Biała księga - UniaEuropejska.org

Wschodni wymiar polityki Unii Europejskiej i polski wkład w jej kreację
na przykładzie Ukrainy
Tatiana Dowganiuk
doktorantka Instytutu Europeistyki UJ
Konferencja „20 lat demokracji, 5 lat członkostwa. Jaka Polska w jakiej Unii Europejskiej?”
24-25 listopada 2009 r., Kraków - Przegorzały
Polityka wschodnia Unii Europejskiej jest praktyczną próbą odpowiedzi na stawiane
od czasu rozpadu ZSRR pytanie: w jakiej formie Zachód powinien zaangażować się na
obszarze Wspólnoty Niepodległych Państw. W 2002 roku Wielka Brytania i kraje
skandynawskie zaproponowały stworzenie wspólnej Inicjatywy dla Nowego Sąsiedztwa,
mając na myśli Rosję, Ukrainę, Białoruś i Mołdowę. Na przełomie lat 2002/2003 koncepcja ta
uległa poszerzeniu – powstała wówczas koncepcja Szersza Europa- sąsiedztwo: nowe ramy
dla naszych wschodnich i południowych sąsiadów, zawierający wytyczne dla realizacji
polityki zagranicznej UE wobec nowych państw sąsiedzkich.
W ramach dalszych prac nad udoskonaleniem stosunków między UE a jej sąsiadami w
maju 2004 r. Komisja Europejska ogłosiła następny dokument zatytułowany Europejska
Polityka Sąsiedztwa (ERS)- Strategia 1. W komunikacie tym wyraźnie podkreślono, że celem
strategii nie jest doprowadzenie do kolejnego poszerzenia Unii o państwa, do których
skierowana jest Polityka Sąsiedztwa. Określenie grupy sąsiadów oraz zdefiniowanie wobec
nich tej właśnie polityki oznacza, że „życzeniem” Unii jest zachowanie przez te państwa
statusu sąsiadów, czyli wywołanie dalszych politycznych i ekonomicznych przeobrażeń w
tych państwach, bez zaoferowania im perspektywy członkostwa. Celem Europejskiej Polityki
Sąsiedztwa jest podzielenie się korzyściami z poszerzenia z krajami sąsiadującymi, aby
zwiększyć stabilność, bezpieczeństwo i dobrobyt, uniknąć wytyczenia nowych linii podziału i
wspierać rozszerzanie stabilności i zamożności w, i poza nowymi granicami Unii
Europejskiej. Aby to osiągnąć należy nie tylko nie dopuścić do nowych podziałów, ale
umożliwić krajom sąsiednim uczestnictwo w różnych działaniach UE poprzez większą
współpracę polityczną, ekonomiczną i kulturalną. Bezpieczeństwo można osiągnąć tylko
poprzez współpracę, a nie zamykanie granic. Adresatami Sąsiedztwa są państwa powstałe z
rozpadu ZSSR: Białoruś, Ukraina, Mołdowa, Rosja, a także państwa basenu Morza
śródziemnego: Algieria,
Egipt, Izrael, Jordania, Liban, Libia, Maroko, Palestyńska
Autonomia, Syria, Tunezja. Miesiąc później, w czerwcu 2004 r., polityka ta w wymiarze
wschodnim objęła również kraje Kaukazu Południowego (Armenia, Azerbejdżan, Gruzja).
Należy wyraźnie podkreślić, że Polityka Sąsiedztwa skierowana jest do tych państw, których
członkostwo nie jest rozpatrywane w bliższej przyszłości, dlatego programem nie została
objęta Turcja oraz kraje bałkańskie, których członkostwa nie można wykluczyć. W strategii
przygotowanej przez Komisję wskazano na najważniejsze obszary, w ramach których ma się
rozwijać sąsiedzka współpraca:
Europejska Polityka Sąsiedztwa- - Strategia –Komunikat Komisji, COM (2004) 375, „Monitor Europejski”
2004
1
2
- promowanie unijnych wartości: respektowanie praw człowieka, mniejszości
narodowych, demokracji i rządów prawa;
- współpracę polityczną w zakresie zarządzania kryzysami i rozwiązywanie
konfliktów w ramach Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa oraz Europejskiej
Polityki Bezpieczeństwa i Obrony;
- wprowadzanie reform gospodarczych, harmonizację ustawodawstwa państw
sąsiedzkich z prawem unijnym;
- rozwijanie współpracy w ramach sektorów: transportu, ochrony środowiska,
komunikacji, energetyki, nauki i oświaty;
- zarządzanie ruchem granicznym, doskonalenie współpracy w ramach Obszaru
Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych 2.
