01 Gromska_seksuologia.p65
Transkrypt
01 Gromska_seksuologia.p65
PRACA POGLĄDOWA ISSN 1643–0956 Jadwiga Gromska Klinika Psychiatrii Rozwojowej, Zaburzeń Psychotycznych i Wieku Podeszłego Akademii Medycznej w Gdańsku Seksuologia dziecięca w aspekcie płci mózgu Infant sexology and the sex of the brain STRESZCZENIE Płeć mózgu ma podstawowe znaczenie dla prawidłowego rozwoju dziecka, a także dla rozwoju jego seksualności w zakresie zarówno psychofizjologicznym, jak i psychopatologicznym. Płeć mózgu decyduje o różnicach rozwoju dziewcząt i chłopców. Zróżnicowanie zależy od czynników biologicznych: anatomicznych, genetycznych, hormonalnych i neurofizjologicznych. W niniejszej pracy omówiono aspekty różnicujące obie płcie oraz uzasadniono ich znaczenie. Słowa kluczowe: seksuologia dziecięca, płeć mózgu, zróżnicowanie ABSTRACT The sex of the brain is the base of the proper development of an infant and its sexuality both in the fields of psychophysiology and the psychopathology. The sex of the brain determines the differences in development of girls and boys. The differentiation depends on biological factors: anatomical, genetic, hormonal, neurophysiological. The aim of this paper is to review various aspects differentiating both sexes Key words: infant sexology, brain sex, diversity Płeć mózgu ma podstawowe znaczenie dla prawidłowego ogólnego rozwoju dziecka, a także dla rozwoju jego seksualności w zakresie zarówno psychofizjologicznym, jak i psychopatologicznym. Adres do korespondencji: prof. ndzw. dr hab. med. Jadwiga Gromska Klinika Psychiatrii Rozwojowej, Zaburzeń Psychotycznych i Wieku Podeszłego AMG ul. Srebrniki 1, 80–282 Gdańsk tel. (058) 341 80 81 w. 553, faks (058) 344 60 85 Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2003; 3 (3): 113–118 © 2003 Via Medica Seksualność dziecka lokalizuje się w odniesieniu do dwóch parametrów: czasu i rozwoju. Czas jako uniwersalny kształt istnienia materii jednakowo decyduje o zjawiskach życiowych w trakcie rozwoju i formuje je. Rozwój natomiast decyduje o etapach i przejawach ogółu fizjopsychopatologii w określonym czasie. Równoległość osi czasu i osi rozwoju decyduje o wszystkich konsekwencjach wynikających z podziału płci. Płeć mózgu jest faktem. Zróżnicowanie mózgu zależy od czynników biologicznych: anatomicznych, genetycznych, hormonalnych i neurofizjologicznych. Płeć mózgu wpływa na odmienny rozwój dziewcząt i chłopców, a także na dostrzegane u dzieci obojga płci różnice osobowości, umysłowości, zachowań, postaw i potrzeb. Na przykładzie płci mózgu widzimy, że z upływem lat i postępu nauki stare struktury mózgowia i funkcje biologiczne nabierają nowego znaczenia. To już nie spekulacje, ale dane uzyskane na podstawie konkretnych doświadczeń badawczych kształtują nasze poglądy naukowe na strukturę i funkcję mózgu i na ich znaczenie dla określonej symptomatologii w obrębie seksu. Mózg sam nie widzi, nie słyszy i nie czuje. Można go porównać z komputerem. Konstruuje świat z danych, jakie uzyskuje ze zmysłu wzroku, zmysłu słuchu i zmysłu dotyku. Jeżeli któreś z tych urządzeń zostanie uszkodzone, to komputer otrzymujący błędne informacje przetwarza je w nieprawidłowy sposób, co decyduje o charakterze i obrazie wytworzonych zaburzeń. Zależnie od tego, w której części mózgu powstanie zakłócenie, w