Stan badań nad słownikiem biograficznym działaczy i nauczycieli

ANDRZEJ MEISSNER
Wyższa Szkoła Ekonomii i Innowacji w Lublinie
Stan badań nad słownikiem biograficznym działaczy
i nauczycieli Komisji Edukacji Narodowej1
State of the reaserch on biography dictionary
of National Education Committe’s atctivists and Teachers
The article discusses the idea of a dictionary concerning biographies of The Commission
of National Education members and activists as well as teachers and faculties of the
colleges. The dictionary is based on work of research team of Polish Academy of Sciences
in Warsaw.
Keywords: The Commission of National Education, biographical dictionary
Od wielu dziesiątków lat biografistyka jest przedmiotem zainteresowań
przedstawicieli różnych nauk. Źródłem tego zainteresowania jest niewątpliwie
ogólny rozwój świadomości historycznej społeczeństwa, a także silne poczucie
więzi narodowej i lokalnego patriotyzmu, który nakazuje zachowanie w pamięci
dokonań ludzi zasłużonych w danej dziedzinie życia społecznego. Jest to zjawisko
godne uwagi, zwłaszcza w okresie globalizacji i unifikacji, zmierzającej do zacierania tego, co jednostkowe i indywidualne na rzecz tego, co globalne i należące
do wszystkich. Dlatego rację ma Józef Chałasiński, który stwierdza, że należy
pamiętać o tym, że historię tworzą ludzie, których działalność należy zachowywać
dla potomności.
Biografistyka może przybierać różne formy wypowiedzi, począwszy od krótkich not biograficznych, poprzez biogramy zamieszczane najczęściej w słownikach biograficznych, a kończąc na dłuższych opracowaniach w postaci artykułów
Publikacja przygotowana w ramach grantu NPRH: Komisja Edukacji Narodowej – model
szkoły i obywatela. Koncepcje, doświadczenia i inspiracje (Nr 11H12031481).
1 
100
Andrzej Meissner
lub prac monograficznych. Wśród historyków toczy się spór o sposób ujmowania
biografii. Wyróżniają oni dwa podstawowe modele. Pierwszy to model naukowy,
którego podstawą jest przestrzeganie obowiązującej procedury badawczej typowej dla nauk historycznych. Można go też nazwać modelem erudycyjnym, który
przedstawia daną postać na pewnym tle, którego „głębia zależna jest od ogólnej
wiedzy, erudycji, a także ciekawości, czy dociekliwości wręcz subtelności badawczej autora”2. Model drugi nazwany literacko-estetyczny, w którym – jak pisze
W. Zajewski – „dopuszczalna jest znacznie większa inwencja pozaźródłowa autora
i większa też troska o formę narracji”3. W pierwszym modelu chodzi o przedstawienie działalności danej osoby, jej dorobku na tle sytuacji politycznej, społecznej;
w drugim – raczej o ukazanie osobowości, cech charakteru, życia wewnętrznego,
które warunkowały twórczość naukową, czy artystyczną.
Nas interesują słowniki biograficzne stanowiące zbiór podstawowych informacji o życiu, dokonaniach, twórczości jednostek lub zbiorowości, których łączyła wspólnota działania, wspólne dokonania, podobne poglądy, słowem udział
w określonym procesie historycznym. Jak popularne stały się słowniki biograficzne świadczy liczba 819 tego typu publikacji odnotowanych dotąd w bibliografiach.
Są one poświęcone po pierwsze różnym zawodom, np. adwokatom, architektom,
bibliotekarzom, biologom, dziennikarzom, ekonomistom, kompozytorom, lekarzom, lotnikom, malarzom, matematykom, muzykom, nauczycielom, pisarzom
i poetom. Kolejny rodzaj to regionalne słowniki biograficzne poświęcone ludziom
związanym z danym miastem lub regionem, np. słownik biograficzny Kielc,
Lublina, Tarnobrzega, Przemyśla, Stalowej Woli, Śląska Cieszyńskiego, Ziemi
Lubuskiej, Limanowskiej, Pomorza Nadwiślańskiego. Wreszcie wyodrębnić należy słowniki rejestrujące określone rodzaje działalności nie związane z zawodem, np. Małopolski słownik biograficzny uczestników działań niepodległościowych
1939–1956, Słownik ofiar stalinizmu.
