Rozwój przestrzenny Starego Miasta Elbląga od XIII do XV wieku 1

Michał Kornacki
Rozwój przestrzenny
Starego Miasta Elbląga
od XIII do XV wieku
1. Akt lokacji
Za datę lokacji Elbląga uznaje się rok 1237. Założenie zamku i
położonego obok miasta było jednym z etapów podboju Prus przez Zakon
Krzyżacki oraz stworzenia na tym terenie władztwa zakonnego. Nie znaczy to,
że te tereny przed datą lokacji były niezamieszkane. Wcześniej istniała tu
jeszcze od czasów Truso silna koncentracja osadnictwa w rejonie, na którym
powstał krzyżacki Elbląg. Jednak nie można uznać założenie miasta za
kontynuację Truso, ale za rewolucję w dziejach osadnictwa w okolicach
Elbląga, z której pojawiła się nowa forma osadnictwa, nowe prawo i nowi
osadnicy.
Pierwszy gród powstał na znajdującej się przy ujściu rzeki Elbląg kępie,
którą w połowie XIII wieku nazwano Starym Elblągiem. Możliwe jest,
że ten teren nie nadawał się do wzniesienia trwałych umocnień. Dlatego
prawdopodobnie latem 1237 roku przeniesiono gród na nowe miejsce. Wkrótce
po założeniu miasta Elbląga jego mieszkańcy rozpoczęli starania o uzyskanie
prawa miejskiego. W dniu 10 kwietnia 1246 roku zjawił się w Elblągu wielki
mistrz Heinrich von Hohenlohe i nadał
miastu przywilej lokacyjny, który
wystawiono w nagrodę za zasługi elblążan w walce z Prusami. Nadał miastu
prawo lubeckie z pewnymi ograniczeniami na rzecz Zakonu Krzyżackiego
w zakresie autonomii samorządu miejskiego. Przywilej lokacyjny stał
1
się kompromisem między oczekiwaniami mieszczan elbląskich a dążeniem
Krzyżaków do utrzymania silnej władzy w tworzonym państwie w Prusach.
Ustalono, że rada miasta będzie się składała się z czterech burmistrzów.
Elblążanie mogli czerpać znaczne dochody z posiadłości miejskich wokół
miasta, sięgających aż po Nowy Dwór Gdański. Nałożono na przejeżdżających
kupców obowiązek sprzedaży w Elblągu towarów takich jak: piwo, mąka,
słoma, żelazo, cyna, ołów, drewno i zboże. Uzyskanie przywileju lokacyjnego
umożliwiało napływ osadników i budowę miasta. Osada, którą nazywano Elbląg
składała się z trzech części: zamku krzyżackiego, założonego przy nim miasta z
przedmieściami oraz powstałego w latach 1335-1341, a obdarzonego w 1347
roku przywilejem lokacyjnym, Nowego Miasta Elbląga.
2. Koncepcja budowy miasta
Główną ulicą miasta była szeroka ulica Stary Rynek, łącząca układ
sześciu ulic, skierowanych do rzeki wraz z podobnym układem ulic
wytyczonych w kierunku wschodnim. Komunikację pieszą dodatkowo ułatwiała
Ścieżka Kościelna, łącząca ulice Św. Ducha z kościołem Św. Mikołaja i dalej
z Klasztorem Dominikanów. Ostateczna koncepcja urbanistyczna miasta
kształtowała się stopniowo.
W styczniu 1238 roku miasto miało obwarowania, prawdopodobnie była
to drewniano-ziemna konstrukcja o dużych walorach obronnych. Z czasem
zastąpiona przez kamienno-ceglane fortyfikacje. Od momentu założenia miasta
granice jedynie w 1326 roku zostały przesunięte w kierunku rzeki.
Na wschodnim brzegu rzeki Elbląg, między miastem a ujściem Kumieli,
znajdował się zamek krzyżacki. Zamek główny zaczęto wznosić w latach 40tych XIII wieku od razu jako budynek murowany z kamieni i cegły. W 1260
roku był już ważnym i dobrze umocnionym punktem strategicznym. Jednak
prawie w całości kompleks zamkowy został zniszczony 12 lutego 1454 roku.
2
Ruiny długo wykorzystywano jako magazyn cegieł i do budowy drogi
malborskiej. Obecnie nie bardzo wiadomo, w którym miejscu znajdował się
główny budynek zamku. Przypuszczalnie miał kształt kwadratu lub prostokąta.
Plan zamku krzyżackiego. Widać na nim główne części założenia: zamek
główny (Hauptburg), północne podzamcze (Nőrdliche Vorburg), południowe
podzamcze (Sűdliche Vorburg), zachodnie podzamcze (Westliche Vorburg).
Budowę Kościoła Św. Mikołaja rozpoczęto prawdopodobnie około 1284
roku. Wówczas był niską budowlą od zachodu wzmocniona wieżą. Klasztor
Dominikanów zaś lokowany jest na styczeń 1238 roku. Wznoszenie ceglanego
kościoła oraz budynków klasztornych rozpoczęto około 1246 roku. Pod koniec
XIII wieku przystąpiono do rozbudowy kościoła. Pierwsza wzmianka o szpitalu
Św. Ducha pochodzi z roku 1277 i wskazuje, że przed tą datą wzniesiono
zapewne kościół i część budynków szpitalnych. Na początku XIV wieku
niezabudowany plac wokół kościoła parafialnego przeznaczono pod budowę
bud kramarskich, ratusza, sukiennic i ław rzeźnickich. Wiek XIV zaznaczył się
3
w Elblągu bardzo intensywnym rozwojem mieszczańskiego budownictwa
ceglanego. W dwóch pierwszych dziesięciolecia XV wieku budownictwo
mieszkalne zaczęło obejmować tereny coraz bardziej oddalone od bram
miejskich.