różny sposób zmienia ono całą wizję świata. W dziecięcej psychosymptomatologii seksu najczęściej dostrzegamy różnice występujące w zakresie autoerotyzmu. Z badań autorki niniejszego artykułu wynika, że chłopcy częściej uprawiają samogwałt niż dziewczynki. Wcześniej też się on u nich ujawnia. Ich autoerotyzm jest wyraźniejszy w określonych fazach rozwoju. Uwa- www.psychiatria.med.pl 113 Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2003, tom 3, nr 3 ża się wręcz, że samogwałt jest normą u chłopców. Dziewczynki nie tylko rzadziej go uprawiają i bardziej się go wstydzą, ale mają też mniejsze potrzeby seksualne również w zakresie autoerotyzmu. Warto podkreślić, że autoerotyzm jest zawsze substytutem prawidłowo zaspokojonego popędu płciowego. To, jacy jesteśmy, zależy od zespołu różnych czynników, z których najważniejsze są czynniki kulturowo-socjologiczne i biologiczne. Pominiemy w niniejszej pracy ich znaczenie wynikające z prokreacyjnych obowiązków płci, rodzenia dzieci i utrzymania gatunku, a skupimy się na tych rolach życiowych, które różnicują kobiety i mężczyzn. W historii rozwoju ludzkości uwarunkowania kulturowo-socjologiczne i biologiczne wzajemnie się przeplatały i w różnych okresach miały odmienne oblicza i znaczenie. W XX wieku na podkreślenie różnic płci wpłynęła filozofia egzystencjalizmu, a zwłaszcza stwierdzenie Simone de Beauvoir: „Nie przychodzę na świat jako kobieta, lecz staję się nią” [1]. A więc nie natura, lecz kultura miała decydować o naszej płciowości. Przeobrażenia w kondycji płci analizuje wnikliwie Felicja Borzyszkowska-Sękowska w książce „Trzecia płeć” [2]. Wprawdzie zwraca uwagę na fakt, że nie można podważyć tez o zróżnicowaniu biologii i psychologii dziewcząt i chłopców, jednak dalej ukazuje wiele przykładów jak zmienia się kondycja obu płci nie tylko w trakcie rozwoju osobniczego. Pokazuje więc, jak nie tylko poprzez wieki, ale również współcześnie, w dobie przyspieszonego rozwoju i burzliwego wpływu splotu różnych czynników, oddziaływań politycznych, ekonomicznych, a zwłaszcza socjologicznych zmienia się wiele elementów struktury osobowości u przedstawicieli obu płci. Autorka „Trzeciej płci” ukazuje, jak ewoluuje sposób myślenia, funkcjonowanie w życiu społecznym, zawodowym, w wypełnianiu ról rodzinnych, w tym także seksualnych. Pokazuje, że zmiany te niejednokrotnie przybierają niekoniecznie pożądany kierunek, ponieważ postulowane wcześniej tezy unifikacji płci pozostają w sprzeczności z imperatywami wynikającymi z bezsprzecznej dziś teorii płci mózgu. Istnieje teoria, że system wychowania i nauczania wpływa na wykształcenie zachowań kobiecych albo męskich. Tymczasem biologia dostarcza coraz bardziej gruntownych podstaw naukowych na rzecz asymetrii płciowej. Hormony determinują nasz sposób zachowania, a ich wzajemne oddziaływanie z mózgiem kobiety lub mężczyzny warunkuje stereotypowe i określone reakcje. Biologia wyznaczyła obu płciom określone i jednocześnie odmienne funkcje. 