Celem tych wszystkich słowników jest przede wszystkim odnotowanie danej
postaci, sprawdzenie, lub poszerzenie o niej wiedzy, przywrócenia jej do zbiorowej pamięci. Wydaje się jednak, że rola i wartość słowników biograficznych jest
znacznie szersza. Jeżeli pod uwagę weźmiemy nie tylko pojedyncze osoby, lecz
zbiorowości, czy grupy społeczne to słowniki mogą stanowić podstawę do przeprowadzenia analiz o charakterze socjologicznym, czy kwantytatywnym. „Ponadto biogramy – pisze W. Bieńkowski – nie tylko porządkują informacje zawarte
w literaturze przedmiotu, ale poprzedzone często rozległymi kwerendami źródłowymi, przeważnie posuwają naprzód stan wiedzy”4.
2
 W. Bieńkowski, Biografistyka w badaniach nad książką, [w:] Książka polska w okresie zaborów,
Kraków 1991, s. 43.
 W. Zajewski, Biografistyka jako gatunek twórczości historiograficznej, „Czasy Nowożytne”
2000, t. 8(9), s. 7.
3
 Cyt. za D. Rzadkowolska, Polskie słowniki biograficzne. Próba charakterystyki, „Forum Bibliotek Medycyny” 2011, R. 4, nr 2 (8), s. 244.
4
Stan badań nad Słownikiem biograficznym działaczy i nauczycieli…101
Proponowany słownik działaczy i nauczycieli Komisji Edukacji Narodowej
będzie spełniał właśnie te podstawowe funkcje, tj. dostarczał podstawowych wiadomości o ludziach związanych z KEN, ale może być i zapewne będzie, podstawą
do podjęcia różnorodnych analiz prowadzonych w aspekcie socjologicznym, czy
pedagogicznym. Słownik umożliwi uzyskanie odpowiedzi na pytanie, ile osób
uczestniczyło w opracowaniu i realizacji reformy szkolnej i na czym polegała ich
rola w tym procesie, jakie były pozytywne i negatywne strony ich działalności
w tworzeniu zrębów nowego systemu edukacji. Należy zwrócić uwagę na jeszcze
jedną ważną rolę, jaką może spełnić proponowany słownik, a mianowicie przyczynić się do upowszechniania tradycji edukacyjnych, ukazania dorobku edukacyjnego, w tworzeniu którego Komisja Edukacyjna odegrała szczególną rolę.
Słownik nie może być wyłącznie pomnikiem stawianym Komisji, który ukazuje
tylko pozytywne strony działalności ludzi związanych z KEN. Wiadomo przecież, że częste były przypadki działania na szkodę prowadzonej reformy szkolnej,
nagannego zachowania się nauczycieli (pijaństwo, liczne kłótnie i nieporozumienia, lekceważenie obowiązków zawodowych, prywata, kierowanie się interesem
osobistym). Uzyskanie pełniejszej wiedzy na ten temat pozwoli uchwycić różnego
rodzaju trudności, którym Komisja musiała stawić czoła.
Tytuł roboczy wydawnictwa jest następujący: „Słownik biograficzny działaczy i nauczycieli Komisji Edukacji Narodowej”. Dziś zbyt wcześnie mówić
o ostatecznym tytule. Myślę, jednak, że w odpowiednim czasie winno to się stać
przedmiotem rozważań w gronie kompetentnych osób. Treść tego słownika powinny stanowić następujące grupy osób:
1.Członkowie i współpracownicy KEN.
2.Wizytatorzy generalni.
3.Autorzy projektów reformy szkolnictwa.
4.Autorzy podręczników i innych wydawnictw zalecanych przez Komisję.
5.Przedstawiciele środowisk społecznych działających na rzecz Komisji.
6.Nauczyciele szkół parafialnych.
7.Nauczyciele szkół średnich i innych instytucji szkolnych (np. Szkoła Rycerska).
8.Pracownicy szkół głównych w Krakowie i Wilnie.
Kolejne pytanie dotyczy liczebności haseł osobowych. Aby odpowiedzieć
na nie potrzebna jest znajomość sieci szkół akademickich wydziałowych, podwydziałowych oraz sieci szkół prowadzonych przez zgromadzenia zakonne.
W 1783 r., kiedy to nastąpiła stabilizacja systemu oświatowego na terenie Korony
i Litwy, funkcjonowały 43 szkoły akademickie, 21 pijarskich (23?), 10 bazyliańskich i 8 prowadzonych przez inne zakony (benedyktyni, cystersi, ks. komuniści,
kanonicy Grobu Chrystusowego, dominikanie, kanonicy lateraneńscy, franciszkanie)5. Szkoły wydziałowe miały przeciętnie 6 nauczycieli, rektora, 2 metrów
 I. Szybiak, Sieć szkół średnich Komisji Edukacji Narodowej, [w:] Nowożytna myśl naukowa
w szkołach Komisji Edukacji Narodowej, pod red. I. Stasiewicz-Jasiukowej, Wrocław 1973, s. 259–268.