Tak więc obszar objęty Polityką Sąsiedztwa ma być przestrzenią realizującą cel
europeizacji polegającej na „modernizacji byłych dyktatur komunistycznych(…), jak również
słabych państw Europy” 3. Europeizacja jest zatem procesem bardzo szeroko rozumianym,
opierający się na transformacji politycznej, gospodarczej i społecznej, a jej głównym celem
jest stworzenie potężnej strefy stabilizacji, pokoju i bezpieczeństwa.
W ramach EPS nie przewidywano tworzenia nowych instytucji i umów
międzynarodowych z państwami objętymi tą polityką, co sugeruje, iż decydenci unijni chcą
trzymać te kraje „na pewien dystans”. Głównymi instrumentami realizacji Polityki Sąsiedztwa
mają być: Umowa o Partnerstwie i Współpracy (PCAs) oraz kilkuletnie Plany Działania
(Action Plans), przygotowywane odrębnie dla każdego kraju ( z uwzględnieniem jego
możliwości, potencjału politycznego i gospodarczego), powstające w drodze współpracy
Komisji Europejskiej i danego sąsiada. Definiują one poszczególne cele przyświecające UE i
danego krajowi trzeciemu (od celów politycznych po kwestie techniczne). Specyfiką EPS jest
zasada zróżnicowania, która oznacza, że relacje z poszczególnymi krajami zależą od ich
sytuacji politycznej, poziomu ambicji w odniesieniu do UE, planów reform i poziomu
społeczno-ekonomicznego.
EPS po dwóch latach praktycznego funkcjonowania (2005-2006) przeszła proces
zmian. Propozycje wzmocnienia EPS ze strony Komisji Europejskiej pojawiły się w grudniu
2006 r., a 5 grudnia 2007 r. KE przedstawiła komunikat „Silna EPS” (Strong European
A. Adamczyk, Znaczenie Europejskiej Polityki Sąsiedztwa dla budowania stosunków z państwami Europy
Wschodniej, [W:] J. Borkowski, Rola Polski w kształtowaniu polityki wschodniej Unii Europejskiej na
przykładzie Ukrainy. Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszwskiego, Warszawa 2003.
3
K. Pełczyńska-Nałęcz, Poszerzona Unia Europejska wobec wschodniego sąsiedztwa: problemy i rozwiązania.
Ośrodek Studiów Wschodnich, Warszawa 2003.
2
3
Neighbour hood Policy), proponujący nowe rozwiązania. 18 lutego 2008 Rada UE przyjęła
konkluzję dotyczącą EPS. W rezultacie pojawiły się nowe elementy w ramach EPS:
- uznano, że należy skupić się w pierwszym rzędzie na implementacji już przyjętych
przez poszczególne kraje zobowiązań w ramach Planów Działania;
- dopuszczono możliwość zawierania pogłębionych porozumień, które zastąpiłyby
dotychczasowe porozumienia PCA;
- w dziedzinie współpracy ekonomicznej głównym narzędziem ma stać się tzw.
głęboka strefa wolnego handlu, obejmująca handel towarami i usługami, jak i dostosowania
prawa tego państwa do unijnego w tej sferze, otwarta dla państw, które przystąpiły do WTO.
W długiej perspektywie dopuszczono możliwość powstania Wspólnoty Gospodarczej
Sąsiedztwa między UE i krajami, objętymi EPS;
- w sferze bezpieczeństwa zewnętrznego dopuszczono współudział partnerów z EPS,
jak np. przyjmowaniem przez wspólnych deklaracji w ramach WPZiB czy udział w misjach
prowadzonych przez UE;
- zaproponowano też ułatwienia w przepływie osób, w tym siły roboczej, łącznie z
uznaniem konieczności wprowadzenia ułatwień wizowych dla partnerów z EPS i porozumień
o małym ruchu granicznym;
- dopuszczono udział państw nieczłonkowskich w unijnych programach;
- wskazano też na konieczność współpracy w celu zwalczania wspólnych zagrożeń dla
bezpieczeństwa ( terroryzm, przestępczość, nadużycia celne i podatkowe, skażenia nuklearne)
oraz konieczność większego zaangażowania UE w rozwiązywanie konfliktów w sąsiedztwie.
Jednocześnie nie wszystkie państwa członkowskie Unii są tym kierunkiem
zainteresowanie – zwłaszcza państwa Europy południowej zwracają duża większa uwagę na
kwestię Morza Śródziemnego niż na sytuacje na obszarze posowieckim. Do najbardziej
zainteresowanych i przejawiających największe ambicje wpływania na politykę wschodnią
UE należą Polska, państwa bałtyckie, Niemcy, kraje skandynawskie (Szwecja i Finlandia)
oraz Komisja Europejska. Dla większości tych państw zaangażowanie wynika z położenia
geograficznego.
