Prezentacja Rodziny Pruszaków

Monika Sylwestrowicz
Dziedzictwo Pruszaków
Sanniki-Żychlin-Śleszyn
Żychlin, 14.05.2013r.
1
Tablica I
Józef Bernard Pruszak (1702-1774)
x pierwsze małżeństwo
x drugie małżeństwo Justyna
z Elżbietą Pląskowską h.Oksza
Elżbieta Gotzenberg-Grabowska h. Zbiświcz
dzieci:
Tadeusz Tomasz; Jakub; Aleksander; Marianna
(ok. 1724-1808) (1726-1783)(1730-1779)(1733-1771)
Józef Andrzej; Wojciech;
Kajetan;
(1742-1802) (ok.1745-1786) (zm.ok.1807)
dzieci Józefa Andrzeja:
dzieci Wojciecha:
Justyna Anna Konstanty Michał
(1772-1804)
(1775-1826)
Aleksander Paweł
(1777-1847)
Antoni
(1783-1867)
Jakub Ignacy Kunegunda Anna
(1789-1842)
(zm.1822)
patrz tablica II
dzieci Antoniego (oficera napoleońskiego):
Emelina Marianna ; Anatolina ; Teresa
(1828-1899)
(1830-1903) (1831-1884)
dzieci Jakuba Ignacego:
Ignacy Józef ; Benon Marcin; Paulina Franciszka; Nepomucena Antonina
(1817-1893) (1820-1898)
(1822-1843)
(1824-1901)
2
Tablica II
Aleksander Paweł
(1777-1847)
żonaty z Marianną Skarżyńską h. Skarżyn
(1787-1853)
Dzieci:
Tomasz Aleksander
Konstanty Jan
(1806-1856)
(1808-1852)
Weronika Bibianna Justyna Aleksandra
(1814-1868)
zamężny
z Seweryną z Żochowskich
(1816-1905)
przyjaciel Chopina
1 v. Onufry Mleczko
zamężny z Amelią Klarą z Christianich
dzieci Tomasza Aleksandra:
Jadwiga Marianna; Gabriela Józefa;
(1834-1917)
(1836-1926)
zamężna z:
Rychłowska
2 v. Władysław Benedykt Gruszecki
dzieci Konstantego Jana:
Aniela;
Feliks
(1837-1877) (1838-1866)
Aleksander Ksawery
(1837-1873)
Higersberger
Walentym Konradem Garczyńskim – patrz tablica III
Źródło: T.A.Pruszak,…żem zawsze życzliwy temu domowi , Relacja rodzina Pruszaków i Chopinów od końca XVIII do lat 60.XIX wieku ze szczególnym
uwzględnieniem losów rodziny Pruszaków, Warszawa, 2010.
3
Tablica III
Jadwiga Marianna (1834-1917)–ostatnia właścicielka Żychlina , która współzałożyła w nim m.in. Straż Ogniową
zamężna z:
Walentym Konradem Garczyńskim ( 1829-1907)
Dzieci:
1.Walentyna Garczyńska (1853-1921)
x Klemens Suchorski ( 1842- pochowany w Żychlinie)
 Mieli dwie córki ( w tym jedną bezpotomną )
2.Włodzimierz Edward Stanisław Garczyński (ur.1855 w Szczawinie –zm. 1902 w Warszawie)
x Zofia Matłaszyńska
 Walenty Włodzimierz
łowiecki)-b.d.
G. (ur. 1881 Brodne –pow. łowicki- zm. 1944 w Warszawie: publicysta, działacz
3.Witold Roman Garczyński (1860 –zm.1925, pochowany w Zborowie pod Kaliszem)
x Franciszka Radońska (zmarła w 1944r. w Truskawcu pod Warszawą)
 Józef Roman G. x Janina Dzikowska (dzieci: Maria i Witold); Jadwiga Maria Garczyńska x N.Świecki (dzieci:
Tadeusz i Irena Święcka – przekręcone nazwisko, która wżeniła się w rodzinę Descours (Deskur) poprzez ślub
z Janem)
4.Wanda Garczyńska (ur. 1865 w Wilnie, zm. 1939 w Warszawie)
x Stanisław Sariusz – Bielski (ur. ok.1850)
Wanda Bielska , Filomiena Harlukowicz , córka Wandy , Stanislaw Bielski (?) - http://www.radzima.net/pl/image_preview/524.html
5.Władysław Stanisław (ur. 1868 w Warszawie -1938)
x Lea Bisner – b.d.
6. Wacław Józef (zm. w Paryżu – tak jak jego bezpotomna córka Elżbieta)
7. Walenty Tomasz
4
***
1777-1808
Tomasz Tadeusz
Saga żychlińska rodziny Pruszaków zaczyna się w 1777r. Wtedy to Tomasz Tadeusz protoplasta
rodziny na naszych ziemiach , mając 53 lata zakupił tu pierwsze grunty . Ale zacznijmy my od początku …
Tomasz Tadeusz Pruszak1 – dzięki niemu wszystko się stało …
Urodził się w 1724r. w Żalnie, koło Tucholi - w ówczesnej siedzibie rodziny2. On to idąc w ślady
ojca zrobił karierę polityczną i został mężem stanu .
W latach 50-tych podróżował jako mentor z Adamem Kazimierzem ks. Czartoryskim,
wyznaczonym przez rodzinę na przyszłego króla Polski. Podróże te były jednym z elementów
przygotowujących 23-letniego księcia do objęcia tronu. Książe był rzecznikiem reform ustrojowych Polski.
Po elekcji Stanisława Augusta Poniatowskiego znalazł się w grupie reformatorów skupionych wokół króla,
później stal się jego zdecydowanym przeciwnikiem. W dobie Sejmu Czteroletniego współdziałał
w projektowaniu zmian ustrojowych w Polsce. Poparł Konstytucję 3 Maja, powstanie kościuszkowskie,
był jednym z twórców Komisji Edukacji Narodowej, która zainicjowała m.in. zakładanie szkół
elementarnych, zwanych parafialnymi, udostępniając je dzieciom chłopskim3. Był Członkiem
Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, znanym mecenasem artystów i uczonych. Autorem
komedii i współtwórcom Monitora. W 1812r. uczestniczył, jako marszałek sejmu nadzwyczajnego,
w napoleońskiej kampanii politycznej.
