Sympatykomimetyki – leki pobudzaja˛ce receptory alfa i beta

Farmakoterapia
Farmakoterapia
Sympatykomimetyki – leki
pobudzaja˛ce receptory alfa i beta
Sympatykomimetyki mają wielokierunkowe działanie na
organizm. Wiele z nich jest środkami psychoaktywnymi
lub w inny sposób aktywnymi farmakologicznie, np. amfetamina. Wykorzystuje się je w terapii wielu schorzeń.
Receptory adrenergiczne, których pobudzenie jest skutkiem stymulacji układu współczulnego, dzieli się na dwa
typy – receptory alfa- i beta-adrenergiczne. Sympatykomimetyki, zależnie
od skutku ich działania na oba typy
receptorów, dzieli się na selektywne
(pobudzające głównie receptory alfa
lub beta) i nieselektywne (pobudzające
w jednakowym stopniu receptory alfa
i beta). W przypadku sympatykomimetyków selektywnych trzeba jednak
pamiętać, że ich selektywność nigdy
nie jest 100-procentowa.
Sympatykomimetyki w różny sposób
pobudzają czynność układu współczulnego, m.in. przez:
•uwalnianie endogennych amin katecholowych,
•hamowanie ich rozkładu enzymatycznego,
•hamowanie ich wychwytu neuronalnego,
•bezpośrednie działanie agonistyczne
na receptory adrenergiczne.
Typy receptorów adrenergicznych
Receptory adrenergiczne należą do grupy receptorów metabotropowych związanych z układem efektorowym przez
białko G. Pobudzenie tych receptorów
prowadzi do zwiększenia bądź zmniejszenia tworzenia wewnątrzkomórkowego wtórnego przekaźnika bodźców.
Receptory alfa-1-adrenergiczne występują w mięśniach gładkich naczyń krwionośnych i różnego typu zwieraczy (np.
przewodu pokarmowego, dróg oddechowych, nasieniowodów). Pobudzenie
tego typu receptorów powoduje skurcz,
co prowadzi do wzrostu oporów obwodowych i wzrostu ciśnienia krwi.
22
Receptory alfa-2-adrenergiczne umiejscowione są głównie presynaptycznie.
Pobudzenie ich hamuje uwalnianie substancji przekaźnikowej, np. noradrenaliny, do przestrzeni synaptycznej.
Receptory beta-1-adrenergiczne znajdują się głównie w sercu. Ich pobudzenie zwiększa siłę skurczów serca i jego
rytm, nasila przewodnictwo (dodatnie
działanie dromotropowe). Pobudzenie
tych receptorów powoduje również aktywację lipazy lipoproteinowej.
Receptory beta-2-adrenergiczne znajdują się w mięśniach gładkich oskrzeli,
przewodu pokarmowego, macicy.
Receptory beta-3-adrenergiczne występują na komórkach tkanki tłuszczowej, czyli adipocytach. Ich pobudzenie nasila lipolizę i zwiększa
stężenie wolnych kwasów tłuszczowych we krwi.
Leki pobudzające jednocześnie
receptory alfa i beta
Epinefryna (adrenalina) podawana jest
w stanach zagrożenia życia: we wstrząsie
anafilaktycznym, w nagłym zatrzymaniu
czynności serca (dosercowo), czasami
w celu przerwania ataku dychawicy
oskrzelowej. Zastosowanie adrenaliny
w ostrych stanach alergicznych powoduje skurcz naczyń skóry i błon śluzowych,
zmniejszając obrzęk. Mimo działań niepożądanych zastosowanie adrenaliny w tym
przypadku jest korzystne i konieczne
z uwagi na jej bardzo szybkie działanie.
W przypadku obrzęku głośni epinefryna
jest lekiem ratującym życie. Adrenalina
stosowana jest pozajelitowo (najczęściej
podskórnie), ponieważ ulega rozkładowi
w żołądku. Epinefryna nasila pobudliwość serca, przyspiesza jego czynność
i zwiększa kurczliwość mięśnia sercowego, co powoduje wzrost ciśnienia krwi.
