfa krótkożyciowych produktów rozpadu radonu – mikrodżulach na metr sześcienny (J/m3). Przyczyną tego jest z jednej strony fakt, że to właśnie pochodne radonu a nie sam radon stanowią zagrożenie dla organizmu, z drugiej zaś – zmiany np. warunków wentylacji pomieszczeń sprawiają, że pomiar radonu nie odzwierciedla prawidłowo stanu zagrożenia. Wraz ze wzrostem wiedzy o wpływie radonu i jego pochodnych na ryzyko zachorowania na raka płuc, rosło zainteresowanie budynkami mieszkalnymi, gdzie spędzamy więcej czasu, niż na stanowiskach pracy. Pierwszym krajem, który wprowadził regulacje prawne dotyczące radonu w budynkach były Stany Zjednoczone Ameryki. W roku 1979 ustalono limity stężeń radonu w domach Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 27 grudnia 2000r. w sprawie szczególnych warunków i wymagań sanitarnych przy produkcji naturalnych wód mineralnycch, naturalnych wód źródlanych oraz wód stołowych w opakowaniach jednostkowych. Dz.U. z 2001r., Nr 4, poz. 38. 32 ____________________________________________________________________________ 11 J. SKOWRONEK, B. MICHALIK, M. WYSOCKA, A. MIELNIKOW, J. DULEWSKI – Ochrona... ____________________________________________________________________________ budowanych na Florydzie w rejonie, gdzie istnieją i są eksploatowane złoża fosfatów oraz w Kolorado, w rejonach wydobywania i przeróbki rud uranowych. Poziomy interwencyjne określono następująco: 74 Bq/m3 ekwiwalentnego (równowagowego) stężenia radonu (EEC) na Florydzie, 200 Bq/m3 EEC w Kolorado. W Szwecji w 1979 roku powołano do życia Komisję Radonową, niedługo po tym, jak naukowcy Instytutu Ochrony Radiologicznej zmierzyli wysokie stężenia radonu w budynkach wybudowanych na skałach wzbogaconych w związki uranu np. na łupkach aluminiowych. W roku 1994 szwedzkie limity zostały wyrażone w średniorocznym stężeniu radonu i wynoszą aktualnie: 400 Bq/m3 dla domów istniejących, 200 Bq/m3 dla nowych domów. W 1990 roku Komisja Europejska33 zaleciła wprowadzenie we wszystkich krajach członkowskich następujących poziomów: 400 Bq/m3 dla domów istniejących, 200 Bq/m3 dla domów nowobudowanych. Obecnie w większości państw istnieją przepisy określające dopuszczalne stężenia radonu w budynkach. W różnych krajach dopuszczalne wartości stężenia radonu w budynkach definiowane są w odmienny sposób. Najczęściej spotykane określenia to: poziom zalecany (action, advisory) - powyżej którego należy podjąć działania zaradcze, ograniczające stężenia radonu w budynku; limit graniczny (enforced, intervention) - stężenie radonu w budynku nie może przekraczać tej wartości, konieczne są działania zaradcze. Prócz wyżej wymienionych określeń funkcjonują również inne definicje opisujące różne poziomy stężeń radonu: poziom wyłączający (exemption, excluded) - poniżej którego domy są wyłączone z systematycznej kontroli; poziom inspekcyjny (investigation) - powyżej którego należy dokładnie zbadać i wyjaśnić konkretny przypadek. Generalnie, mimo zróżnicowanego nazewnictwa, poszczególne poziomy, limity i zalecenia są podobne w różnych krajach. Na ogół w krajach, w których ze względu na skomplikowaną budowę geologiczną stężenia radonu w budynkach wahają się w znacznych zakresach, funkcjonuje kilka różnie definiowanych poziomów interwencyjnych. Przeważnie przepisy określają dwa poziomy, powyżej których należy podjąć działania zaradcze: dopuszczalny (wyższy), powyżej którego konieczne jest podjęcie zdecydowanych i często wymagających znacznych nakładów finansowych działań zaradczych; zalecany (niższy), odnoszący się do budynków, gdzie prostymi i niedrogimi rozwiązaniami można znacznie zredukować stężenie radonu . Rysunek 6.1 przedstawia dopuszczalne stężenia radonu odnoszące się do domów już istniejących oraz nowobudowanych w krajach należących i nie należących do Unii Europejskiej. W większości krajów członków Unii Europejskiej przyjęto niższy poziom dopuszczalny dla nowych budynków, niż dla konstrukcji starszych. Poziom dopuszczalny dla Ekwiwalentne stężenie radonu EEC – takie stężenie radonu będącego w równowadze z produktami rozpadu radonu, które jest równoważne rzeczywistemu stężeniu energii potencjalnej alfa przy braku równowagi promieniotwórczej; jego wartość otrzymuje się przez pomnożenie stężenia radonu przez współczynnik równowagi promieniotwórczej F. 33 Commission Recommendation of 21 February 1990 on the protection of the public against indoor exposure to radon. European Communities. 90/143/Euratom ____________________________________________________________________________ 12 WARSZTATY 2003 z cyklu „Zagrożenia naturalne w górnictwie” ____________________________________________________________________________ nowych budynków wynosi 200 Bq/m3. W Szwecji poziom ten określono jako dopuszczalny, w pozostałych krajach jako zalecany (patrz rysunek). Również w krajach nie należących do Wspólnoty przyjęto, że w nowych budynkach stężenie radonu nie powinno przekroczyć 200 Bq/m3. Łotwa wprowadziła poziom dopuszczalny 300 Bq/m3. Szwajcaria natomiast stosuje dwa poziomy: 1000 Bq/m3 jako dopuszczalny i 400 Bq/m3 jako zalecany. Wlk. Brytania Szwecja Szwajcaria Słowenia Słowacja Rosja Polska Norwegia Niemcy Łotwa Luksemburg Litwa Irlandia Grecja poziom dopuszczalny budynki nowe Finlandia poziom zalecany budynki nowe Estonia poziom dopuszczalny budynki istniejące Dania poziom zalecany budynki istniejące Czechy Białoruś Austria 0 200 400 600 800 1000 Rys. 6.1. Limity stężenia radonu w budynkach w różnych krajach W wielu krajach pozaeuropejskich istnieją jednakowe limity odnoszące się zarówno do istniejących, jak i do nowych budynków. Na przykład w Stanach Zjednoczonych dla domów nowych i starych zalecany poziom wynosi 150 Bq/m3; w Kanadzie 800 Bq/m3 a w Australii, Izraelu i Syrii 200 Bq/m3. ____________________________________________________________________________ 13 J. SKOWRONEK, B. MICHALIK, M. WYSOCKA, A. MIELNIKOW, J. DULEWSKI – Ochrona... ____________________________________________________________________________ Zagrożenie radiacyjne w budynkach w prawie polskim O ochronie przed promieniowaniem jonizującym w budownictwie mówi Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie34. W dziale 8 rozdział 3, Ochrona przed promieniowaniem jonizującym i polami elektromagnetycznymi określono następujące wymagania : §313. 1. Budynek z pomieszczeniami przeznaczonymi na pobyt ludzi i dla inwentarza żywego nie może być wykonany z materiałów i elementów wyposażenia niespełniających wymagań przepisów odrębnych w sprawie dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia. 2. Średnie wartości roczne ekwiwalentnego stężenia radonu w pomieszczeniach budynku przeznaczonego na stały pobyt ludzi nie mogą przekraczać dopuszczalnej wartości, określonej w przepisach odrębnych dotyczących dawek granicznych promieniowania. Dopuszczalne stężenia i natężenia czynników szkodliwych dla zdrowia określa rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002r.35, z tym że przepis ten obowiązuje właściwie tylko dla środowiska pracy. Jednakże już