114 Ewolucja wzmocniła i uwypukliła te różnice. Cywilizacja je odzwierciedla, a edukacja i religia potęgują. Zamiast negować różnice między płciami, należy je raczej uznać, zrozumieć i wykorzystać. Pierwsze systematyczne testy badające różnice między płciami przeprowadził w 1882 roku w Londynie Gatton [3]. Zdefiniował on znaczące różnice płciowe dające mężczyznom pierwszeństwo pod względem siły chwytu, wrażliwości na wysokie dźwięki i zdolności do pracy w warunkach stresu. Wykryto również, że chłopcy są bardziej wrażliwi na ból. Ellis w monografii „Mężczyzna i kobieta” w 1894 roku określił przewagę kobiet nad mężczyznami w zakresie pamięci, sprytu, umiejętności aktorskich, zdolności do współczucia i cierpliwości oraz przewagę emocji nad umiejętnościami analizy [4]. W badaniach z lat 50. XX wieku, przeprowadzonych przez Wechslera, wykazano, że ponad 30 testów określa jedną lub drugą płeć; wprowadzono nawet pozycję o „odchyleniu męskim” lub „kobiecym”, aby uzyskać równą punktację. Ostatecznie Wechsler uznał, że kobiety i mężczyźni myślą oraz zachowują się inaczej [5]. Gaulin i Harris w swoim badaniu wykazali różnice między płciami w zakresie wyobraźni przestrzennej, która u mężczyzn jest dwukrotnie bardziej rozwinięta niż u kobiet [6]. McGuinnes wykazał, że mózg mężczyzny daje mu przewagę w radzeniu sobie z teorią, a mózg kobiety lepiej reaguje na wszystkie bodźce zmysłowe. Kobiety lepiej niż mężczyźni wypadają w testach sprawności werbalnej, przyjmują w szerokim zakresie informacje zmysłowe, łatwo je łączą i potrafią uchwycić ich relacje oraz wykorzystywać je w procesie komunikacji [7]. Garai i Scheinfeld podkreślają, że dziewczęta wcześniej zaczynają mówić, mają lepszy i czulszy słuch, lepiej widzą w nocy i mają lepszą pamięć wzrokową oraz szersze widzenie obwodowe. Charakteryzują się wrażliwością dotykową i subtelniej odczuwają różnice smakowe. Ta większa wrażliwość zmysłów tłumaczy lepszą intuicję u kobiet niż u mężczyzn. Kobiety również szybciej wychwytują sygnały społeczne. Chłopcy częściej niż dziewczynki uciekają z domu, aby korzystać ze swobody seksualnej, także częściej kierują się popędami: biją, znęcają się nad zwierzętami, kradną. Częściej należą do różnego rodzaju sekt. Częściej występują też u nich fizjologiczne przejawy pobudzenia seksualnego [8]. Karczewski stwierdza, że mimo niejasności, a nawet sprzeczności, tezę, zgodnie z którą mózgi dziewczynki i chłopca różnią się swoją organizacją czynnościową, można już uznać za udowodnioną. Na potwierdzenie przytacza prace z dziedziny neuropatologii i psychopatologii. Większość różnic mię- www.psychiatria.med.pl Jadwiga Gromska, Seksuologia dziecięca w aspekcie płci mózgu dzy dziewczynką i chłopcem dotyczących funkcji i struktury mózgu wywodzi się z okresu płodowego, głównie z „burz hormonalnych” działających na płód. W dorosłych już mózgach kobiet i mężczyzn istnieją różnice w zakresie organizacji czynnościowej. Mężczyźni mają większe zdolności matematyczne, geometryczne oraz są lepsi w myśleniu przestrzennym i konstrukcyjnym. Kobiety górują w układankach, w spostrzegawczości, arytmetyce, precyzji manualnej i w zdolnościach językowych. Mózg nienarodzonego dziecka zaczyna kształtować się według męskiego lub dziewczęcego wzorca w 6 lub 7 tygodni po zapłodnieniu. Tożsamość każdego z nas zawarta jest, w formie projektu, w 46 chromosomach w połowie pochodzących od matki, a w połowie od ojca. Czterdzieści cztery z nich łączą się po dwa, tworząc pary chromosomów determinujące określone cechy fizyczne człowieka, takie jak kolor oczu czy długość i kształt nosa. Jednak ostatnia para chromosomów ma