Polska demonstruje stałą aktywność na rzecz kształtowania wschodniego wymiaru
UE. Inicjatywa rozwoju wschodniego wymiaru polityki Unii Europejskiej, jak i samo pojęcie
pojawiły się po raz pierwszy w opublikowanym w lipcu 2001 r. przez Ministerstwo Spraw
Zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej dokumencie Non-paper z polskimi propozycjami w
sprawie przyszłego kształtu rozszerzonej Unii Europejskiej wobec wschodnich sąsiadów. W
dokumencie tym, Polska występuje z koncepcją powołania „wschodniego wymiaru” polityki
4
Unii Europejskiej. Od tego momentu pojęcie wymiar wschodni UE zostało wprowadzone do
języka naukowego na określenie polityki zewnętrznej UE wobec państw Europy Wschodniej.
Najogólniej polskie ambicje można określić jako chęć uzyskania wiodącej roli w
kształtowaniu europejskiej polityki wobec wschodu. Dotyczy to zarówno polityki wobec
Ukrainy, Białorusi i Gruzji, jak i wpływu na decyzje dotyczące relacji z Rosją. Polska chciała
ustawić się w roli „kraju-eksperta” od spraw wschodnich w ramach Unii.
Polska wizja ułożenia stosunków UE ze wschodnimi sąsiadami zakłada wspieranie
integracji wybranych państw WNP ze strukturami zachodnimi, do ich członkowstwa w Unii
Europejskiej (oraz NATO) w dalszej perspektywie. W okresie przejściowym Polska opowiada
się za utworzeniem ram instytucjonalnych, które ułatwiłyby zbliżenie tych państw z UE. W
odniesieniu do Rosji za najistotniejsze należałoby uznać ograniczenie postrzeganej jako
negatywnej roli Rosji w przestrzeni europejskiej- zmniejszenie możliwości dzielenia Unii
przez politykę Moskwy. Miałoby to sprowadzać się do zmiany postrzegania Rosji przez
państwa Europy Zachodniej na bardziej krytyczne; zniechęcenie ich do opierania polityki
wobec wschodu na zasadzie Russia First oraz przyjęcie przez Unię jednolitej polityki wobec
Rosji, w tworzeniu której Polska miałaby istotny udział.
Kolejnym elementem wpływającym na polskie podejście do wschodniego sąsiedztwa
Unii jest przekonanie, iż stanowi ona najbardziej obiecujące alternatywne źródło dostaw
surowców energetycznych, niezależne od Rosji. Stąd celem Warszawy pozostaje
uruchomienie połączeń infrastrukturalnych łączących UE z basenem Morza Kaspijskiego,
które omijałyby terytorium rosyjskie. Polska pozostaje zainteresowania szlakiem OdessaBrody –Gdańsk. Jego wykorzystanie wzmocni znaczenie współpracy polsko-ukraińskiej dla
Europy i dla pozycji Rosji. Transportowanie ropy kaspijskiej do Europy będzie zależało tylko
od Polski i Ukrainy, z pominięciem Rosji, co spowoduje zmniejszenie zależności
energetycznej Polski i Ukrainy od Rosji. Fakt ten odpowiada interesom zarówno Polski, jak i
Ukrainy.
Polska wyraża przekonanie, że kluczowym elementem procesu zbliżania tego regionu
z Unią Europejską pozostaje umocnienie ich suwerenności, modernizacja i demokratyzacja,
której następstwem byłoby przyjęcie przez te kraje prozachodniej orientacji w polityce
zagranicznej.
Polska, jako największe państwo graniczne UE na wschodzie powinna w sposób
naturalny stać reprezentantem wschodniej polityki UE. Szczególny nacisk został położony na
relacje z Ukrainą, która dla UE jest nowym sąsiadem, natomiast dla Polski –tradycyjnym
partnerem współpracującym w wielu dziedzinach. Na tym właśnie aspekcie chciałabym
5
skupić się w dalszej części.
Ponieważ Ukraina jest największym państwem Europy
Środkowo-Wschodniej, a Polska – największym z nowych państw członkowskich, to relacje
między nimi będą stanowić też wzór dla stosunków między nowymi członkami i krajami,
które nie wejdą do UE w bliskiej perspektywie.
Początki formalnych kontaktów ukraińsko-unijnych sięgają 1992r., gdy po roku od
proklamowania niepodległości przez Ukrainę miało miejsce pierwsze spotkanie prezydenta L.
Krawczuka z przewodniczącym Komisji Europejskiej J. Delorsem. Jednym z efektów tego
spotkania było otwarcie w 1993 r. w Kijowie przedstawicielstwa Komisji Europejskiej.