w pierwszym paragrafie stwierdza się, że w przypadku promieniowania jonizującego dawki graniczne i wskaźniki pochodne określają odrębne przepisy. W przypadku wymagań określonych w paragrafie 313 pkt. 1 wymienionego rozporządzenia Ministra Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa należy, jako przywołany tam przepis odrębny, zastosować rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 3 grudnia 2002r. w sprawie wymagań dotyczących zawartości naturalnych izotopów promieniotwórczych w surowcach i materiałach stosowanych w budynkach przeznaczonych na pobyt ludzi i inwentarza żywego, a także w odpadach stosowanych w budownictwie, oraz kontroli zawartości tych izotopów36. Surowce i materiały przeznaczone do budownictwa kwalifikowane są na podstawie dwóch wskaźników: f1 = 0,00033 CK + 0,0033 CRa + 0,005 CTh , f2 = CRa , gdzie: CK , CRa , CTh – stężenia izotopów potasu 40K, radu 226Ra i 228Ra. Wskaźnik f1 określa zawartość naturalnych izotopów promieniotwórczych zawartych w badanym materiale. Wskaźnik f2 ogranicza zawartość izotopu radu 226Ra, ze względu na zagrożenie promieniowaniem alfa pochodzącym od radonu i jego produktów rozpadu. Wskaźnik f1 obliczany jest na podstawie stężeń aktywności 226Ra, 228Th i 40K. Zgodnie z wymaganiami ww. rozporządzenia wartości wskaźników aktywności nie mogą przekraczać o więcej niż 20 % wartości: Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 roku w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie. Dz.U. nr 75, poz. 690 35 Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Dz. U. Nr 217, poz. 1833 36 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 3 grudnia 2002r. w sprawie wymagań dotyczących zawartości naturalnych izotopów promieniotwórczych w surowcach i materiałach stosowanych w budynkach przeznaczonych na pobyt ludzi i inwentarza żywego, a także w odpadach stosowanych w budownictwie, oraz kontroli zawartości tych izotopów. Dz.U. Nr 220, poz. 1850 34 ____________________________________________________________________________ 14 WARSZTATY 2003 z cyklu „Zagrożenia naturalne w górnictwie” ____________________________________________________________________________ 1. f1 = 1 i f2 = 200 w odniesieniu do surowców i materiałów budowlanych stosowanych w budynkach przeznaczonych na pobyt ludzi lub inwentarza żywego. 2. f1 = 2 i f2 = 400 w odniesieniu do odpadów przemysłowych stosowanych w obiektach budowlanych naziemnych wznoszonych na terenach zabudowanych lub przeznaczonych do zabudowy w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego oraz do niwelacji takich terenów. 3. f1 = 3,5 i f2 = 1000 w odniesieniu do odpadów przemysłowych stosowanych w częściach naziemnych obiektów budowlanych niewymienionych w pkt 2 oraz do niwelacji terenów niewymienionych w pkt 2. 4. f1 = 7 i f2 = 2000 w odniesieniu do odpadów stosowanych w częściach podziemnych obiektów budowlanych, o których mowa w pkt3, oraz budowlach podziemnych, w tym w tunelach kolejowych i drogowych, z wyłączeniem odpadów przemysłowych wykorzystywanych w podziemnych wyrobiskach górniczych. Przy stosowaniu odpadów przemysłowych do niwelacji terenów, o których mowa w punkcie 2 i 3, oraz do budowy dróg, obiektów sportowych i rekreacyjnych należy zapewnić, przy zachowaniu wymaganych wskaźników f1 i f2, obniżenie mocy dawki pochłoniętej na wysokości 1 metra nad powierzchnią terenu, drogi lub obiektu do wartości nieprzekraczającej 0,3 mikrogreja na godzinę. Wymóg utrzymania niskiej mocy dawki promieniowania gamma w powiązaniu z