Adam Kazimierz Czartoryski
Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:AKCzartoryski.JPG
1
Przyjęłam zaproponowany przez Tomasza Adama Pruszaka porządek posługiwania się przynajmniej podwójnym imiennictwem w rodzinie –
stosowanie pojedynczych imion nastręcza wiele problemów z identyfikacja osób i często wprowadza w czytelnika błąd
2 Często w drzewach genealogicznych rodziny, możemy znaleźć dopisek „z Żalna” – przy kolejnych pokoleniach, czasem zdarza się , że
potomkowie nie maja już nic wspólnego z tym miejscem. Szukając np. Tomasza Aleksandra Pruszaka z Żychlina widzimy Tomasza Aleksandra
Pruszaka z Żalna – nie jest to więc pomyłka, tylko miejsce pochodzenia.
3 http://portalwiedzy.onet.pl/57155,,,,komisja_edukacji_narodowej,haslo.html
5
Możemy mieć wręcz pewność, że Tomasz Tadeusz miał duży wpływ na kształtujący się światopogląd
młodego księcia - relacje polityczne z familią Czartoryskich „odziedziczył” po ojcu Bernardzie Józefie
Pruszaku4.
Od 1768r. Tomasz Tadeusz był komendantem w założonej przez króla Stanisława Augusta
Poniatowskiego w 1765r. Szkoły Rycerskiej, która mieściła się w pałacu Kazimierzowskim (na terenie
dzisiejszego Uniwersytetu Warszawskiego). Uczniami owej szkoły młodzi, wykształceni patrioci, którzy
chętnie uczestniczyli później w walkach narodowowyzwoleńczych - po wybuchu powstania 1794r.
w oddziałach T. Kościuszki walczyło 34 kadetów.
Do wychowanków Szkoły należeli m.in.: Tadeusz Kościuszko, Stanisław Fiszer, Jakub Jasiński, Józef
Sowiński, Julian Ursyn Niemcewicz. Szkoła Rycerska została rozwiązana decyzją władz zaborczych 30 XI
1794r.
Mundur kadeta Szkoły Rycerskiej
Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Szko%C5%82a_Rycerska
W latach 60-tych Tomasza Tadeusz Pruszak wspinał się po szczeblach kariery wojskowej ,
a w 1775r., po śmierci ojca został ostatnim w historii I Rzeczypospolitej kasztelanem gdańskim.
Uczestniczył w sejmach 1778,1780,1782,1784r.
Za wierność królowi Poniatowskiemu w 1776r. otrzymał order Świętego Stanisława, a potem
Orła Białego5. Uczestniczył w obradach Sejmu Wielkiego w latach 1788-1792, a jego warszawski pałac na
ul Marszałkowskiej6 był ważnym ośrodkiem politycznym tuż przed uchwaleniem Konstytucji 3 Maja,
gdzie goszczono miedzy innymi Adama Naruszewicza7.
T.Pruszak, „…żem zawsze życzliwy temu domowi”, Warszawa,2010,s.28
Tamże .
6 Jak przystało na osobą publiczną, bogatego szlachcica posiadał dwór na wsi , rezydencje w mieście i oczywiście rezydencję nadrzeczną
7 T.A.Pruszak,… żem zawsze, s.29.
4
5
6
Tomasz Tadeusz Pruszak był wielkim patriotą. Poparł powstanie kościuszkowskie – niestety nie
mógł w nim uczestniczyć z powodu podeszłego wieku nad czym bardzo ubolewał, wsparł jego oddziały
sumą 504 zł – co na ówczesne czasy było dużą sumą .
Po swoim ojcu : Słupy, Młyn Słupy i miejscowość Nowa Karczma w powiecie tucholskim,
warszawski pałac przy ul Marszałkowskiej nr 141, posiadł posesje nadrzeczną przy ul. Czerniakowskiej nr
300 z młynem do przemiału słodu8.
Miasteczko nasze Żychlin wraz z należącymi do niego folwarkami Żychlin, Pasieka, i Budzyń
nabył Pruszak od Józefa Antoniego Sołłuhuba 9 / 10 . Dzięki swoim stosunkom z rodziną królewska oraz
swoim zasługom, już w 1779r wystarał się od Stanisława Augusta Poniatowskiego o przywilej odnawiający
dwa dawne jarmarki i zorganizowanie czterech nowych11.
Miało to wydźwignąć miasteczko z kryzysu w jakim je zastał. Ukończył budowę kościoła
murowanego pod wezwaniem Św. Piotra i Pawła , którą rozpoczął poprzedni właściciel w 1772r12.
Uroczysta jego konsekracja odbyła się 29 czerwca 1782r. przez biskupa płockiego Michała Jerzego ks.
Poniatowskiego (brata króla), w obecności przeorów z Oporowa i Szczawina Kościelnego. Z tej okazji
odbyła się wielka w Żychlinie uroczystość, która trwała 3 dni. W 1799r. proboszczem Żychlina był ksiądz
Łącki13, być może był już proboszczem w czasie tych uroczystości.
Na przyjęcie ubito 4 woły, kilkanaście owiec, kilka tuczników. Dla duchowieństwa i szlachty przyjęcie
odbyło się w pałacu na Budzyniu i w domach przy ul Narutowicza 67 i 69 - ówczesnych domach
gościnnych. Dla parafin przyjęcie na rynku, gdzie poszło 4 baryłki mocnej gorzałki i 2 beczki piwa14.
Kościół pod wezwaniem Św. Piotra i Pawła w Żychlinie w czasie uroczystości Bożego Ciała – lata przedwojenne
Źródło: archiwum prywatne
Tamże, s.32.
H.Lesiak, Wieś i dwór w powiecie kutnowskim. Zarys w XIX i I połowie XX wieku, Kutno, 2003,s.322.
10 Józef Antoni Sołłohub Dowojna wojewoda witebski w latach 1752–1781, kasztelan witebski w latach 1748–1752, kasztelan żmudzki w latach
1742–1748, marszałek Trybunału Litewskiego od 1751 roku, starosta sannicki. Został odznaczony Orderem Orła Białego w 1750 roku. Był
elektorem Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1764 roku. W 1767 roku wszedł w skład delegacji Sejmu, w celu określenia ustroju
Rzeczypospolitej. Na Sejmie Rozbiorowym w 1775 r. powołany do Komisji Emfiteutycznej Litewskiej. Konsyliarz Rady Nieustającej w
1776r.(http://pl.wikipedia.org/wiki/J%C3%B3zef_Antoni_So%C5%82%C5%82ohub)
11 J.Józefecki, Żychlin, Zarys dziejów do 1918r roku, Żychlin, 1997, s. 52.
12 T.A.Pruszak,… żem zawsze,s.33.
13 J.Józefecki, Żychlin, Zarys dziejów,s. 62
14 Góreczny, Kronika Żychlina od czasów najdawniejszych do grudnia 1966 r, maszynopis, Żychlin, s.16.
8
9
7
… lata 30-te
Kościół pod wezwaniem św. Piotra i Pawła w Żychlin dziś
Źródło: http://www.panoramio.com/photo/21106288
Ówczesną sytuacje parafii w Żychlinie wzmocnił dodatkowo Pruszak poprzez oddanie
w wieczystą dzierżawę dóbr folwarku na dzisiejszej Woli Popowej (prawdopodobnie stąd jej nazwa) .