inne znaczenie. Matka wnosi do komórki jajowej chromosom X. Jeżeli w procesie zapłodnienia komórki jajowej ojciec także wnosi chromosom X, zazwyczaj w rezultacie rodzi się dziecko płci żeńskiej [9]. Jednak nie same geny decydują o płci. Zależy ona również od drugiego determinującego ją czynnika: hormonów, szczególnie decydujących o płci hormonów męskich. Niedostatek hormonu męskiego może spowodować, że w męskim ciele pozostanie niezupełnie męski mózg. Wiadomo, że podając hormony w okresie płodowym, można trwale zmienić zachowanie u zwierząt (doświadczenia na szczurach); potwierdzają to następstwa niezamierzonych manipulacji dokonywanych na płodach ludzkich, na przykład zabiegów terapeutycznych u kobiet w ciąży, lub chorób nadnerczy u płodów. Tak więc, o ile w życiu płodowym pojawi się hormon męski, wówczas niezależnie od zestawu chromosomów zarodka urodzi się chłopiec. Wówczas, gdy hormon się nie pojawi, urodzi się dziewczynka. Należy podkreślić, że wpływ hormonów jest dwustopniowy: podczas rozwoju mózgu w łonie matki hormony kontrolują powstanie sieci neuronów, w okresie dojrzewania hormony uruchamiają tę sieć. Tożsamość płciowa związana z wpływem hormonów na płód ostatecznie zostaje określona mniej więcej 6 tygodni po zapłodnieniu. Źródłem różnic między mózgami obu płci jest część kontrolująca zachowania seksualne: podwzgórze. Odkryto odmienności w strukturze sieci komórek nerwowych w tej części mózgu u samców i samic. Wykryto także różnice w długości niektórych połączeń komórek nerwowych, odmienny schemat odgałęzień i różne drogi, jakimi hormony docierają do rozmaitych miejsc przeznaczenia w ośrodkowym układzie nerwowym. Hormony męskie zmieniają sposób ułożenia sieci połączeń w mózgu. Jeżeli hormony te występują — schemat jest męski, a gdy ich brak — żeński. Wykazano istnienie bezpośredniego związku albo przynajmniej zależności między zachowaniem, hormonami i strukturą mózgu. Według kanadyjskiej psycholog Witleson, której zawdzięczamy najnowsze odkrycia w zakresie badań nad różnicami między płciami, „mózg jest narządem płciowym” [10]. U kobiet podział funkcji między prawą i lewą półkulą jest mniej wyraźny niż u mężczyzn, których mózgi są bardziej wyspecjalizowane. Zasadniczo jednak u obu płci lewa półkula odpowiada za funkcje werbalne, a prawa za funkcje przestrzenne. Kimura i Mateer twierdzą, że funkcje mózgu odnoszące się do mechanizmów językowych (gramatyka, ortografia i fonetyka) są zlokalizowane u chłopców z przodu i z tyłu lewej półkuli, a u dziewcząt są skupione tylko w okolicy przedniej. Sprawność pełnienia odpowiedniej funkcji w określonej dziedzinie zależy od tego, czy jej lokalizacja w mózgu jest skupiona, czy rozproszona. Schemat męski, w którym więcej funkcji mózgu jest kontrolowanych przez obszar mózgu specyficzny tylko dla danej funkcji, powoduje, że mężczyźni nie rozpraszają się zbędnymi informacjami. Także dzięki temu mogą oni wykonywać dwie różne czynności jednocześnie. Te same czynności u kobiet są kontrolowane przez obszary z obydwu półkul, co może stanowić przyczynę kolizji uniemożliwiającej na przykład jednoczesne mówienie i odczytywanie mapy. Również orientacja przestrzenna u kobiety jest kontrolowana przez obydwie półkule. Taka organizacja mózgu powoduje, że kobieta usiłująca wykonać dwie czynności naraz