dopuszczalnym stężeniem radu 226Ra może okazać się trudny do spełnienia, bowiem można spodziewać się przekroczenia wartości mocy dawki już przy zawartości 650 Bq/kg 226Ra w stosowanym materiale. Rozporządzenie określa również wymagania systemu jakości laboratoriów wykonujących tego typu pomiary. Szkoda jednak, że zapis ten nie odwołuje się do ustawy o akredytacji 27, w której określono sposoby sprawdzania spełniania wymagań systemu jakości w laboratoriach pomiarowych, tak jak to zrobiono w przypadku przepisów górniczych. Sposób wykonywania badań zawartości naturalnych radionuklidów w surowcach i materiałach budowlanych opisany jest w Instrukcji nr 234 Instytutu Techniki Budowlanej 37. Część jej zapisów, w świetle obowiązującego rozporządzenia Rady Ministrów, jest nieaktualna. Jeśli chodzi o zagrożenie radonem w pomieszczeniach mieszkalnych, to stwierdzić trzeba, że prawo polskie nie dostosowało się do wymienionego wcześniej zalecenia Unii Europejskiej. W przypadku wymagań p. 2 omawianego rozporządzenia Ministra Infrastruktury należy oprzeć się na wymaganiach wprowadzonych rozporządzeniem Rady Ministrów w sprawie dawek granicznych7. Jednakże w tekście podstawowym nie ma tam wzmianki o limitach stężenia radonu. Jedynie w par. 6 ust. 2 mówi się, że wartości dawek granicznych o których mowa rozporządzeniu stosuje się do zwiększonego w wyniku działalności człowieka narażenia na naturalne promieniowanie jonizujące. Tym samym, dawki od radonu, którego stężenie w budynkach jest wyższe niż w środowisku, też powinny być limitowane. W załączniku do tego rozporządzenia stwierdza się, że jeżeli źródłem narażenia wewnętrznego są obecne w powietrzu nuklidy radonu i ich pochodne, obciążającą dawkę skuteczną wyznacza się przez pomiar lub obliczenie potencjalnej energii alfa. Definiuje się ją tam jako całkowitą energię cząstek alfa, emitowanych podczas rozpadu pochodnych radonu (222Rn) w szeregu promieniotwórczym aż do ołowiu 210Pb, z wyłączeniem tego nuklidu) oraz rozpadu pochodnych toronu (220Rn) w szeregu promieniotwórczym aż do stabilnego ołowiu Instrukcja nr 234/95 Wytyczne badania promieniotwórczości naturalnej surowców i materiałów budowlanych. Instytut Techniki Budowlanej, Warszawa 1995 37 ____________________________________________________________________________ 15 J. SKOWRONEK, B. MICHALIK, M. WYSOCKA, A. MIELNIKOW, J. DULEWSKI – Ochrona... ____________________________________________________________________________ Pb i wyraża się w dżulach (J). Narażenie to określa się przeliczając stężenie energii potencjalnej alfa, wyrażone w dżulach razy godzina na metr sześcienny (Jhm-3) na dawkę skuteczną w siwertach, z użyciem następujących współczynników konwersji: 1,1 Sv/Jhm-3 – dla narażenia od radonu w budynkach mieszkalnych, 1,4 Sv/Jhm-3 – dla narażenia od radonu na stanowiskach pracy, 0,5 Sv/Jhm-3 – dla narażenia od toronu na stanowiskach pracy. Oznacza to, że w budynkach mieszkalnych wartość dawki granicznej (jeśli przyjąć że człowiek spędza w mieszkaniu 80% czasu, a współczynnik równowagi między radonem a pochodnymi wynosi 0,5) jest osiągnięta jeśli stężenie radonu w mieszkaniu wynosi 47 Bq/m3. Problem jednak w tym, że do dawek granicznych nie wlicza się w Polsce – zgodnie z ustawą Prawo atomowe – dawek pochodzących od radonu i jego pochodnych w budynkach mieszkalnych a w aktach wykonawczych nie wskazano żadnego innego poziomu odniesienia dla zagrożenia powodowanego radonem i jego pochodnymi. W 1998 roku ukazała się Instrukcja 352/98 wydana przez Instytut Techniki Budowlanej Metody i warunki wykonywania pomiarów stężenia radonu w powietrzu w pomieszczeniach budynków przeznaczonych na stały pobyt ludzi38. Określono w niej, jak wybierać pomieszczenia do badań, które z istniejących metod mogą być stosowane do tego typu badań oraz jak prowadzić dokumentacje i sprawozdania z pomiarów. 