W 1994 r. Rada UE w ramach Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa
wydała stanowisko w sprawie określenia celów i priorytetów współpracy z Ukrainą,
podkreślając potrzebę przestrzegania praw człowieka, budowy instytucji demokratycznych i
gospodarki rynkowej.
Ważnym wydarzeniem było podpisanie Umowy o Partnerstwie i Współpracy między
UE a Ukrainą, która weszła w życie w 1998 r. Rok później podpisano w Helsinkach kolejny
ważny dokument regulujący stosunki między tymi partnerami, Wspólną Strategię. W 2003 r.
zastąpiono ją kolejną. Rada Europejska przyjęła ta strategię, aby umocnić – jak określono w
dokumencie- partnerstwo strategiczne między UE a Ukrainą, które jest „istotnym czynnikiem
wpływającym na wspomaganie pokoju, stabilizacji i dobrobytu w Europie”. Podkreślono, iż
stabilna Ukraina stanowi dużą wartość dla UE, dlatego w dokumencie położono szczególny
nacisk na rozwój w tym kierunku. Dokumenty te świadczą o priorytetowym traktowaniu
przez UE stosunków z Ukrainą oraz definiują cele stanowiące podstawę ich współpracy:
- wsparcie procesu transformacji politycznej i gospodarczej na Ukrainie,
- wspólne stawienie czoła zagrożeniom w dążeniu do stabilności i bezpieczeństwa w
Europie, ochrony środowiska, bezpieczeństwa energetycznego i nuklearnego,
- pogłębienie współpracy w kontekście poszerzenia, wsparcie integracji gospodarki
ukraińskiej z gospodarką europejską i światową, wzmocnienie współpracy w zakresie
wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych 4.
O dużej randze tych stosunków świadczą także ramy instytucjonalne, które
przygotowano w celu sprawnej realizacji współpracy między dwoma partnerami. Powstała
Rada Współpracy składająca się z reprezentacji Prezydencji, Komisji Europejskiej, rządu
Ukrainy oraz Wysokiego Przedstawiciela UE ds. WPZiB. Na poziomie roboczym powstał
Komitet Współpracy (składający się z wyższych urzędników ministerialnych Ukrainy oraz
4
T. Kołodziej, Nowe Sąsiedztwo na wschodzie poszerzonej Unii. Warszawa 2005
6
reprezentantów KE) koordynujący współpracę w zakresie handlu i inwestycji, finansów i
gospodarki, w kwestiach energetycznych, nuklearnych, nauki badań, technologii i edukacji.
Szczególna wagę obie strony przykładają do współpracy w dziedzinie celnej, transgranicznej
oraz w zakresie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych.
9 grudnia 2004 r. Komisja Europejska rozpoczęła realizację założeń Polityki
Sąsiedztwa wobec Ukrainy, podpisując z nią Plan Działania. Dokument ten wszedł w życie
dopiero 21 lutego 2005 r., gdyż decydenci unijni czekali na dalszy rozwój sytuacji politycznej
na Ukrainie i utworzenie nowego rządu po wyborach. Plan Działania podpisano na 3 lata i
zakładał:
- unijną pomoc w przeprowadzeniu reform gospodarczych i prawnych w celu
umożliwienia Ukrainie akcesji do Wspólnego Rynku;
- uczestnictwo Ukrainy w licznych programach UE w zakresie edukacji, badań,
ochrony środowiska;
- współpracę w zakresie zarządzania kontroli granic, migracji, zwalczania
zorganizowanej przestępczości;
- rozwój współpracy w zakresie transportu, energetyki;
- rozwój współpracy w zwalczaniu terroryzmu i zapobieganiu rozprzestrzeniania się
broni masowego rażenia oraz w rozwiązywaniu konfliktów regionalnych.
Zapisy zawarte w Planie Działania mają charakter bardzo ogólny, równocześnie
jednak ze współpracą w ramach Europejskiej Polityki Sąsiedztwa Ukraina podejmuje próby
zbliżenia gospodarczego, wdrażając reformy ekonomiczne. Kraj ten, dążąc do uzyskania
statusu gospodarki rynkowej musi przeprowadzić szereg reform gospodarczych zgodnych z
wymogami Światowej Organizacji Handlu. (Głównym celem Ukrainy jest umożliwienie
bezcłowego handlu stalą i tekstyliami, które stanowią 30% jej eksportu do UE) 5.