często posługuje się tym samym obszarem mózgu. Inna różnica polega na tym, że do rozwiązywania abstrakcyjnych zadań matematycznych kobiety często używają metod werbalnych [11]. Wiedząc, że wyobrażenia wizualne z prawostronnego pola widzenia są przekazywane do lewej półkuli, a obrazy z lewostronnego pola widzenia do prawej, Witleson badała determinację uczuć w obydwu półkulach. Okazało się, że kobiety rozpoznały cały obraz i reagowały na niego emocjonalnie niezależnie od tego, do której półkuli był przekazywany, a mężczyźni tylko wtedy, gdy był on przekazywany do półkuli prawej. Upoważniło to ją do stwierdzenia, że reakcje emocjonalne zachodzą u kobiet w obu półkulach, zaś u mężczyzn tylko w prawej półkuli. Informacje są przekazywane między półkulami przez ciało modzelowate, które u kobiet jest więk- www.psychiatria.med.pl 115 Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2003, tom 3, nr 3 sze i ma lepsze przewodnictwo, a tym samym przekazuje większą ilość informacji niż u mężczyzn. Ustalono też, że im więcej jest połączeń między prawą a lewą półkulą, tym sprawniejsze są zdolności i czynności werbalne. Kobiety mają sprawniejszy system łączy i dzięki temu charakteryzują się większymi umiejętnościami łączenia i kojarzenia ze sobą informacji werbalnych i wizualnych. Siedlisko uczuć u kobiet jest rozmieszczone w obydwu półkulach, ale przepływ informacji między półkulami jest sprawniejszy niż u mężczyzn. Następstwem tego jest inny sposób postrzegania świata [12]. Niewspółmierność osiągnięć kobiet i mężczyzn należy przypisać biologicznym podstawom umysłowości. Mózg każdej płci jest lepiej przystosowany do wykonywania odmiennych zadań. Na pewnym obszarze zróżnicowania uzdolnień, które można zaobserwować między kobietami a mężczyznami, decydującą rolę pełnią hormony. Diamond uważa, że kobiety i mężczyźni przychodzą na świat z właściwymi sobie genetycznymi i hormonalnymi skłonnościami behawioralnymi i z wrodzonymi wzorcami zachowań [13]. Wrodzone predyspozycje są wzmacniane przez postawy społeczne, które zresztą także mają podłoże biologiczne. W trakcie rozwoju dziewczynki, które mają w mózgu bardziej wyspecjalizowane ośrodki mowy, wcześniej niż chłopcy mówią, a ich słownictwo jest bogatsze. Chłopcy bardziej spontanicznie angażują się w zadania doskonalące umiejętności przestrzenne, a dziewczynki wcześniej włączają się w doświadczenia wzmacniające zdolności interpersonalne. Chłopcy chcą badać przestrzeń, teren, przedmioty, ponieważ ukształtowanie mózgu sprawia, że zwracają uwagę na te aspekty środowiska. Dziewczynki potrafią mówić i słuchać, ponieważ ich mózgi są zaprojektowane do lepszego wykonywania tych czynności. Chłopcy interesują się bardziej rzeczami i przedmiotami, uczą się przez znaki wzrokowe i przestrzenne. Dziewczynki interesują się ludźmi, stosunkami interpersonalnymi, a uczą się przez znaki słuchowe. Chłopcy lepiej widzą niż słyszą. Dziewczynki uczą się czytać szybciej niż chłopcy, gdyż podstawę nauki czytania stanowi nie widzenie, a słyszenie, a właśnie ośrodek odpowiedzialny za słyszenie i naukę czytania jest zlokalizowany w lewej półkuli, która jest lepiej rozwinięta u kobiet. Chłopcy lepiej rozwiązują testy wizualne, dziewczynki zadania słuchowe. Dziewczynki wykazując swoje zdolności werbalne, dużo pytają i korzystają z odpowiedzi. Chłopcy sami szukają rozwiązań, wykorzystując swoją przewagę w widzeniu i kojarzeniu. Nadrabiają słabsze zdolności werbalne zdolnościami przestrzennymi (odtwarzają wzory, montują przedmioty). 