208 7. Podsumowanie Wprowadzone z końcem 2002 roku znowelizowane przepisy wykonawcze do ustaw Prawo atomowe i Prawo geologiczne i górnicze w zasadzie porządkują wymagania ochrony radiologicznej górników zatrudnionych w warunkach zwiększonego narażenia na działanie promieniowania jonizującego od naturalnych substancji promieniotwórczych. Ponieważ jednak nie ukazywały się one w tym samym czasie, niektóre ich postanowienia nie są dostatecznie jasne dla użytkownika (np. konieczność uwzględniania wartości dawek od tła naturalnego przy obliczaniu zagrożenia). Nie ustrzeżono się również drobnych pomyłek drukarskich w tekście wydanych rozporządzeń. Znacznie gorzej przedstawia się sytuacja w zakresie gospodarowania odpadami zawierających podwyższone stężenia promieniotwórcze naturalnych radionuklidów a nie kwalifikujących się jeszcze do odpadów promieniotwórczych, dotyczy to szczególnie mas ziemnych lub skalnych , usuwanych lub przemieszczanych w związku z realizacją inwestycji lub prowadzeniem eksploatacji kopalin, wraz z ich przerabianiem. Występuje tu wręcz luka prawna w przepisach prawa atomowego i ochrony środowiska. Przepisy prawa atomowego, konkretnie rozporządzenie o odpadach promieniotwórczych 10, w odniesieniu do materiałów zawierających naturalne radionuklidy określają w par. 4 jedynie, co nie jest odpadem promieniotwórczym. Na przykład, w przypadku izotopu 226Ra, osady kopalniane, w których jego stężenie promieniotwórcze nie przekracza 100 kBq/kg, nie są odpadami promieniotwórczymi w rozumieniu przepisów prawa atomowego. Nie jest więc wymagana specjalna procedura postępowania z nimi, opisana w wymienionym wcześniej rozporządzeniu. Problem w tym, że przepisy dotyczące ochrony środowiska nie zajmują się więcej promieniowaniem jonizującym. Przykładem może być ustawa o odpadach 17. W załącznikach Instrukcja 352/98 Metody i warunki wykonywania pomiarów stężenia radonu w powietrzu w pomieszczeniach budynków przeznaczonych na stały pobyt ludzi. Instytut Techniki Budowlanej, Warszawa 1998 38 ____________________________________________________________________________ 16 WARSZTATY 2003 z cyklu „Zagrożenia naturalne w górnictwie” ____________________________________________________________________________ do tej ustawy, promieniotwórczość nie jest wymieniana ani jako składnik, ani jako właściwości odpadów które powodują, że muszą one być zakwalifikowane jako niebezpieczne. Tym sposobem, odprowadzanie do środowiska odpadów zawierających naturalne izotopy promieniotwórcze, o stężeniach podwyższonych na tyle, by dawki nimi powodowane były bliskie dawkom granicznym lub nawet je przekraczały, wciąż nie jest formalnie uregulowane, choć może to prowadzić do wzrostu zagrożenia promieniowaniem jonizującym na obszarze na którym są wytwarzane, składowane lub utylizowane. Konieczne jest więc pilne unormowanie sposobu postępowania z odpadami typu TENORM, a więc zawierającymi podwyższone – w wyniku działalności człowieka - stężenia naturalnych radionuklidów. Literatura Informacja Państwowej Agencji Atomistyki o stanie bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej w Polsce w roku 2001. Bezpieczeństwo Jądrowe i Ochrona Radiologiczna, 2 (50), 2002 1 Ustawa z dnia 10 kwietnia 1986 r Prawo atomowe. Dziennik Ustaw nr 12 poz. 70 z późn. zmianami 1 International Basic Safety Standards for Protection against Ionizing Radiation and for the Safety of Radiation Sources. FAO, IAEA, ILO, OECD, PAHO, WHO 1994. 