Nie ulega wątpliwości, że głównym priorytetem polityki zewnętrznej Ukrainy jest
uzyskanie statusu stowarzyszenia, a w dalszej perspektywie – pełnoprawnego członkostwa w
Unii Europejskiej. Kraj ten domaga się jasnych deklaracji i decydentów unijnych w sprawie
określenia daty wejścia do UE. Politycy europejscy są dość sceptycznie nastawieni do
obecności Ukrainy w rodzinie państw UE i nie chcą składać jej żadnych obietnic. Świadczy to
o braku konkretnych planów politycznych UE w stosunku to tego wschodnioeuropejskiego
państwa. Dystans istniejący w stosunkach między UE a Ukrainą wynika z nieznajomości tego
A. Adamczyk, Znaczenie Europejskiej Polityki Sąsiedztwa dla budowania stosunków z państwami Europy
Wschodniej, [W:] J. Borkowski, Rola Pollski w kształtowaniu polityki wschodniej Unii Europejskiej na
przykładzie Ukrainy. Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszwskiego, Warszawa 2003.
5
7
kraju, funkcjonujących stereotypów, a także z niekonsekwentnej postawy polityków
ukraińskich. Ukraina przez długi czas, mimo składanych przez kolejnych prezydentów tego
kraju (Krawczuka, Kuczmę) deklaracji o chęci członkostwa w UE oraz wspomnianych
wcześniej inicjatyw, spotkań, strategii nie podejmowała żadnych konkretnych działań na
rzecz nawiązania bliższych stosunków. Zaniechanie takich działań ze strony Ukraińców było
niewątpliwie korzystne także dla Unii, która kształtowała relacje z Kijowem, respektując
interesy Rosji. Paradoksalnie, zarówno dla jednej, jak i dla drugiej strony Rosja była istotnym
partnerem i Ukraina i Unia nie chciały doprowadzić do pogorszenia stosunków z Moskwą.
Jedną z zasadniczych kwestii przetargowych były dostawy energii zarówno na Ukrainę, jak i
do UE. Ponadto Ukraina była mocno związana z Rosją gospodarczo, np. w 1998 r. Rosja
miała 38% udziału w ukraińskim handlu. Sama Ukraina aż do roku 2004 nie zdecydowała się
na jasne sprecyzowanie swoich priorytetów w polityce zewnętrznej: opcja europejska czy
rosyjska. Balansowanie między dwoma opcjami ugruntowało jedynie chaos polityczny i
potwierdziło brak stabilizacji, któremu towarzyszyły tendencje autorytarne godzące w unijny
dekalog zasad. Odchodzenie ukraińskiego systemu politycznego do demokracji i
praworządności, zahamowanie transformacji było coraz bardziej widoczne, czego skutkiem
była coraz większa powściągliwość wobec tego kraju. Przykładem tej tendencji może być
zapoczątkowana w UE w 2002 roku Inicjatywa Nowego Sąsiedztwa, która miała służyć
poprawie stosunków z Ukrainą, Białorusią i Mołdową. W rzeczywistości jednak inicjatywę tę
podjęto głównie ze względu na chęć polepszenia relacji z Ukrainą. W miarę upływu czasu
inicjatywa była coraz powszechniej krytykowana przez państwa członkowskie UE, gdyż
uznano, że Ukraina, w której następował wyraźny regres reform politycznych i wzrost
nastrojów prorosyjskich jest niestabilnym i nieprzewidywalnym sąsiadem. W UE wzrastały
obawy, że Inicjatywa Nowego Sąsiedztwa może być uznana przez Ukraińców za punkt
wyjściowy do przyszłego członkostwa i że jest za wcześnie na jakąkolwiek bliższą formę
współpracy. Mając na uwadze te obiekcje, zastąpiono powyższą inicjatywę nową inicjatywą
Szerszej Europy, tym samym zwiększając zasięg geograficzny inicjatywy, która objęła kraje
na południowym brzegu Morza Śródziemnego oraz Rosję. Tym samy dość uprzywilejowany
status Ukrainy został ograniczony. Ukraina została potraktowana jak jeden z wielu sąsiadów
w ramach Inicjatywy i znalazła się ze swoimi planami integracyjnymi wśród państw
pozaeuropejskich nie mających takich aspiracji.