5
102
Andrzej Meissner
co daje w sumie 9–10 osób, a w szkołach podwydziałowych 5 osób. Szkoły zakonne z reguły odpowiadały szkołom podwydziałowym. Szacunkowe wyliczenia
dają następujące liczby: 150 osób w szkołach wydziałowych i 350 w szkołach
podwydziałowych, razem 500 osób. Pozostają jeszcze pracownicy szkół głównych,
tj. profesorowie, sekretarze, bibliotekarze, pracownicy drukarni, dozorcy itp., tj.
300 osób i Szkoły Rycerskiej 30; razem 330. Należy jeszcze doliczyć grupę osób
pełniących różne funkcje w Komisji, współpracujących z Komisją, którzy nie byli
pracownikami placówek szkolnych, 40 osób. Do liczby tej nie wlicza się wizytatorów, autorów podręczników, gdyż pełnili jednocześnie funkcje dydaktyczne.
Orientacyjna liczba osób objętych słowikiem może zatem wynosić ponad 900.
W tej statystyce nie uwzględniono szkół parafialnych, których liczba była płynna
i trudna do ustalenia. T. Mizia w monografii Szkolnictwo parafialne w czasach
Komisji Edukacji Narodowej (Wrocław 1964) podaje wprawdzie liczbę szkół parafialnych w różnych regionach kraju, ale liczby globalnej tych szkół już nie, stąd
nie można nawet w przybliżeniu określić ilu było nauczycieli szkół parafialnych.
Więcej informacji na ten temat podaje T. Wierzbowski w monografii Szkoły parafialne za Komisji Edukacji Narodowej (Kraków 1921). Autor zamieszcza wiele
nazwisk nauczycieli tych szkół, jednak bez danych biograficznych. W związku
z tym ta kategoria nauczycieli będzie w słowniku jedynie odnotowana.
Kolejny krok to sporządzenie listy nauczycieli, przy czym lista ta powinna
stwarzać możliwość grupowania nazwisk według różnych kryteriów, np. pełniona funkcja (rektor, profesor nauczyciel, wizytator, autor podręcznika), typ nauczyciela (świecki, zakonny i tu rodzaj zakonu), lata pracy, miejsca pracy, ewentualnie inne dane. Tego typu informacje pozwolą na wyrobienie pełniejszego obrazu
kadry zatrudnionej w szkołach Komisji, a także umożliwią dokonanie charakterystyki socjologicznej i pedagogicznej badanej zbiorowości. Czy takie listy już istnieją? Autorzy prac monograficznych lub zbiorowych poświęconych Komisji na ogół
nie sporządzają tego typu zestawień. Do dyspozycji pozostają indeksy nazwisk,
z których można wyodrębnić osoby bezpośrednio związane z działalnością Komisji. Jak dotąd udało się zidentyfikować jeden taki zestaw nauczycieli sporządzony
przez K. Mrozowską, tj. spis uczniów Szkoły Rycerskiej6. Natomiast dysponujemy kilkoma spisami nauczycieli z jednoczesnymi notami biograficznymi oraz
mniej lub bardziej rozbudowanymi biogramami. Są to w porządku alfabetycznym
następujący autorzy: J. Bieliński7 spis pracowników Uniwersytetu Wileńskiego,
oraz wykaz różnych osób związanych z Komisją wraz z biogramami; L. Grzebień8 wykazy jezuitów z krótkimi biogramami, J. Buba9 spis i biogramy wybra6
1961.
 K. Mrozowska, Szkoła Rycerska Stanisława Augusta Poniatowskiego (1765–1794), Wrocław
7
 J. Bieliński, Uniwersytet Wileński 1579–1831, t. III, Kraków 1900, s. 107–366.
 Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564–1995, oprac. L. Grzebień,
Kraków 2004.
8
9
 J. Buba, Diccionario edciclopedia escolapio, t. II, Salamanca 1983.
Stan badań nad Słownikiem biograficznym działaczy i nauczycieli…103
nych pijarów polskich, K. Mrozowska10 spis kandydatów i nauczycieli świeckich
kształcących się w Szkole Głównej Koronnej, z krótkimi notami biograficznymi, J. Poplatek11 spis eksjezuitów zatrudnionych w szkołach Komisji z obszernymi często życiorysami, A. Schletz12 spis misjonarzy z omówieniem ich udziału
w pracach KEN. Natomiast zupełnie brak spisu nauczycieli szkół zakonnych,
których, jak wiemy, było około 20 oraz nauczycieli w szkołach akademickich, którzy nie byli ani eksjezuitami, ani nauczycielami świeckimi (osoby świeckie i tzw.
księża świeccy).