Adrenalina, będąc agonistą receptora
beta-2-adrenergicznego, wpływa rozkurczowo na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego. Wykazuje również
silne działanie rozkurczowe na oskrzela
oraz wywiera działanie metaboliczne
(receptory beta-2 i beta-3). Powoduje
wzrost stężenia glukozy (nasila glikogenolizę), mleczanów, wolnych kwasów
tłuszczowych (nasila lipolizę).
Efedryna stosowana jest w stanach podciśnienia, zapobiegawczo w dychawicy
oskrzelowej oraz w bloku przedsionkowo-komorowym. Dobrze wchłania
się z przewodu pokarmowego, dlatego może być podawana doustnie, co
ułatwia jej stosowanie. Substancja ta
pośrednio pobudza receptory alfa-adrenergiczne, a bezpośrednio receptory
beta-adrenergiczne. Powoduje wzrost
ciśnienia krwi, przyśpieszenie czynności
serca, zwężenie naczyń krwionośnych
obwodowych i rozszerzenie oskrzeli.
W czasie stosowania efedryny obserwujemy zjawisko tachyfilaksji, gdy kolejne
dawki powodują wyczerpanie substancji przekaźnikowej w zakończeniach
synaptycznych.
Pseudoefedryna to prawoskrętny izomer
efedryny. Zmniejsza przekrwienie błony
śluzowej górnych dróg oddechowych,
co prowadzi do ograniczenia obrzęku
i ilości wydzieliny. Stosowana jest w objawowym leczeniu nieżytu nosa i zatok
przynosowych w czasie przeziębienia.
Efekt sympatykomimetyczny efedryna
może wywierać również na inne obszary
dróg oddechowych, łącznie z trąbką Eustachiusza, poprawia bowiem jej drożność
i wyrównuje ciśnienie w uchu środkowym
podczas zmian ciśnienia. Pseudoefedryna
w preparatach bez recepty występuje
pojedynczo lub w połączeniu z innymi
lekami, np. przeciwbólowymi (paracetamol, ibuprofen), przeciwhistaminowymi
(cetyryzyna) i przeciwkaszlowymi (dek-
strometorfan). Preparaty takie nie powinny
być podawane dzieciom poniżej 2. roku
życia. Pseudoefedryna bardzo łatwo
wchodzi w interakcje z trójpierścieniowymi lekami przeciwdepresyjnymi oraz
inhibitorami MAO.
Dopamina stosowana jest dożylnie we
wstrząsie pochodzenia sercowego, np.
przy zawale. Działa przez receptory dopaminergiczne, które występują
w naczyniach nerkowych, wieńcowych,
trzewnych i mózgowych. Zwiększa przesączanie kłębuszkowe i wzmaga wydzielanie moczu, co ma korzystne znaczenie
w leczeniu wstrząsu. W większych dawkach dopamina pobudza receptory beta-1-adrenergiczne i działa stymulująco
na czynność serca. Najwyższe dawki
wpływają pobudzająco na receptory
alfa-1-adrenergiczne.
Leki pobudzające głównie
receptory alfa-adrenergiczne
Leki pobudzające receptory alfa-adrenergiczne mogą działać na oba ich
podtypy (alfa-1 i alfa-2) lub też silniej na
jeden z nich. W zapaleniu śluzówki nosa
wykorzystuje się głównie właściwości
anemizujące tych związków. Preparaty
te możemy podzielić na:
•pochodne imidazoliny – działające
głównie miejscowo, np. ksylometazolina, nafazolina, tetryzolina,
•pochodne katecholamin – o wybiórczym działaniu na receptory alfa-1adrenergiczne, np. efedryna, fenylefryna, fenylopropanoloamina. Substancje
te wykazują działanie ogólne. Nie
należy ich podawać małym dzieciom (poniżej 1. roku życia), ludziom
starszym, kobietom w ciąży, chorym
z nadciśnieniem, kardiomiopatią, jaskrą, osobom stosującym beta-adrenolityki, inhibitory MAO.