Nowy rozdział w stosunkach tego kraju z UE otworzyła „Pomarańczowa rewolucja”,
która przyczyniła się do zmian politycznych na Ukrainie oraz do wyraźnego zdefiniowania
europejskich aspiracji Kijowa. Przyznać jednak należy, że chociaż teraz Ukraina deklaruje
8
swoje cele strategiczne jako wyraźnie prounijne, UE wciąż zachowuje się wobec niej dość
wstrzemięźliwie. Nie ulega jednak wątpliwości, że nastąpiła jakościowa zmiana we
wzajemnych stosunkach. W kształtowaniu ukraińsko-unijnych relacji nie bez znaczenia jest
rola, jaką odgrywa Polska, konsekwentnie sprzyjając promocji ukraińskich aspiracji na forum
UE, będąc jej adwokatem. Polska w kluczowych dla Ukrainy chwilach podczas
„pomarańczowej rewolucji” była państwem inicjującym szersze zainteresowanie ukraińską
sprawą, krajem forsującym wyraźniejsze i konkretniejsze działania na rzecz wspierania
tworzącej się młodej demokracji. Zresztą Polska jako pierwszy kraj uznała niepodległość
Ukrainy w 1991 roku. Aktywna postawa Polski była widoczna w następnych działaniach:
- pod wpływem polskich nacisków Parlament Europejski w 2004 r. powołał delegację,
której pierwszym zadaniem było wysłanie obserwatorów na wybory prezydenckie ( jej
szefami zostali Polacy: Marek Siwiec i Bogda Klich);
- za sprawą Polski Rada Europejska zaapelowała o przeprowadzenie drugiej tury
wyborów prezydenckich uczciwie i rzetelnie oraz o wysłanie większej liczby obserwatorów
niż przy pierwszej turze;
- pod wpływem polskich i litewskich nacisków, UE zdecydowała się na proces
mediacyjny na Ukrainie, gdyż Parlament Europejski uznał, że wybory na Ukrainie nie były
wiarygodne. Przy ukraińskim okrągłym stole zasiadł wśród dziewięciu negocjatorów m.in.
prezydent RP A. Kwaśniewski 6;
- z polskiej inicjatywy na początku grudnia 2004 r. Parlament Europejski
przeprowadził specjalną debatę poświęconą sytuacji na Ukrainie, podczas J. Buzek
przedstawił 4 warunki PE, które mają być spełnione poprzez władze w Kijowie: rozwiązanie
kryzysu bez użycia siły, zachowanie integralności terytorialnej Ukrainy, powtórzenie II tury
wyborów, zapewnienie obydwu kandydatom równego dostępu do mediów;
- za sprawą Polski PE uznał wybory za sfałszowane i unieważnił II turę głosowania
oraz wezwał do ponownego jej przeprowadzenia z udziałem międzynarodowych
obserwatorów. W razie negatywnego rozwoju wypadku posłowie zapowiedzieli zawieszenie
Umowy o Partnerstwie i Współpracy oraz zastosowanie sankcji;
- dzięki wysiłkom Polaków zaczął się zmieniać ton wypowiedzi unijnych polityków o
Ukrainie, co podkreślił w swojej wypowiedzi B. Geremek, konstatując: ”Unia musi otworzyć
się na Ukrainę”;
Mediacje były prowadzone w gronie 9 polityków. Ukrainę reprezentowali: L. Kuczma-ustępujący prezydent,
W. Janukowycz i W. Juszczenko-kandydaci na prezydenta, i szef parlamentu Ukrainy W. Łytwyn. Stronę unijną
prezentowali: prezydent Polski A. Kwaśniewski, Wysoki Przedstawiciel ds. WPZiB J. Solana i prezydent Litwy
V.Adamkus.
6
9
- zwracano także uwagę na dość zachowawczą postawę UE wobec Ukrainy. Dając
sygnał ze trony Unii, że ukraińskie wysiłki są przez nią zauważane i wspierane, chciano tym
samym motywować ten kraj do postaw bardziej proeuropejskich;
- wskutek polskiej aktywności w UE rozpoczęła się debata nad modyfikacją
dotychczasowego podejścia do wschodniego sąsiada 7.
Tak więc reprezentowanie Ukrainy na forum UE zaczęło być uważane za domenę
polskiej dyplomacji. Polsce zależało, aby zgodnie z zapowiedziami Europejskiej Polityki
Sąsiedztwa – UE nie koncentrowała się tylko na swoich granicach południowych. Trzeba
pamiętać o tym , że Polska jest jedynym państwem regionu, które potwierdziło swoją
gotowość zostania partnerem strategicznym Ukrainy, co znalazło w dokumencie
wewnętrznym „Strategia Bezpieczeństwa Rzeczypospolitej Polski”, zaakceptowanym przez
RP w 2000 roku. Cele partnerstwa strategicznego Polski i Ukrainy polegają na tym, aby
zapobiec pojawieniu się nowej linii podziału Europy na granicy polsko-ukraińskiej, a także
żeby współdziałać na rzecz wzmocnienia stosunków Zachodu i Wschodu, Północy i Południa
Europy. Rząd Polski wychodzi z założenia, że zamknięcie wschodniej granicy rozszerzonej
Unii i izolacja Ukrainy nie odpowiada strategicznym interesom polskiego państwa. Bardziej
korzystne byłoby udzielanie pomocy w przekształceniach wewnętrznych w Ukrainie, tzn.