116 Dziewczynki rozwiązują spory za pomocą argumentów słownych, chłopcy się poszturchują. Są oni w bezustannym ruchu, a ich hormonalnie zdeterminowana skłonność do agresji wyraża się w zabawach opartych na działaniu, współzawodnictwie, dominacji i przywództwie. Ich świat to świat działania, eksploracji — świat przedmiotów. We wczesnych latach szkolnych dzieci zajmują się przede wszystkim czytaniem i pisaniem, a są to umiejętności w znacznym stopniu faworyzujące dziewczynki. Wielu chłopców uczy się czytać wolniej niż ich rówieśniczki. Umiejętności werbalne zajmują swoje miejsce obok w pełni rozwiniętych umiejętności wizualnych i przestrzennych. Po zaangażowaniu do codziennej pracy języka i matematyki, chłopcy mogą skutecznie odwoływać się do swoich większych zdolności pojmowania pojęć abstrakcyjnych oraz relacji między nimi. W tym czasie dziewczynek nie zachęca się do rozwijania umiejętności wizualno-przestrzennych, ponieważ i tak mają większe zdolności werbalnie. A tymczasem w późniejszych latach szkolnych chłopcy zdobywają przewagę myśleniem abstrakcyjnym. U mężczyzn ośrodki emocji są rozproszone w mózgu i mieszczą się w prawej półkuli, a ośrodki werbalizacji są zlokalizowane w lewej półkuli. Dlatego mężczyźni wypowiadają się raczej przez czyny, podczas gdy kobietom łatwiej wypowiadać się słowami. Zarówno męski, jak i kobiecy mózg ma „wbudowane” predyspozycje stanowiące biologiczne podstawy dla agresji i dominacji oraz rodzajów zainteresowań. Jak twierdzi Mead, nadal to, co robią mężczyźni, jest ważniejsze, niezależnie od tego, co to jest. Kobiety wykazują większą wrażliwość na uczucia ludzi, a mężczyźni na rzeczy. Mężczyźni łatwiej podejmują decyzje, bo obce są im osobiste aspekty wyboru, a udział emocji postrzega się jako oznakę słabości [14]. Kobiety są wrażliwsze na kontekst społeczny i osobisty. Z większą wprawą odbierają dodatkowe informacje zawarte w mimice czy gestach i szybciej przetwarzają informacje zmysłowe i werbalne. W mniejszym stopniu czują się związane regułami. Mężczyźni wykazują się większą sprawnością w czynnościach, które wymagają uzdolnień przestrzennych. Są bardziej agresywni, pewniejsi siebie i chętniej współzawodniczą. Potrzebują hierarchii i reguł, ponieważ bez nich nie zdołaliby stwierdzić, czy znajdują się w czołówce, czy nie — a dla większości mężczyzn ma to istotne znaczenie. Dziewczęta są bardziej wrażliwe niż chłopcy. Silniej reagują na dotyk, zapach i dźwięk. Więcej widzą i bardziej szczegółowo pamiętają to, co widzą. Skłonności ich mózgu powodują, że zwracają większą uwagę na to, co wiąże się z życiem osobistym i kontaktami www.psychiatria.med.pl Jadwiga Gromska, Seksuologia dziecięca w aspekcie płci mózgu między ludźmi. Od samego początku, od momentu wczesnego kontaktu wzrokowego kilka godzin po urodzeniu, bardziej interesują się ludźmi. Mają większe umiejętności, jeśli chodzi o nadawanie i odbieranie sygnałów społecznych zapisanych w języku ciała. Częściej niż chłopcy śmieją się, kiedy nie są szczęśliwe, i częściej są miłe dla ludzi, których nie lubią — możliwe, że jest to mechanizm obronny