Zarząd dóbr żychlińskich usytuowany był w tamtych czasach na dworze pasieckim, gdzie wyznaczono
warunki zabudowy w miasteczku oraz wymagano zakupu cegły do budowy nowych domów na miejscu. 15
Sam Pruszak wybudował wiele domów wraz z jatkami, na Budzyniu gorzelnię na Pasiece –
browar. Regest Diecezjów” podaje , że Tomasz Tadeusz Pruszak w latach 70-80 XVIII w. był także
posiadaczem starostwa sannickiego (Sanniki, Czyżew, Krubin, Staropole, oraz wsi Lipińskie oraz
Zdwórz). Objęcie jego sannickiej dzierżawy datuje się na lata 1775-1784r. , posesorem dożywotnim
15
H.Lesiak, Wieś i dwór …., s. 307
8
majątku był Jan Sołłohub. W 1793r. Sanniki znalazły się w zaborze pruskim. W około 1790r. Pruszak
zbudował w Sannikach nowy dwór drewniany lub częściowo murowany. Proboszczem ówczesnym parafii
Sanniki, którego kościół odnowił Pruszak był ksiądz Florian Bieliński ( pochodzący z zaprzyjaźnionej
rodziny i warszawskich sąsiadów).
Pod koniec XIX wieku Tomasz Tadeusz dobiegał 80–ciu lat, niestety nie znalazł swojej wybranki
i pozostał bezdzietny. Chcąc przekazać dwój majątek zaczął poszukiwania godnego spadkobiercy majątku
wśród najbliżej rodziny.
Spadkobiercy szukał wśród braci - dzieci Józefa Bernarda Pruszaka – kasztelana gdańskiego,
z Żalna, dla którego wybudowano pałac w Warszawie.
Józef Bernard był dwukrotnie żonaty .W pierwszym małżeństwie z Elżbietą Pląskowską , z którą
miał czwórkę dzieci : „naszego” Tomasza Tadeusza oraz Jakuba, Aleksandera oraz Mariannę - pozostałe
rodzeństwo oddało się służbie Bogu.
W drugim małżeństwie z Justyną Elżbietą Grotzendorf-Grabowską miał ośmioro dzieci : Józefa
Andrzeja żonatego z Perpetuą Trembecką, Wojciecha żonatego z Marianną Wybicką, Kajetana żonatego
z Ewą Orańską oraz cztery córki: Józefinę, Antoninę, Zofię, Annę i Teklę. Krąg poszukiwań zacieśnił się
do wnuków Józefa Bernarda (ojca) z drugiego małżeństwa . Rozpatrując za i przeciw Tomasz Tadeusz za
najbardziej właściwego kandydata uznał syna Józefa Andrzeja i Perpetuy Trembeckiej – Aleksandra Pawła.
Sprowadził go do Warszawy, wybrał mu godną żonę Mariannę – włościankę pochodzącą z okolic, ze
znamienitej rodziny Skarzyńskich osiadłych w Suserzu koło Żychlina. Wybranka była córką Jerzego
Skarżyńskiego - podkomorzego sochaczewskiego, senatora-kasztelana Królestwa i Bibiany Izydory
z Lanckorońskich. Ich dobra sąsiadowały bezpośrednio z dobrami hrabiny Skarbkowej – dworem
z Żelazowej Woli.
Ślub młodych odbył się 19 marca 1805r. w Warszawie , którzy po zawarciu związku zamieszkali z wujem
oraz matką wdową Aleksandra –Perpetuą z Trembeckich (po Józefie Andrzeju) w Warszawie.
1 stycznia 1806r. przyszedł na świat ich pierwszy syn Tomasz Aleksander Napoleon Makary.
1808 r. przyniósł narodziny drugiego dziecka – Konstantego Jana .
9 stycznia 1808r. Tomasz Tadeusz sprzedał on oficjalnie bratankowi miasto Żychlin wraz z folwarkami
Pasieka i Budzyń, 3 maja przepisał w formie darowizny pałac w Warszawie oraz kamienicę na ul.
Zielnej16. Trzynaście dni po podpisaniu aktu darowizny schorowany Tomasz Tadeusz - ostatni kasztelan
zmarł w swoim pałacu w Warszawie. Pochowany został w kościele parafialnym w Żychlinie w kaplicy Św.
Walentego, gdzie mieścił się „grób familijny kolatorski” 17.
16
17
T.A.Pruszak, żem zawsze …,s.50
Tamże, s. 54
9
***
1777-1847
Aleksander Paweł
To szczęśliwy wybraniec – dziedzic spadkobierca dóbr żychlińskich po Tomaszu Tadeuszu Pruszaku.
9 stycznia 1808r. Aleksander Paweł w wieku 31 lat odkupił od stryja „Miasto Żychlin wraz z wsiami
dziedzicznemi szlacheckiemi Pasieka wraz z Budzyniem” wraz z zabudowaniami miejskimi, sprzętami
browarnymi oraz gorzelnią za sumę 136 tys. i rentę po 5 tys. zł kwartalnie a 3 maja tenże przepisał mu
dodatkowo w formie darowizny pałac w Warszawie oraz kamienicę na ul. Zielnej18. W ręce bratanka
przeszła też dzierżawa sannicka.
23 czerwca 1808r., Aleksander Paweł zasilony finansowo spadkiem nabył od Franciszka Bagniewskiego za
87 tys. dobra szlacheckie Śleszyn Mały z Nieszawą, Zarębów z Krukami – Białe ze Szczytowem , część
Grzybowa oraz część Gajewa w powiecie orłowskim.
Na „dobrzy początek” postanowił podnieść standard życia społeczności na terenach na których stał się
gospodarzem. Już w 1808r wystawił w Żychlinie dom szkolny wraz z ogrodem. Była to szkoła prywatna,
elementarna, opłacana za składek mieszkańców powstała dopiero w 1828r19.