przekazywanie wiedzy, doświadczeń z procesu transformacji, procesu przyjmowania
standardów europejskich, przekazywanie doświadczeń z takich działań jak funkcjonowanie
demokracji i samorządów lokalnych itd. Pomoc ta powinna być skierowana na : po pierwsze,
wspieranie rozwoju współpracy regionalnej i transgranicznej, po drugie, na stworzenie
nowych instrumentów, które byłyby przeznaczone na wspieranie rozwoju instytucji, kapitału
ludzkiego i przemian strukturalnych. Jak podkreślił Bronisław Geremek „ […] powinniśmy
być gotowi do udzielenia Ukrainie konkretnej pomocy. Niezależna Ukraina ma kluczowe
znaczenie strategiczne zarówno dla Polski i jej bezpieczeństwa, jak dla równowagi w całym
regionie. 8” Polskie propozycje wskazują na konieczność uznania europejskich aspiracji
Ukrainy podwyższenia poziomu dialogu politycznego, poszukiwania nowych obszarów
współpracy. „Ukrainie potrzebna jest europejska wizja, która pozwoli jej budować
nowoczesne państwo skierowane na Zachód. Inaczej Ukraina przyjmie kierunek odwrotny…”
uważa rzecznik polskiego MSZ Bogusław Majewski. Kolejnym potwierdzeniem tej opinii
jest to, że Polska wystąpiła z propozycją powołania w KE komisarza zajmującego się dalszym
O. Barburska, Polska wobec europejskich aspiracji Ukrainy, [W:] J. Borkowski, Rola Polski w kształtowaniu
polityki wschodniej Unii Europejskiej na przykładzie Ukrainy. Centrum Europejskie Uniwersytetu
Warszwskiego, Warszawa 2003.
8
Б. Геремек. Основнi напрями зовнiшньоi полiтики Польщi. „Полiтична думка” № 1. 1998
7
10
poszerzeniem Wspólnoty, który mógłby dopilnować interesów Kijowa w Brukseli 9. Poza tym
dla realizacji założeń w dziedzinie współpracy oraz jej pogłębienia przyszłości powołano
szereg specjalnych struktur instytucjonalnych takich jak: Komitet Konsultacyjny Prezydentów
Rzeczypospolitej Polskiej i Ukrainy; Ukraińsko-Polska Komisja Mieszana ds. Współpracy
Gospodarczej i Handlu; Stała Ukraińsko- Polska Konferencja ds. Integracji Europejskiej;
Polsko-Ukraińska Międzyrządowa Rada Koordynacyjna ds. Współpracy Międzyregionalnej;
Instytut Polski w Kijowie itd 10.UE jest zainteresowana tym, co Polska ma do powiedzenia na
temat polityki wschodniej, a więc ważne jest, żeby Polska proponowała nowatorskie
rozwiązania. Ostatnio Polska proponowała różnego rodzaju rozwiązania dotyczące edukacji,
inwestowania w zasoby ludzkie, tworzenia katedr europejskich na uniwersytetach,
fundowania różnego rodzaju stypendiów. Jednym słowem polskim celem było i jest
doprowadzenie do członkostwa Ukrainy w NATO i UE. I starają się robić to najlepiej jak
potrafią.
Mimo, że jednym z bezpośrednich skutków ”pomarańczowej rewolucji” było
samookreślenie się Ukrainy jako kraju europejskiego, nie doprowadziło to do szybkich zmian
w stosunkach między Ukrainą a UE. Nowo wybrany prezydent W. Juszczenko podczas
swojej wizyty w styczniu 2005 r. w Strasburgu stwierdził, że „strategicznym celem Ukrainy
jest członkostwo w UE. Nie będzie polityki (…) we wszystkich kierunkach, tylko w jednym:
europejskim” 11. Mimo to UE wstrzymuje się od formułowania nawet bardzo odległych
perspektyw członkowskich dla Ukrainy. Niezbędna jest kontynuacja reform politycznych i
przemian społeczno-gospodarczych. Dobrym sygnałem dla przyszłości stosunków kraińskounijnych była szczyt Ukraina- UE w grudniu 2005 r. w Kijowie. Po kilku latach starań
Bruksela przyznała wreszcie Ukrainie status kraju z gospodarką rynkową. Natomiast plany
wstąpienia Ukrainy do Swiatowej Organizacji Handlu nie zostały zrealizowane, a w jej
interesie leży jak najszybsze uzyskanie statusu członka WTO.