1 EU Council Directive 96/29/Euroatom „The EC Basic Safety Standarts”- tłumaczenie polskie w: Bezpieczeństwo Jądrowe i Ochrona Radiologiczna, 4/96, Vol. 29, PAA 1 Recommendations for the implementation of Title VII of the European Basic Safety Standards Directive (BSS) concerning significant increase in exposure due to natural radiation sources. European Commission, Radiation Protection 88, 1997 1 Ustawa z dnia 29 listopada 2000r. Prawo atomow.e Dz.U. 2001, Nr 3, poz. 18 z późn. zmianami 1 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 maja 2002r. w sprawie dawek granicznych promieniowania jonizującego. Dz. U. Nr 111, poz. 969 1 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 3 grudnia 2002r. w sprawie dokumentów wymaganych przy składaniu wniosku o wydanie zezwolenia na wykonywanie działalności związanej z narażeniem na działanie promieniowania jonizującego albo przy zgłoszeniu wykonywania tej działalności. Dz.U. Nr 220, poz. 1851 1 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 17 grudnia 2002r. w sprawie szczegółowych warunków bezpiecznej pracy ze źródłami promieniowania jonizującego. Dz.U. Nr 239, poz. 2029 1 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 3 grudnia 2002r. w sprawie odpadów promieniotwórczych i wypalonego paliwa jądrowego. Dz.U. Nr 230, poz. 1925 1 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 6 sierpnia 2002r. w sprawie podstawowych wymagań dotyczących terenów kontrolowanych i nadzorowanych. Dz.U. Nr 138, poz. 1161 1 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 6 sierpnia 2002r. w sprawie rodzajów stanowisk mających istotne znaczenie dla zapewnienia bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej, szczegółowych warunków i trybu nadawania uprawnień dla osób, które mogą być zatrudnione na tych stanowiskach, oraz szczegółowych warunków i trybu nadawania uprawnień inspektora ochrony radiologicznej. Dz.U. Nr 145, poz. 1217 1 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 5 listopada 2002r. w sprawie wymagań dotyczących rejestracji dawek indywidualnych. Dz.U. Nr 207, poz. 1753 1 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23 grudnia 2002r. w sprawie wymagań dotyczących sprzętu dozymetrycznego. Dz.U. Nr 239, poz. 2032 1 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23 grudnia 2002r. w sprawie planów postępowania awaryjnego w przypadku zdarzeń radiacyjnych. Dz.U. Nr 239, poz. 2033 1 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 6 sierpnia 2002r. w sprawie przypadków, w których działalność związana z narażeniem na promieniowanie jonizujące nie podlega obowiązkowi uzyskania zezwolenia albo zgłoszenia, oraz przypadków, w których może być wykonywana na podstawie zgłoszenia. Dz.U. Nr 137, poz. 1153 1 Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001r. o odpadach. Dz.U. Nr 62, poz. 628 ____________________________________________________________________________ 17 J. SKOWRONEK, B. MICHALIK, M. WYSOCKA, A. MIELNIKOW, J. DULEWSKI – Ochrona... ____________________________________________________________________________ Polska Norma PN-89/Z-70071 Ochrona radiologiczna w podziemnych zakładach górniczych. Limity narażenia górników na działanie naturalnych izotopów promieniotwórczych i metody kontroli. 