Źródło: http://historia-zychlina.myvnc.com/
Podobną szkółkę elementarną wystawił w Sannikach . Z rąk Rajmunda Rembielińskiego , prezesa
województwa mazowieckiego otrzymał podziękowania za poparcie akcji zakładania szkółek
elementarnych.20
Dbał także o odpowiedni poziom zabudowy Żychlina, nakazując nowo budowane domy kryć nie słomą
a gontami i stawiać murowane kominy. U dziedzica można było zaciągać również pożyczki na budowę.
Z wiadomości zaczerpniętych ze spisu z 1824r wiadomo, że w należących do dóbr Żychlin folwarku
Budzyń był dwór oraz 20 innych budynków folwarcznych.
Tamże,s.50
Tamże,s. 53
20 Tamże, s.53
18
19
10
W 1828r. Aleksander Paweł wystawił dzwonnicę przy kościele z trzema nowymi dzwonami i jednym
starszym, drewniane ogrodzenie i bramę oraz dokonał w 1835r. remontu kościoła pod nadzorem
ówczesnego zarządcy Żychlina Nepomucena Unierzyckiego ze składek wpłaconych przez Pruszaka oraz
okolicznych dziedziców21. W tych czasach w kościele obok ołtarza głównego znajdowała się ława
kolatorska ozdobiona herbami Pruszaków i Skarżyńskich22.
Dzwonnica przy kościele św. Piotra i Pawła w Żychlinie
Źródło : archiwum prywatne
Gospodarz zbudował również nowy murowany pałac w Sannikach, a małżonka Marianna ze Skarżyńskich
urządziła tam piękny ogród wg rad księżnej Izabeli z Flemmingów – małżonki księcia Adama Kazimierza
Czartoryskiego (podopiecznego Tomasza Tadeusza). Księżna była również wzorem dla Pruszakowej
w kwestii organizowania wolnego czasu w rezydencji – były to w głównej mierze przedstawienia teatralne,
na których goszczono wiele znamienitych ówcześnie osób – m.in. Chopinów, Skarżyńskich, Wodzińskich,
Dziewanowskich, Mleczków, Wojciechowskich, Skarbków. Pochodzenie Marianny Pruszakowej
gwarantowało duże wyczucie smaku w zakresie prowadzenia domu i projektowania ogrodu. Ojciec
Marianny – Jerzy Skarżyński był fundatorem w 1810r. kościoła murowanego w Suserzu – dziś
Sanktuarium Maryjnego, które nabrało wielkiego znaczenia w świetle późniejszych wydarzeń w Żychlinie.
Tablica epitafijna Skarżyńskiego w kościele w Suserzu
Źródło: http://parafia.suserz.pl/
21
22
Tamże.
F.Góreczny, Kronika Żychlina , s. 15
11
Aleksander Paweł był dobrym gospodarzem. Tomasz Łubieński pisał o nim, że „był bardzo bogatym
obywatelem ziemskim i najlepszych może w swoim czasie rolnikiem w kraju, który swoją całą produkcję
pszenicy spławiał do Gdańska”23.
Małżonkowie Marianna i Aleksander Pruszak
Źródło; ,…żem zawsze życzliwy temu domowi , Relacja rodzina Pruszaków i Chopinów od końca XVIII do lat 60.XIX wieku ze szczególnym
uwzględnieniem losów rodziny Pruszaków, Warszawa, 2010.
Jego życiorys pokazuje go jako wybitnego przedsiębiorcę i ekonomistę.
Pałac przy ul. Zielnej wynajmował ludności warszawskiej, w tym licznym Żydom, udzielał pożyczek
Zakupił w 1810 r. dobra Białołęka , w których zaprowadził porządek i utworzył nowe miejscowości, m.in.
Tomaszów i Konstantynów. Podczas Powstania Listopadowego odbyła się znacząca witwa pod Białołęką
w dniu 25 lutego 1831r.
Pruszak w przeciwieństwie do swoich braci – wojaków cenił bardziej możliwość rozwoju gospodarczego
kraju, gdy jednak była potrzeba wsparcia finansowego wojsk polskich – nie wahał się pomóc.
Po śmierci teścia odkupił od jego spadkobierców dobra Żuków, Psurów, Konary, Drozdy, Holendry,
Bibiampol oraz w krótkim czasie wszedł w posiadanie dóbr Borzecin .
W 1825r. był współzałożycielem wraz z Franciszkiem ks. Druckim - Lubeckim Towarzystwa
Kredytowego Ziemskiego24, gdzie pełnił funkcje prezesa25.
Państwo Pruszakowie mieszkali w Warszawie spędzając miesiące letnie w Sannikach i Żychlinie.
Podczas nieobecności rodziców dzieci mieszkały w pałacu Kazimierzowskim, u państwa Chopinów, gdzie
przebywała młodzież szlachecka spoza Warszawy26. Syn Konstanty Jan chodził do Liceum Warszawskiego
z Fryderykiem Chopinem od 1823r. . W latach 1825-1826 do jednej klasy. Przyjaźnili się i często spędzali
wspólnie wolny czas w majątkach swoich rodziców. W 1828r. zaproszono młodego Chopina na wakacje
do Sannik . Gospodarze wspólnie z gościem uczestniczyli w obchodach dożynek. Chopin podczas tych
wakacji przerobił Rondo C-dur, powstały także Tria g-moll op.8 na fortepian, skrzypce i wiolonczelę.
Rodzina Pruszaków bywała z gościem w kościołach w Sannikach, w Żychlinie, ale prawdopodobnie
23T.A.Pruszak, żem zawsze …,s.64.
24pierwsza polska instytucja bankowa, stowarzyszenie właścicieli ziemskich Królestwa Polskiego z siedzibą w Warszawie założone w 1825
z inicjatywy Franciszka Ksawerego Druckiego-Lubeckiego; celem stowarzyszenia było udzielanie kredytów długoterminowych; stowarzyszenie
wspierało polskich właścicieli ziemskich, działało do 1939.
25 T.A.Pruszak, żem zawsze …, s.72.
26 Tamże, s. 77
12
również w Suserzu (w dworku modrzewiowym mieszkał Brat Marianny Skarżyńskiej – Leopold wraz ze
Skarżyńską z Lanckorońskich – babką Tomasza, Konstantego i Olesi) . Chcąc przedstawić gościa oraz
umilić mu pobyt na wsi odwiedzili Studzieniec (brat Marianny Julian Skarżyński), Słubice (piękny pałac),
Podczachy (Antoni – oficer napoleoński) , Kiernozię (tam Michał Chopin był guwernerem u Ewy
Łączyńskiej) i zapewne zamek w Oporowie (rodzina Oborowskich) .