rekompensujący ich słabość fizyczną w porównaniu z chłopcami. Utrzymują bliższe, dłuższe i bardziej regularne kontakty z przyjaciółmi, którym powierzają więcej ze swoich nadziei i lęków. Mają lepszą pamięć twarzy i charakterów. Lepiej niż chłopcy rozumieją, o co chodzi kobiecie i mężczyźnie, nawet kiedy pozornie ona lub on nic nie komunikują. Dzieje się tak, dlatego że mózg kobiety jest wyspecjalizowany do pełnienia tej właśnie funkcji. Prawa półkula mózgowa kontrolująca emocje jest połączona lepiej niż u mężczyzn z półkulą lewą, kontrolującą ekspresją słowną. Świadomość seksualna oraz potrzeby seksualne są u kobiety słabsze i bardziej zróżnicowane. Kobietę bardziej podniecają inne wrażenia zmysłowe, a zwłaszcza uczuciowa i towarzyska strona seksu. W mózgu kobiety ośrodki rozsądku i emocji są fizycznie lepiej połączone. Kobiety są naturalnie predysponowane do analizowania i racjonalizowania. Młodzi mężczyźni zakochują się częściej niż kobiety, ponieważ ośrodki odpowiadające za kontrolę tych funkcji w ich mózgu nie mają tak dobrej łączności ze sobą jak u kobiet. Można przypuszczać, że immanentna niezgodność upodobań kobiet i mężczyzn staje się źródłem niegasnącego wzajemnego zainteresowania, chociaż szanując wzajemne różnice, dążymy do zgody z rzeczywistością. Symons uważa, że uznanie różnic między płciami zniweczy tak zwaną walkę płci. Uważa on, że u mężczyzn seks prowadzi czasami do intymności, natomiast u kobiet intymność czasami prowadzi do seksu. Potrzeby seksualne kobiet i mężczyzn diametralnie się różnią. Mężczyźni pragną różnorodności, a kobiety tradycyjnej bliskości, stałości i bezpieczeństwa [15]. Kinsey uważa odmienność popędu płciowego mężczyzn i kobiet za jedną z głównych przyczyn braku szczęścia [16]. Jak widać, mężczyźni i kobiety rodzą się z odmiennie uformowanymi mózgami. Myślą w różny sposób. Inne są ich mocne strony, skale wartości i strategie życiowe. Te skłonności mózgu są wzmacniane i doskonalone przez całe życie, szczególnie zaś, gdy pobudzają je hormony w okresie dojrzewania. Wtedy przepływy i odpływy hormonów aktywizują i podkreślają te różnice. W skrajnych przypadkach skłania to mężczyzn do przemocy, a kobiety do irracjonalnych i destrukcyjnych zmian nastroju i zachowania. Znając, rozumiejąc i uznając omawiane różnice możemy je kompensować. Ciekawe, że historia zna więcej ciekawych dzieci wybitnych matek (Einstein, Chopin, Wagner, Czajkowski, Słowacki, Byron, Goethe, Dostojewski, Poe, Darwin) niż wybitnych ojców. Złość i łagodność, agresywność i skłonność do kompromisu, uspołecznienie i indywidualizm, dominacja i uległość, posłuszeństwo i obstawanie przy własnym zdaniu — wszystkie te cechy razem wzięte stanowią znaczną część tego, co określamy jako osobowość. W każdym z tych aspektów zaobserwowano wyraźne wymierne różnice między chłopcami a dziewczynkami, mężczyznami a kobietami — różnice, o których wiadomo, że mają podłoże w układzie połączeń neurohormonalnych w mózgu. Kobiety i mężczyźni różnią się. Społeczeństwo, w którym dorastamy, wpływa na nas. W toku historii zmieniały się role społeczne i rodzinne kobiet i mężczyzn. Dzieje się tak wskutek odmiennego obecnie procesu uspołeczniania dziewcząt i chłopców, mimo że pewne różnice zostają w nas wpisane przez interwencję substancji chemicznych. Zróżnicowane dawki