Realizacja tak obszernego programu badawczego wymaga wykorzystania dostępnych źródeł i literatury przedmiotu. Niezastąpione źródło stanowią przede
wszystkim wydawnictwa informacyjne, takie jak Nowy Korbut, Encyklopedia katolicka, Słownik teologów polskich, słowniki biograficzne różnych zawodów, np. muzyków, lekarzy, biologów, a przede wszystkim Polski słownik biograficzny zawierający dziesiątki haseł osób związanych z KEN. Wykaz tych haseł w odniesieniu
do pijarów został zamieszczony w pracy zbiorowej pt. Wkład pijarów do nauki
i kultury w Polsce XVII–XIX wieku pod red. I. Stasiewicz-Jasiukowej (Warszawa
1993). Do tej grupy prac należy również zaliczyć L. Janowskiego Słownik bio-bibliograficzny dawnego Uniwersytetu Wileńskiego (Wilno 1939). Obejmuje on
wprawdzie lata 1803–1832, ale znajdujemy tam osoby urodzone w pierwszej połowie XVIII wieku i działające w czasach Komisji. Hasła biograficzne działaczy
Komisji do końca 1975 r. rejestruje bibliografia Komisji Edukacji Narodowej pod
red. K. Podlaszewskiej. Zawiera ona jednak liczne braki, co wykazuje obszerna
bibliografia zamieszczona w monografii ks. J. Poplatka Komisja Edukacji Narodowej (Kraków 1973, s. 11–29). Bibliografię za dalsze lata znajdujemy w Bibliografii
historii wychowania (do 1986) w „Przeglądzie Historyczno-Oświatowym”, zaś od
roku 2000 w „Biuletynie Historii Wychowania” oraz w Bibliografii historii polskiej,
której ostatni tom ukazał się za rok 2009. Są to oczywiście niektóre tylko opracowania informacyjne.
Przegląd tych wydawnictw oraz wstępna analiza literatury przekonuje, że
w zdecydowanej większości przypadków opracowanie haseł biograficznych do
proponowanego słownika biograficznego jest możliwe. Natomiast należy liczyć
się z sytuacją, że opracowanie biogramów nauczycieli zakonnych (poza pijarami) może być znacznie utrudnione. W tych wszystkich przypadkach trzeba
też będzie sięgnąć do źródeł archiwalnych i drukowanych. Wśród tych ostatnich na uwagę zasługują przede wszystkim T. Wierzbowskiego Raporty generalnych wizytatorów oraz wydane współcześnie Raporty generalnych wizytatorów
10
 K. Mrozowska, dz. cyt.
 J. Poplatek, Komisja Edukacji Narodowej. Udział byłych jezuitów w pracach Komisji Edukacji
Narodowej, uzup. L. Grzebień, do druku przyg. J. Paszenda, Kraków 1973.
11
 A. Schletz, Współpraca misjonarzy z Komisją Edukacji Narodowej (1773–1794). Przyczynek do
historii kultury i oświaty w Polsce, Kraków 1946.
12
104
Andrzej Meissner
szkół Komisji Edukacji Narodowej Wielkiego Księstwa Litewskiego 1782–179213,
Raporty Szkoły Głównej Koronnej o generalnych wizytach szkół Komisji Edukacji
Narodowej 1787–179314, Protokoły posiedzeń Komisji Edukacji Narodowej za lata
1773–1785 i 1786–179415. Wydawnictwa te zawierają wykazy składu osobowego
wizytowanych szkół oraz tabele imiennych wydatków dla wszystkich nauczycieli pracujących w poszczególnych szkołach akademickich w Koronie i na Litwie.
Zestawienia te zawierają również wykaz kadry szkół głównych i wszystkich szkół
akademickich. Należy sięgnąć oczywiście do protokołów posiedzeń KEN wydanych przez T. Wierzbowskiego, aby zweryfikować odnotowane już nazwiska.
Trzeba też wykorzystać prace znajdujące się w maszynopisie, tj. prace magisterskie wykonywane w Katedrze Historii Oświaty i Kultury UJ poświęcone szkołom
zakonnych, np. K. Drzymała „Szkoły bazyliańskie w dobie Komisji Edukacji Narodowej” i A. Meissner „Stosunek zgromadzeń zakonnych benedyktynów, cystersów, ks. komunistów do Komisji Edukacji Narodowej”.