W 1830r. Święta Wielkiejnocy rodzina Pruszaków spędziła tradycyjnie w pałacu przy ul. Marszałkowskiej.
Chopin był tu częstym gościem ponieważ udzielał lekcji Olesi Pruszakowej na fortepianie27.
11 października odbył się ostatni w Polsce koncert wirtuoza, na którym był Aleksander Pruszak ( Chopin
był u niego przed wyjazdem za ważną workową sprawą). 2 listopada wyjechał z Polski … i nigdy już nie
wrócił. Po drodze do Paryża – odwiedził przebywającą w Dreźnie Mariannę Pruszakową, spotykając
goszczącego u niej generała Kniaziewicza – mieszkającego w Dreźnie od 1817r., który zrobiła na Chopinie
wielkie wrażenie28.
W nocy z 29-30 listopada 1830r. wybuchło powstanie listopadowe, w którym Aleksander Paweł
z powodów zdrowotnych i wieku nie mógł wziąć udziału – wsparł je kwotę 20 tys. lisów zastawnych na
formujące się na terenach województwa Pułki Mazurów - Pułk 2 Mazurów formował się bezpośrednio
w Żychlinie.
Czynny udział w powstaniu listopadowych wzięli : Antoni Pruszak – dowódca I pułku Mazurów,
Konstanty Jan, który służył w oddziałach Akademickiej Gwardii Honorowej a potem był porucznikiem 6
Pułku Ułanów dowodzonym przez wuja Ambrożego Skarżyńskiego i Tomasz Aleksander, który walczył w
27 Pułku Strzelców Konnych. Zostali odznaczeni Złotymi Krzyżami Virtuti Militari.29
Dobra Żychlinie z przyległościami za udział w postaniu zostały obłożone sekwestrem, dobra sannickie
doszczętnie spustoszone.
Aleksander wraz z małżonką i dziećmi po powstaniu mieszkali nadal w pałacu na Marszałkowskiej.
W 1832r odbyły się śluby dwójki z dzieci : w maju w Warszawie odbyło się wesele Olesi Pruszakówny
z Onufrym Mleczkiem,
który podczas Powstania był administratorem prochowni i arsenału
w Warszawie – co imponowało przyszłemu teściowi, który miał niemały udział w decyzji córki30
oraz Tomasza Aleksandra, który poślubił Sewerynę Żochowską , z którą od 1834r. zamieszkał w dobrach
Śleszyn.
W 1833r. Rada Administracyjna Królestwa Polskiego mianowała Aleksandra Pawła Pruszaka członkiem
Komisji Umorzenia Długu Krajowego. Komisja ta sprawowała nadzór nad produkcją papierowych
znaków pieniężnych Banku Polskiego oraz badała jego rachunkowość. Pruszak był wieloletnim członkiem
Komisji za co został order św. Włodzimierza IV klasy, św. Anny III kasy. Zapoczątkował on tym samym
długą tradycję współpracy z bankiem Polskim w rodzinie, którą kontynuowali Konstanty Jan Pruszak,
Onufry Mleczko oraz Władysław Gruszecki (dwaj kolejni mężowie Olesi Pruszakowej)31.
W 1834r Aleksander Paweł ufundował organy, na których umieszczony był herb Pruszaków. Zarząd dóbr
mieścił się na Budzyniu, gdzie zamieszkiwał ich zarządca Nepomucen Unierzycki.
T.A.Pruszak, żem zawsze …, s. 100.
Tamże, s. 106.
29 Tamże, s. 109.
30Tamże, s. 113.
27
28
13
Organy kościelne w kościele ś. Piotra i Pawła w Żychlinie
Źródło: archiwum prywatne
W 1838r. zmarła Perpetua z Trembeckich Pruszakowa oraz żona Antoniego Pruszaka pozostawiając trzy
małe córki – Emalinę ( 9 lat) , Anatolinę (7 lat) i Teresę (6 lat). Wg rodzinnych przekazów dziewczynki
wychowywały się u stryjostwa – Aleksandra Pawła i Marianny Pruszaków32. Przy ul. Marszałkowskiej
spędzając wakacje w Sannikach33. W tym układzie można domniemać, że na późniejszą postawę Emaliny
w powstaniu styczniowym miały wpływ nie tylko korzenie a też wychowanie wujostwa.
W 1840r. na Święta Wielkiejnocy do Warszawy zjechali Tomasz Aleksander z żoną Seweryną i córkami,
Konstanty Jan z żoną i synkiem , jej rodzice, Olesia z mężem .
Kobiety z rodziny udzielały się na polu dobroczynności . Marianna działała w Zakładzie dzieci Ubogich,
w Warszawskim Towarzystwie Dobroczynności, gdzie Amelia (małżonka Konstantego Jana) udzielała
koncertów dobroczynnych, Olesia kwestowała w kościele na Krakowskim Przedmieściu.
W 1844r. Aleksander Paweł będąc już prawie 70-letnim, schorowanym staruszkiem poczuł potrzebę
uregulowania spraw majątkowych. I tak: Zgodnie z wolą stryja Tomaszowi Aleksandrowi zapisał miasto
i dobra Żychlin (z Pasieka, Budzyniem, Sokołówkiem)- formalne przepisanie nastąpiło w 1847r. po
śmierci ojca. Konstanty już dość zadłużony sprzedał bratu Tomaszowi dobra Czubin (które dalej odkupił
Felicjan Bereźnicki) i ostatecznie otrzymał od ojca dobra Sannickie (Sanniki, Staropol, Krubin, Czyżew,
Osmolin, wieś Troszyn, Szkarada, Staropole, Rumunki, Budy Nowe, Budy Piaski, Troszyn Niemiecki.
Część majątku otrzymała Olesia Pruszakowa, byt żonie Mariannie miały zapewnić dzieci.
W testamencie Aleksander Paweł chwalił syna Tomasza tymi słowy: „charakter i serce są pewna rękojmią,
że zajmie się losem i dobrem brata Konstantego i jego dzieci”.34
Aleksander Paweł zmarł 10 stycznia 1847r w Warszawie. Uroczystości żałobne trwały kilka dni . Zwłoki
były wystawione w pałacu przy Marszałkowskiej w dniach 12-13 , gdzie ciało odwiedziły je tłumy.