Preparaty o działaniu miejscowym
szybko usuwają przekrwienie nosa,
zmniejszają również przepływ krwi
w śluzówce nosa, upośledzając jej
odżywcze funkcje. Pochodne imidazoliny (głównie oksymetazolina i ksy-
lometazolina) działają najsilniej i najdłużej. Uważane są za bezpieczne,
jednak nie są pozbawione działań
niepożądanych. Wykazano, że krótkotrwałe stosowanie tych leków (przez
kilka dni) nie prowadzi do zmian czynnościowych lub anatomicznych. Przy
dłuższym zażywaniu tych preparatów
(powyżej 10 dni) obserwujemy tzw.
efekt odbicia. Dochodzi do wtórnego obrzęku śluzówki nosa, nieustępującego mimo zwiększenia dawki
leku. Obrzęk i przekrwienie mogą być
nawet większe niż przed zastosowaniem leku anemizującego. Zjawisko to
określamy mianem tachyfilaksji, która
powoduje reaktywny obrzęk błony
śluzowej i polekowy nieżyt nosa, co
prowadzi do nieodwracalnych zmian
w śluzówce. U podłoża tego efektu
upatruje się zjawiska down regulation
receptorów alfa-adrenergicznych lub
zmniejszenia uwalniania noradrenaliny
(wyczerpanie jej zapasów) z zakończeń presynaptycznych.
Leki pobudzające głównie
receptory beta-adrenergiczne
Leki tej grupy mogą pobudzać w sposób niewybiórczy receptory beta-1,
beta-2, beta-3-adrenergiczne lub działać bardziej wybiórczo na receptory beta-1 bądź beta-2-adrenergiczne.
Preparaty, które pobudzają receptory
beta-1-adrenergiczne, stosujemy głównie w kardiologii w celu pobudzenia
czynności serca.
Agoniści wybiórczych receptorów beta2-adrenergicznych znaleźli zastosowanie przede wszystkim w leczeniu astmy
oraz w ginekologii (hamowanie nadmiernej czynności skurczowej macicy),
w której są wykorzystywane w przypadku ciąży wysokiego ryzyka. Leki
te powodują rozkurcz mięśni gładkich
oskrzeli, hamują wyzwalanie mediatorów reakcji alergicznych z komórek
tucznych, przyspieszają transport rzęskowy, zmniejszają przepuszczalność
drobnych naczyń płucnych. Niektóre
leki beta-adrenergiczne stosowane są
w chorobach naczyń obwodowych,
np. chorobie Raynauda.
Do niewybiórczych agonistów receptorów beta-adrenergicznych zaliczamy:
izoprenalinę i orciprenalinę. Izoprenalina
wywiera dodatnie działanie chronotropowe i inotropowe na serce. Stosowana
jest w bloku przedsionkowo-komorowym oraz w rzadkoskurczu zatokowym,
często przed zabiegiem wszczepienia
rozrusznika. Mimo działania na receptory beta-2-adrenergiczne izoprenalina
obecnie nie jest stosowana w dychawicy
oskrzelowej w celu przerwania duszności. Orciprenalina działa dłużej niż
izoprenalina i słabiej pobudza receptory beta-1-adrenergiczne występujące
w sercu i mięśniach gładkich naczyń.
Jest stosowana w bloku serca i w ostrych
napadach dychawicy oskrzelowej.
Do wybiórczych agonistów receptora
beta-2-adrenergicznego należą:
•salbutamol,
•fenoterol,
•salmeterol,
•terbutalina.
Fenoterol jest lekiem o wysokiej selektywności wobec receptorów beta-2adrenergicznych. Silnie rozszerza oskrzela przez 8 godzin; ponadto skutecznie
hamuje skurcze macicy, dlatego jest stosowany w przedwczesnych porodach.
Salbutamol działa pobudzająco głównie na receptory beta-2-adrenergiczne
w mięśniach gładkich oskrzeli i macicy,
powodując ich rozkurcz. Może być
również stosowany dożylnie. Najczęściej jest stosowany w aerozolu w celu
przerwania duszności w napadzie astmy oskrzelowej.
Salmeterol należy do leków nowszej
generacji. Podawany jest miejscowo
do drzewa oskrzelowego. Nie jest stosowany w celu przerwania duszności
astmatycznej, ale zapobiegawczo.
mgr farm. Anna Czarnecka
23