1 Instrukcja prowadzenia kontroli narażenia radiacyjnego od naturalnych substancji promieniotwórczych w kopalniach węgla kamiennego. Wspólnota Węgla Kamiennego, Katowice 1988 1 Wytyczne klasyfikacji wyrobisk górniczych oraz bezpiecznego prowadzenia robót w warunkach zagrożenia radiacyjnego powodowanego naturalnymi substancjami promieniotwórczymi. Wspólnota Węgla Kamiennego, Katowice 1988 1 Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. Prawo geologiczne i górnicze. Dziennik Ustaw Nr 27, poz. 96 z późn. zmianami 1 Zarządzenie Prezesa Wyższego Urzędu Górniczego z dnia 3 sierpnia 1994r. w sprawie określenia kryteriów oceny zagrożeń naturalnych oraz trybu zaliczania złóż kopalin, ich części lub wyrobisk górniczych do poszczególnych stopni zagrożeń. M.P. nr 45, poz. 368 1 Rozporządzenie Ministra Przemysłu i Handlu z dnia 14 kwietnia 1995r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpożarowego w podziemnych zakładach górniczych. Dz. U. Nr 67, poz. 342 1 Ustawa z dnia 27 lipca 2001r. w sprawie zmiany ustawy Prawo geologiczne i górnicze. Dz.U. Nr 110, poz. 1190 1 Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 14 czerwca 2002r. w sprawie zagrożeń naturalnych w zakładach górniczych. Dz.U. Nr 94, poz. 841 1 Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 28 czerwca 2002r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpożarowego w podziemnych zakładach górniczych. Dz.U. Nr 139, poz. 1169 1 Ustawa z dnia 30 sierpnia 2000r. o systemie oceny zgodności. Dz.U. Nr 166, poz. 1360 1 Polska Norma PN-EN ISO/IEC 17025:2001 Ogólne wymagania dotyczące kompetencji laboratoriów badawczych i wzorcujących. 1 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 17 grudnia 2002r. w sprawie stacji wczesnego wykrywania skażeń promieniotwórczych i placówek prowadzących pomiary skażeń promieniotwórczych. Dz.U. Nr 239, poz. 2030 1 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 19 listopada 2002r. w sprawie wymagań dotyczących jakości wody przeznaczonej do pożycia przez ludzi. Dz.U. Nr 203, poz. 1718 1 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 27 grudnia 2000r. w sprawie szczególnych warunków i wymagań sanitarnych przy produkcji naturalnych wód mineralnycch, naturalnych wód źródlanych oraz wód stołowych w opakowaniach jednostkowych. Dz.U. z 2001r., Nr 4, poz. 38 1 Commission Recommendation of 21 February 1990 on the protection of the public against indoor exposure to radon. European Communities. 90/143/Euratom 1 Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 roku w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie. Dz.U. nr 75, poz. 690 1 Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Dz. U. Nr 217, poz. 1833 1 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 3 grudnia 2002r. w sprawie wymagań dotyczących zawartości naturalnych izotopów promieniotwórczych w surowcach i materiałach stosowanych w budynkach przeznaczonych na pobyt ludzi i inwentarza żywego, a także w odpadach stosowanych w budownictwie, oraz kontroli zawartości tych izotopów. Dz.U. Nr 220, poz. 1850 1 Instrukcja nr 234/95 Wytyczne badania promieniotwórczości naturalnej surowców i materiałów budowlanych. Instytut Techniki Budowlanej, Warszawa 1995 1 Instrukcja 352/98 Metody i warunki wykonywania pomiarów stężenia radonu w powietrzu w pomieszczeniach budynków przeznaczonych na stały pobyt ludzi. Instytut Techniki Budowlanej, Warszawa 1998 1 ____________________________________________________________________________ 18