Odprawiane były tam Msze Święte. W procesji 14 stycznia odprowadzającej ciało zmarłego do ogrodu
Ohma wzięło udział kilka tysięcy osób - wszystkie warszawskie zakony, księża misjonarze, duchowieństwo
świeckie na czele z biskupem Antonim Melchiorem Fijałkowskim, członkowie Komisji Umorzenia Długu
32Antoni podupadł po długiej wojaczce i problemach rodzinnych na zdrowiu psychicznym
33Tamże, s.135.
34Tamże s.144
14
Krajowego, mieszczanie, ziemianie, włościanie, krewni i przyjaciele . Urzędnicy na czele z radca stanu
Leonem Popławskim nieśli ordery. Następnie zwłoki zostały przewiezione do Sannnik a za rogatkami
miasta biedakom rozdawano jałmużny. 15 stycznia odbyły się w uroczystości żałobne w kościele
w Sannikach – uwieńczeniem uroczystości było odprowadzenie trumny do Żychlina , gdzie wieczorem
duchowieństwo sannickie przekazało ją biskupowi diecezji kujawsko-kaliskiej Tadeuszowi hr.
Łubieńskiemu i osiemdziesięciu innym duchownym35. Podczas mszy w Żychlinie obecnych było wielu
Żydów na czele z miejscowym rabinem. Po nabożeństwie zwłoki zostały złożone w „grobach
rodzinnych” w kaplicy św. Walentego gdzie do dziś znajduje się tablica epitafijna.
W maju tego roku Marianna Pruszakowa złożyła deklarację dobudowania własnym kosztem prezbiterium
do kościoła z „grobem familijnym” pod warunkiem „byleby grób ten był na zawsze grobem naszej
familii” Dziedziczka z deklaracji wywiązała się w 1848r. i do kościoła zostało domurowane długie ramię
wraz z nową zakrystia .” W tym prezbiterium jest urządzony w ziemi murowany grób dla kolatorium
i familii” z oddzielnym wejściem 36. W związku z rozbudową w dawnej zakrystii urządzona została kaplica
Jezusa Ukrzyżowanego. W tych latach Pruszakowa ufundowała też obraz Matki Bożej Zwiastowania do
Ołtarza Wielkiego (1849) i dała kilka kap i ornatów i albe (1847-1850).
Warszawski pałac przy Marszałkowskiej przeszedł we własność trójki dzieci – został sprzedany w 1847r.
Antoniemu Krallowi i Józefowi Seidlerowi37.
Z pałacu „uratował się” obraz św. Stanisława Kostki , który wisiał z kaplicy pałacowej . Został
przeniesiony do Żychlina do kaplicy Jezusa Ukrzyżowanego – dokumenty mówią iż ofiarodawczynią była
Seweryna z Żochowskich Pruszakowa ze Śleszyna38.
***
1806-1856
Tomasz Aleksander Napoleon Makary
Urodził się w Warszawie w pałacu rodziców na ul. Marszałkowskiej . Wczesne dzieciństwo i młodość
spędził w Warszawie. Niewiele o nim wiemy z zapisków rodzinnych, ponieważ Tomasz Aleksander był
zdrowym, nie przysparzającym kłopotów dzieckiem.
W momencie gdy Tomasz Aleksander miał dwa lata zmarł kasztelan Tomasz Tadeusz, którego ostatnią
wolą było, aby jego imiennik - chrześniak odziedziczył w przyszłości dobra Żychlin . Te w 1808r.
otrzymał z rąk kasztelana jego ojciec Aleksander Paweł.
W latach 20-tych XIXw. podczas gdy jego młodsze rodzeństwo uczyło się w warszawskim liceum –
Tomasz Aleksander robił karierę w armii Królestwa Polskiego w 27 Pułku Strzelców Konnych.
W styczniu 1828r. zaszła konieczność aby dla „interesów familijnych” wziął dymisję z armii Królestwa
Tamże, s.146.
Tamże, s. 147.
37 Tamże, s.147.
38 Tamże.s.148.
35
36
15
Polskiego. Otrzymał wtedy od ojca dobra Śleszynek z przyległościami, gdzie zaczął samodzielnie
gospodarować. Dobra te należały ówcześnie do parafii Sołek, którego kościół ze względu na zły stan już
„stary Pruszak” ( tak nazywał Aleksandra Pruszaka Fryderyk Chopin ) chciał przenieść w inne miejsce
łącznie z deklaracją wystawienia nowego kościoła ze środków własnych. Do Śleszynka lub Białej. Nie
chciał na to przystać właściciel dóbr Śleszyna, Gajewa i Sołka – Edward Łączyński – chcąc wybudować
kościół w Śleszynie. Spór trwał pomiędzy rodzinami do lat 30-tych, do czasu, kiedy w 1832r. Tomasz
Aleksander zakupił od Edwarda Łączyńskiego dobra Śleszyn, złożone z folwarków Śleszyn, Klotyldów,
Zosinów, Trzciciec i Kamilów.
Podczas powstania listopadowego Tomasz Aleksander walczył w 27 Pułku Strzelców Konnych ,
m.in. w bitwach pod Grochowem, Wawrem i Ostrołęką 39.
W 1832r. Tomasz Aleksander poślubił Sewerynę Żochowską40 .Wesele odbyło się w Koszajcu skąd
pochodziła wybranka . Koszajec, należy do jednej z najstarszych miejscowości w obecnej gminie Rybno.
Został on zakupiony przez rodzinę Żochowskich od Konstantego Łączyńkiego na początku XIX.
Tu w 1816r. urodziła się Seweryna . Jej ojciec zmarł nazbyt wcześnie a opieką malutkiej Seweryny zajęła
się matka Maria z Trzcińskich oraz wujowie Franciszek Trzciński i Feliks Żochowski41.
W latach 1833-1834 wybudował w Śleszynie murowany dwór, który jest uważany za jeden
z najpiękniejszych dworów polskich . Jest to dwór późnoklasycystyczny, parterowy, z ryzalitami bocznymi
zwieńczonymi szczytami trójkątnymi oraz z piętrową częścią środkową ,poprzedzoną jońskim portykiem,
zwieńczonym trójkątnym tympanonem (gdzie nie umieszczono herbu lecz symbole narzędzi pracy na wsi brona , konewka, grabie, snopek i słońce). Elewacja ogrodowa posiada płytkie wnęki, w przedostatnich
osiach ujęte kolumnami toskańskimi. Zabytek posiada dwutraktowy układ wnętrza z sienią i salonem na
osi, rozdzielony w partiach skrajnych korytarzami. Całość wieńczą dachy cztero i dwuspadowe, kryte
blachą.