owych substancji przydają męskim umysłom pewnych cech kobiecych, a umysłom kobiecym — pewnej dozy męskości. U wszystkich ludzi mózg zostaje ukształtowany w specyficzny, wpływający na zachowanie sposób na długo przedtem, zanim rozpocznie się wpływ wartości przyjętych przez społeczeństwo w toku filogenezy czy też hormony w okresie dojrzewania. Źródło problemów zdrowia psychicznego kobiet i mężczyzn tkwi w zróżnicowaniu ich mózgu. Te same przyczyny, czynniki i bodźce działają inaczej u obydwu płci i mogą wpływać na pojawienie się pożądanych lub niepożądanych następstw. Uwzględnienie tych mechanizmów w diagnostyce i terapii powinno być obowiązkowe. Ludzka biologia trwa wiecznie, nasze geny się powtarzają, nasze mózgi są odmienne w zależności od płci, nasza kultura nas kształtuje, nasza psychopatologia może być zmienna zależnie od płci. Istnieje więc pojęcie „trzeciej płci” wprowadzone przez Felicję Borzyszkowską-Sękowską, do której autorka zalicza osoby płci anatomicznie kobiecej, a socjopsychologicznie męskiej z jednoczesną maskulinizacją kobiet i również często spotykaną feminizacją mężczyzn. Można przynależeć do płci kobiecej lub płci męskiej, ale kobiety wybitne mogą być też „trzecią płcią”, ponieważ obok ról tradycyjnie męskich wypełniają także role zdeterminowane przez biologię. Tak samo trudno dostać się do tej kategorii płci jak do piekła Sartre’a. www.psychiatria.med.pl 117 Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2003, tom 3, nr 3 PIŚMIENNICTWO 1. de Beauvoir S. Druga płeć. Jacek Santorski, Warszawa 2003. 2. Borzyszkowska-Sękowska F. Być kobietą. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1982. 3. Moir A., Jessel D. Płeć mózgu. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1993. 4. Ellis H. Man and Women. William Heinemann (Medical Books), Londyn 1934. 5. Wechsler D. Sex differences in intelligence. The measurement and appraisal of adult intelligence. Williams and Wilking, Baltimore 1958. 6. Gaulin S.C.J. i wsp. Sex differences in spatial ability. An evolutionary hypothesis and test. Am. Nat. 1986; 127: 74–888. 7. McGuinnes D. How schools discriminate against boys. Human Nature 1979: 82–88. 8. Garai J.E., Scheinfeld A. Sex differences in mental and behavioural traits. Genet. Psychol. Monogr. 1968; 77: 169–299. 118 9. Karczewski W. Mózg kobiety, mózg mężczyzny. Charaktery 1977; 9: 24–27. 10. Witleson S.F. Sex differences in the neurology of cognition: psychological, social, educational and clinical implications. W: Sullerot E. (red.). Le Fait Feminin. Fayard, France 1978: 287–303. 11. Kimura D. Are men’s d women’s brains really different? Can. Psycho. 1987; 28: 133–147. 12. Witleson S.F. Sex differences in the neurology of cognition: psychological, social, educational and clinical implications. W: Sullerot E. (red.). Le Fait Feminin. Fayard, France 1978: 287–303. 13. Diamond M. Human sexual development: biological foundations for social development. W: Beach F.A. (red.). Human Sexuality in Four Perspectives, Johns Hopkins University Press, Baltimore 1977: 38–61. 14. Mead M. Male and Female. Pelican Books, London 1950. 15. Symons D. The evolution of human Sexuality. Oxford University Press 1979. 16. Kinsey A. i wsp. Sexual Behaviour in the Human Male. WB Saunders, Philadelphia 1948. www.psychiatria.med.pl