Analizując monografie i opracowania zbiorowe zauważyć można znaczną
dysproporcję między zasobem informacji poświęconych Komisji między pierwszym a drugim dziesięcioleciem. Okazuje się bowiem, że materiały do dziejów
Komisji w pierwszym dziesięcioleciu są fragmentaryczne. W związku z tym należy się spodziewać, że spisy nauczycieli, jak również biogramy dla tego okresu
mogą być niepełne. Do ograniczeń tych należy jeszcze dodać brak nowszych publikacji, zainteresowanie Komisją bowiem wyraźnie zmniejszyło się wraz z zakończeniem obchodów rocznicowych w 1973 r. W ostatnich 40 latach zaledwie
kilka osób kontynuuje badania nad Komisją Edukacji Narodowej. Autorami tych
prac są przed wszystkim jezuici skupieni m.in. wokół Wyższej Szkoły Filozoficzno-Pedagogicznej Ignatianum w Krakowie. Następnie należy wymienić pijarów
na czele z nieżyjącym już ks. Janem Bubą, autorem wielu biogramów opublikowanych w polskich i zagranicznych słownikach biograficznych. Zainteresowanie
problematyką szkolnictwa pijarskiego wiązało się również z 350 rocznicą działalności pijarów w Polsce, które było obchodzone w latach 90. XX wieku. Pokłosiem
konferencji poświęconej tej rocznicy była obszerna praca zbiorowa pt. Wkład pijarów do nauki i kultury XVII–XX wieku pod red. I. Stasiewicz-Jasiukowej (Warszawa 1993). W pracy tej zamieszczono m.in. wykaz biogramów księży pijarów
z różnych słowników biograficznych. Pojawili się też nowi badacze, wśród których należy przede wszystkim wymienić prof. Kazimierza Puchowskiego, który
 Raporty generalnych wizytatorów szkół Komisji Edukacji Narodowej Wielkiego Księstwa Litewskiego 1782–1792, oprac. K. Bartnicka, I. Szybiak, Wrocław 1974.
13
 Raporty Szkoły Głównej Koronnej o generalnych wizytach szkół Komisji Edukacji Narodowej
1787–1793, wybrała i wstępem poprzedziła K. Mrozowska, Wrocław 1981.
14
15
 Protokoły posiedzeń Komisji Edukacji Narodowej 1773–1785, oprac. M. Mitera-Dobrowolska, Wrocław 1973; Protokoły posiedzeń Komisji Edukacji Narodowej 1786–1794, oprac. T. Mizia,
Wrocław 1969.
Stan badań nad Słownikiem biograficznym działaczy i nauczycieli…105
opublikował kilka monografii o działalności jezuitów w XVIII wielu. Natomiast
całkiem zaniedbane są badania nad pozostałymi szkołami zakonnymi.
Z przedstawionymi problemami wiąże się również sprawa pozyskania odpowiedniej liczby autorów, którzy podejmą trud opracowania około 1500 haseł
biograficznych. Będzie to duże wyzwanie dla podzespołu ds. słownika działającego w ramach Zespołu Badawczego pt. „Komisji Edukacji Narodowej – model szkoły i obywatela. Koncepcje, doświadczenia i inspiracje” usytuowanego
w Instytucie Historii Nauki PAN w Warszawie pod kierownictwem prof. Kaliny
Bartnickiej. Pojawia się pytanie o dotychczasowe efekty pracy tego podzespołu
kierowanego przez prof. Andrzeja Meissnera i prof. Agnieszkę Wałęgę. Wyniki
pracy przedstawiają się następująco. Opracowano koncepcję słownika, zakończono prace nad listą haseł biograficznych, opracowano też wzór hasła biograficznego z wykazem podstawowej literatury stanowiącej punkt wyjścia do prowadzenia
dalszej kwerendy archiwalnej. W dalszej kolejności pozyskano autorów, którzy
reprezentują następujące ośrodki akademickie i instytucje badawcze: Polska Akademia Nauk w Warszawie, Uniwersytet Warszawski, Uniwersytet Poznański,
Uniwersytet Wrocławski, Uniwersytet Gdański, Uniwersytet w Toruniu, UMCS,
Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, Uniwersytet w Kielcach, Katolicki Uniwersytet Lubelski, Akademia Ignatianum w Krakowie, Wyższa Szkoła Ekonomii
i Innowacji w Lublinie, Dominikański Instytut Historyczny w Krakowie. Ponadto w badaniach nad słownikiem uczestniczy bazylianin z Domu Prowincjonalnego św. Bazylego Wielkiego w Warszawie, który zajmuje się historią zakonu
bazylianów.