W łąkach, za obecnym zespołem dworskim, znajduje relikt kopca ze śladami fosy. Odnaleźć też można
pozostałości cegieł, po murowanym dworze Śleszyńskich. Inwentarz z roku 1713 wspomina też
o kamienicy i dwóch sklepach murowanych.
Pałac w Śleszynie
Tamże, s. 108.
imię dostała po swoim dziadku Sewerynie Trzcińskim – konfederacie barskim oraz właścicielu dóbr Sklęczki koło Kutna
41 Polski Słownik Biograficzny, tom V, s. 440-441.
39
40
16
W latach 1833-1835 Tomasz Aleksander ufundował kościół murowany pod wezwaniem św. Aleksandra
a w 1840 murowany dom dla proboszcza i zabudowania gospodarcze - została przeniesiona parafia
z Sołka. Jest to świątynia murowana, w stylu klasycystycznym, w której zachowało się XIX wyposażenie.
Kościół pod wezwaniem św. Aleksandra w Śleszynie
W 1847r - po śmierci teścia Aleksandra Pawła żona Seweryna przeniosła się do Warszawy . Była ona
bardzo czynną osobą – udzielała się na warszawskich salonach i nie odpowiadało jej życie na wsi .
Zamieszkała sama w oficynie w pałacu hr. Zamoyskich przy ul. Senatorskiej, gdzie prowadziła salon
kulturalny a w 1848r. przeniosła się do pałacu Andrzeja hr. Zamoyskiego przy ul. Nowy42. Publikowała
opowiadania, była pisarką znaną ówcześnie w całej Polsce. Przyjaźniła się z Ludwiką z Chopinów
Jędrzejewiczową.
Tomasz Aleksander pozostał w Śleszynie i nadal zarządzał dobrami Żychlin, Śleszyn i Śleszynek. Jego
plenipotentem był Karol Błaszkowski. Po ojcu przejął rolę kolatora kościoła w Żychlinie i pełnił funkcję
prezesa Dozoru Kościelnego. Ufundował do niego w tym czasie żelazną ambonę z daszkiem43.
Ambona – kościół św. Piotra i Pawła w Żychlinie
Źródło: archiwum prywatne
42
43
Tamże s. 149.
Tamże, 150.
17
W 1849 r na wakacje do Sannik i Śleszyna przyjechał syn Konstantego Jana –Aleksander Konstanty,
podczas których uczestniczył w uroczystościach pogrzebowych Justyny z Wodzińskich Orsetti. Podczas
pogrzebu Marianna Pruszakowa ze Skarżyńskich – jego babka matka Tomasza Aleksandra prowadziła
wdowca Władysława Orsettiego pod rękę.
1 grudnia 1849r. bracia Pruszakowie, Franciszek Berski, Felicjan Bereźnicki założyli w Sannikach „Fabrykę
Cukru z Buraków i Rafinerię Sanniki”44. Zarządcą fabryki na 10 lat pozostał Dominik Rynkiewicz
a dyrektorem Konstanty Jan Pruszak.
21 kwietnia w 1852 odbył się w Śleszynie ślub 18-letniej Jadwigi Marianny Pruszakówny z Walentym
Konradem Garczyńskim, właścicielem dóbr Szczawin Kościelny i Gąbin –Wójtówka45.
1 listopada także 1852r. zmarł brat Konstanty Jan Pruszak pozostawiając w żałobie zonę, teściową oraz
syna Konstantego Jan. Został pochowany w Żychlinie.
Dobra w Sannikach podjął się ratować Tomasz Aleksander , który w 1853 został wybrany na prezesa
tamtejszego Dozoru Kościelnego. Po śmierci Konstantego ze spółki cukrowej wycofali się Tomasz
Aleksander oraz Franciszek Berski. W wyniku odsprzedaży swoich akcji nowymi udziałowcami stali się
Felicjan Bereźnicki, Ignacy Natanson.
W 1852r. Tomasza Aleksander otrzymał konces do urządzenia nowej fabryki cukru z buraków . Fabryka
miała mieć znak fabryczny B.P. (od miejscowości Budzyń-Pruszak), wyciskany na głowach cukru. Fakt
szybkiego wycofania się z fabryki może świadczy o tym, że sytuacja w Sannikach nie była dla Tomasza
korzystna.
Zdjęcie pracowników Cukrowni Walentynów z głowami cukru
W 1852 r. Tomasz Pruszak, według informacji z księgi wieczystej, zaciągnął pożyczkę na potrzeby fabryki
cukru przez siebie prowadzonej prawdopodobnie od bankiera warszawskiego Henryka Toeplitza46.
W 1853r zmarł Onufry Mleczko – mąż Olesi i został pochowany również w Żychlinie. Wdowa
zamieszkała po śmierci męża w Warszawie, gdzie wyszła ponownie za mąż za Benedykta Józefa
Gruszeckiego. Zamieszkali przy ul Rymarskiej w Warszawie, nie mieli dzieci.
Tamże,s.153.
Tamże, s. 154.
46 B.Popławski, Historyczny zespół przemysłowy w Żychlinie, Notatki Płockie, nr 2/227, 2011, s.43.
44
45
18
14 listopada b.r. zmarła również Marianna Pruszakowa ze Skarżyńskich. Uroczystości pogrzebowe trwały
dwa dni a na pożegnanie dziedziczki przybyli liczni goście z okolicznej szlachty, duchowieństwa.
Pochowana również w Żychlinie.
25 sierpnia 1856 r zmarł w dość młodym wieku Tomasz Aleksander Pruszak we wsi Budzyń.
Córki Aniela i Gabriela po śmierci ojca zamieszkały w Szczawinie Kościelnym z rodziną siostry Jadwigi.
Miasto i dobra Żychlin stały się własnością Seweryny Żochowskiej Pruszakowej. Jej plenipotentem stał się
Walenty Konrad Garczyński uznawany za największego hodowcę bydła i owiec w okolicy Gąbina.
W 1857 został wybrany prezesem Dozoru Kościelnego w Żychlinie47.
Jan Józefecki podaje, że dobra Śleszyn zostały sprzedane przez Konrada Garczyńskiego Włodzimierzowi
Łabęckiemu.