Plan Starego Miasta w XIV-XV w. (wg. K. Hauke, H. Stobbe)
3. Mieszkańcy
Liczba mieszkańców miast hanzeatyckich zależała w głównej mierze od
tempa rozwoju gospodarczego i od odpowiednio korzystnego usytuowania
na
szlaku
handlowym.
Ustalenie
dokładnej
liczby
mieszkańców
w średniowiecznym Elblągu jest niemożliwa ze względu na brak odpowiednich
źródeł.
Jedynie
na
podstawie
liczby
znajdujących
się
w
mieście
i na przedmieściach nieruchomości mieszkalnych oraz na podstawie wielkości
rodziny
można
ustalić
przybliżone
zaludnienie
miasta.
Wiadomo,
4
że na początku XV wieku znajdowało się tu 915 gospodarstw domowych.
Wielkość gospodarstwa domowego zależała od jakości wyżywienia, warunków
higienicznych i mieszkaniowych, które wynikały z sytuacji majątkowej i pozycji
społecznej. Wielkość rodziny patrycjuszowskiej należy szacować na około
siedem osób. Wielkość rzemieślniczego gospodarstwa domowego mogła
wynosić od czterech do pięciu osób. Natomiast liczebność rodzin najuboższych
wahała się między dwiema a trzema osobami. Zatem można szacować liczbę
mieszkańców Starego Miasta Elbląga na około 4600 osób. Do tego należy dodać
jeszcze kler zakonny i świecki oraz osoby przebywające w szpitalu
i przytułkach. Liczba w obrębie murów wynosiłaby około 5000 osób. Łącznie
Nowe i Stare Miasto Elbląg liczyło na początku XV wieku około 8500
mieszkańców.
Głównymi mieszkańcami Starego Miasta Elbląga byli przybysze z Lubeki
i Westfalii oraz z innych terenów północnych Niemiec. Miasto zamieszkiwała
także ludność z ziem pomorskich i staropruskich. Duża ilość osadników
napływała z najbliższej okolicy. Wśród pospólstwa i plebsu Starego i Nowego
Miasta Elbląga była więc niemała liczba ludności pochodzenia polskiego.
4. Zakończenie
Założenie w 1237 roku miasta Elbląga, który miał być bazą wojsk
krzyżackich podczas walk z sąsiednimi plemionami pogańskich Prusów,
umożliwiało powstanie w jego sąsiedztwie osady niemieckich kolonistów.
Nowa osada rozwijała się szybko, stając się ważnym portem, do którego mogły
docierać statki morskie. Aż do XIV wieku szlak handlowy wiodący przez Elbląg
w stronę ziem polskich był dla kupców niemieckich bardziej atrakcyjniejszy niż
droga przez Gdańsk. Nadanie Elblągowi przywileju lokacyjnego kończyło okres
wstępnego kształtowania się tej osady i stwarzało warunki prawne oparte na
5
wzorcu lubeckim. Na przełomie XIII i XIV wieku powstała wówczas ostateczna
koncepcja zabudowy przestrzeni miejskiej, ukształtowała się sieć ulic,
wznoszono obiekty służące potrzebom handlu i rzemiosła oraz administracji
miasta. Elbląg od początku istnienia posiadał obwarowania, początkowo
drewniano-ziemne, a następnie murowane. Dodatkowo na wschód od miasta
powstała w I połowie XIV wieku nowa osada, która także otrzymała przywilej
lokacyjny. Pod względem liczby mieszkańców Elbląg złożony z dwóch osad
szybko dorównał wcześniej założonemu Toruniowi. Zajęcie Gdańska i Pomorza
Gdańskiego przez Krzyżaków oraz przeniesienie do Malborka stolicy Zakonu
Krzyżackiego spowodowało ograniczenie roli Elbląga w życiu politycznym
kraju. W drugiej połowie XIV wieku Gdańsk dzięki dogodniejszemu położeniu
stał się bardzo ważnym konkurentem, a w XV wieku jego dominacja była
bezsporna.
Elbląg wraz z dużymi miastami pruskimi należał do Związku Miast
Hanzeatyckich. Jednak korzystna dla Elbląga koniunktura gospodarcza
zakończyła się pod koniec XIV wieku, czego przyczyną była konkurencja z
Gdańskiem oraz konflikty Zakonu z państwem polsko-litewskim. Rola Elbląga
w handlu dalekosiężnym zmalała również z powodu wprowadzania do żeglugi
coraz większych statków morskich, które nie mogły wpływać do Elbląga przez
zamulającą się stopniowo rzekę Elbląg.
Z pogłębiającym się kryzysem gospodarczym narastał konflikt pomiędzy
społeczeństwem a Zakonem. W dniu 12 lutego 1454 roku elblążanie opanowali
zamek krzyżacki w swoim mieście, a kilka miesięcy później (9 czerwca 1454 r.)
powitano polskiego króla Kazimierza Jagiellończyka, któremu po dwóch dniach
pobytu w Elblągu mieszkańcy złożyli uroczysty hołd. W ten sposób rozpoczął
się nowy okres w dziejach Elbląga.
6
Bibliografia:
Gierszewski S., Grotha A., Historia Elbląga Tom I, Gdańsk 1993.
Gierszewski S., Elbląg. Przeszłość i teraźniejszość, Gdańsk 1970.
Strony internetowe:
http://info.elblag.pl/?id=niezbednik_&pid=14&strona=1
http://mojewendrowki.eu/plyty/KE3/przewodnik/fortyfikacje.htm
Redakcja
Jarosław M. Gruzla
7