Niestety ostatnie wydarzenia nie napawają w tej kwestii optymizmem. Wielkim
rozczarowaniem była niemożność sformowania rządu przez niedawnych sojuszników z
Majdanu: Blok Julii Tymoszenko oraz Naszą Ukrainę. Ich paromiesięczne spory o osobę
premiera świadczyły o przewadze partykularnych interesów partyjnych i osobistych
ambicjach przywódców. W efekcie na czele nowego rządu stanął lider „niebieskiej” Partii
Regionów i zarazem konkurent W. Juszczenki, podczas wcześniejszych starań o fotel
9
A. Bielecki, W interesie Ukrainy. „Rzeczpospolita” 25.05.2004
С.М. Павленко. Выдносини Украiни та Польщi в контекстi Европейськоi Iнтеграцii. Украiна i Польща
– стратегiчне партнерство. Iсторiя. Киiв 2002. с. 32
11
R. Sołtyk, Juszczenko Europie. „Gazeta Wyborcza”, 26, 01, 2005
10
11
prezydenta – W. Janukowycz. Nowy premier, mimo wcześniejszych zapowiedzi, że
europejskie wartości są bliskie Ukraińcom, nie podejmuje żadnych starań o przystąpienie
swego kraju do NATO, mając zresztą na takie działanie spore przyzwolenie społeczne,
bowiem 60% Ukraińców opowiada się przeciwko wejściu do Sojuszu. Ponieważ w obecnej
koalicji nurt antynatowski jest dominujący, trudno oczekiwać od tego rządu, że będzie
podejmował szerokie akcje informacyjne i wyjaśniające społeczeństwu korzyści, jakie niesie
za sobą integracja zarówno z NATO, jak i z Unią Europejską. Jest to sytuacja wysoce
niekorzystna z punktu widzenia integracyjnych szans Ukraińców. W zasadzie Ukraina sama
dostarcza
Brukseli
argumentów
przeciwko
sobie.
Niezdecydowana
w
kwestiach
integracyjnych (rozbieżność działań rządu i prezydenta) Ukraina to partner, którego
zjednoczona Europa nie będzie poważnie brała pod uwagę. Szkoda więc kapitału sympatii,
jakim Ukraina została obdarzona podczas „pomarańczowej rewolucji”. Komisja Europejska
nadal proponuje Ukrainie jedynie umowę o współpracy, która jednak nie przewiduje
członkostwa tego kraju w UE. Zdaniem Lecha Wałęsy, kontynuacja takiej polityki może być
zbliżyć Ukrainę z Rosją, co może spowodować reaktywowanie Związku Radzieckiego i mieć
bardzo negatywne skutki dla pokoju i stabilności w regionie.
Obawy Wałęsy podziela
również prezydent Ukrainy Wiktor Juszczenko, Oświadczył, że w trudnym dla Ukrainy
czasie, kiedy po wyborach parlamentarnych i powstaniu rządu Wiktora Janukowycza w
Kijowie znowu pojawiły się obawy o realizację proeuropejskiego kursu Ukrainy, wyjątkowo
ważny jest sygnał od Brukseli, że w dalszej perspektywie ten kraj może liczyć na pełne
członkostwo w UE 12.
Polska może być w tej chwili najwyżej adwokatem Ukrainy i sprzyjać wszelkim
działaniom rozpowszechniającym ideę włączenia tego kraju do struktur integracyjnych.
Ukraina dziś przeżywa wiele problemów. Budowa demokracji i społeczeństwa
obywatelskiego wymaga wysiłku i czasu. Czy Ukraina stanie się członkiem Unii, zależy w
przeważającej mierze od niej samej, od konsekwencji w przeprowadzaniu reform społecznogospodarczych i w wypełnianiu politycznych, ekonomicznych i prawnych kryteriów
członkostwa w UE. Jeśli te zadania będą rzetelnie realizowane, Unia Europejska nie może
pozostać obojętna i wręcz konieczne wydaje się podjęcie przez nią w niedługiej perspektywie
wewnętrznej debaty na temat wizji przyszłych stosunków z Ukrainą wykraczających poza
perspektywę zawartą w Europejskiej Polityce Sąsiedztwa oraz przyjęcia jej jako „członka
B. Hud, Polityka wschodnia Unii Europejskiej, [W:] J. Borkowski, Rola Polski w kształtowaniu polityki
wschodniej Unii Europejskiej na przykładzie Ukrainy. Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego,
Warszawa 2003.
12
12
rodziny europejskiej”, a nie jako sąsiada Europy. Prezydent Wiktor Juszczenko i jego
najbliższe otoczenie nie stracili jeszcze nadziei, że Ukraina wreszcie otrzyma od Brukseli
sygnał o możliwości dołączenia się w przyszłości do projektu europejskiego. W tej sytuacji
ważne, żeby Zachód jak najszybciej przyznał rację polskiemu dziennikarzowi M.
Bosackiemu, który stwierdził, że „dla całego świata byłoby lepiej, żeby odgrodzona od
Europy murem wiz i obojętności Ukraina nie weszła bezpowrotnie do rosyjskiej strefy
wpływów” 13.
13
M. Bosacki, To Zachód umył ręcę. „Gazeta Wyborcza”, 27. 07. 2004
13