Już rok po śmierci Tomasza Aleksandra 1857r. ktoś próbował sprzedaż dobra Żychlin –
najprawdopodobniej Seweryna Żochowska, która nie zamierzała wrócić na wieś lub Konrad Garczyński
Kolejne ogłoszenia pojawiły się w 1859r. w Kurierze warszawskim
I jeszcze jedna próba z Gazety Warszawskiej :
Źródło: http://historia-zychlina.myvnc.com/
47T.A.Pruszak,
..żem zawsze , tamże, s. 169.
19
Losy potomków Tomasza Aleksandra potoczyły się swoimi drogami.
1857r. w kościele w Szczawinie Kościelnym odbył się ślub Gabrieli Pruszakówny z Franciszkiem
Ksawerym Rychłowskim. Wesele zostało wyprawione ze staropolska gościnnością we dworze
Garczyńskich w Szczawinie. Młodzi zamieszkali w posiadłościach w Pięczniewie. Trzy lata później za mąż
wyszła kolejna córka Tomasza Aleksandra - Aniela za Feliksa Higersbergera i zamieszkała z nim
w dworze w Skrzanach. Ślub i wesele odbyło się najprawdopodobniej również w Szczawinie Kościelnym48.
W 1860r. Feliks Pruszak ukończył Instytut Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa w Marymoncie i ożenił
się z Franciszką Marią Elżbietą Leską (wnuczką Justyny – siostry Aleksandra Pawła). Zamieszkali we
dworze na Budzyniu
Nadszedł rok 1863r. - czas powstania styczniowego.
Do walki mężnie stanęli:
-młody Aleksander Ksawery Pruszak, który działał na rzecz powstania w okolicach Orońska . Amelia –
matka i wdowa po Konstantym, która prowadziła szpital dla rannych powstańców w należącym do niej
folwarku Guzów. Obydwie właścicieli Orońska (wraz z matką- – wdową po generale Franciszku
Ksawerym Christianim) wspierały także powstańców finansowo (również matka Amelii).
-Emelina Pruszak i 46 letni Józef organizując we dworze w Kunkach bardzo ważny punkt powstańczy.
Emelinę winniśmy umieścić wśród bohaterów powstania styczniowego. Była to córka Antoniego
Pruszaka, kobieta o niebywałej odwadze, która mając we krwi miłość do ojczyzny nie ulękła się zaborców
i dzielnie walczyła o wolność swoją i narodu polskiego. Była przewodniczącą Komitetu Niewiast. Do
majątku w Kunkach zwożono odzież, bieliznę oraz podatki i zboże. To tu przybywały transporty broni
i amunicji dla powstańców a we dworze gościła Emelina takich dowódców jak: Łakniński, WawerRamotowski, Lipiński, Oborski, Dobrowolski, Miller. Udzieliła potrzebnych informacji o stanie
majątkowym okolicznych dworów przybyłemu do Kunek Komisarzowi Rządu Narodowego i pomogła
mu w przydziale sum, pochodzących z podatku, na potrzeby organizujących się oddziałów z W.Ks.
Poznańskiego. Osobiście adresowała koperty z rozporządzeniami komisarza Rządu Narodowego
i wezwała wójtów do rozsyłania nakazów płatniczych. Została zesłana za udział w powstaniu na Sybir
a dziećmi powstańców Józefa i Emaliny Pruszak (Julii, Konstantego Eustachego, Marii Walentyny zesłanej
na Syberie zajęła się rodzina Czarnowskich z Waliszewa (siostra ojca wraz z mężem) 49 natomiast przykrym
jest fakt, że Emil Sayn -Wittgenstein za bezwzględne postępowanie z powstańcami (a w szczególności
upodobał on sobie działalność Emaliny) otrzyma w nagrodę w postaci wsi Górki i Korzeń, las w powiecie
gostynińskim i Proboszczowice w powiecie płońskim
48
49
Tamże , s. 174.
Tamże, s. 183.
20
Emelina Emeliana Marianna Pruszak z Żalna h. Leliwa
Źródło: Złotorzecka M., O kobietach żołnierzach w Powstaniu Styczniowym, PZWS, Łódź, 1972.
- Seweryna Pruszakowa (47-letnia), która była przewodniczącą tajnego stowarzyszenia grup kobiecych
tzw. Piątek. Najważniejsza „piątka”, którą kierowała Seweryna była równocześnie Główną Radą
Opiekuńczą, podlegającą Rządowi Narodowemu. Ochotniczki z „piątek” wykonywały przeróżne zadania
na rzecz powstania , w tym zbierały podatek narodowy o dobrowolne ofiary, zajmowały się pracą
konspiracyjną oraz opiekowały się rodzinami rannych i poległych powstańców. Do warszawskiej piątki
obok Seweryny należała m.in. Izabella z Chopinów .
8 września 1863r. namiestnikiem Królestwa Polskiego został mianowany generał Fiodor Berg , który
intensywnie zaczął działać na rzecz unieszkodliwienia powstania.
19 września dokonano nieudanego zań zamachu, zrzucając z okien przejeżdżającego przez Nowy Świat z
pałacu Zamoyskich butelki zapalające . W pałacu tym mieszkała Seweryna Pruszakowa. W ramach odwetu
wszystkie ruchomości mieszkających tam osób demonstracyjnie spalono a mężczyzn aresztowano. Tak
zginęło wiele pamiątek rodzinny Pruszaków, będące w posiadaniu Seweryny o ona sama w obawie przed
represjami na polecenie uciekła z pomocą zięcia Higersbergera do Paryża, gdzie wyszła za mąż 1864r. za
Franciszka Duchińskiego znanego etnografa i historyka. Po śmierci drugiego męża zaangażowała się
w pomoc polskim emigrantom. Zmarła w 1905 roku
Do Paryża wyemigrował również Aleksander Ksawery, Józef Pruszak wyjechał/uciekł do rodziny
w Prusach
Czasy po roku 1863r.
1864r – nastąpiły popowstaniowe uwłaszczenia dóbr Pruszaków
Pozostałości dóbr żychlińskich po Sewerynie Pruszakowej przypadły Feliksowi oraz Jadwidze.
Feliks zamieszkał we dworze na Budzyniu.
Po roku 1863r. wybudowano drugi dwór w stylu italianizujacym z wieżyczką – tzw. willę włoską50.
Niestety 1866r. w wieku 27 lat umiera bez pozostawienia potomka Feliks Pruszak – jedyny męski potomek
Tomasza Aleksandra – kolator kościoła żychlińskiego i od 1865r. prezes Dozoru Kościelnego. Został
50
T.Grygiel, czego duże prawdopodobieństwo potwierdza Tomasz Adam Pruszak, że nowy dwór mógł być związany z faktem podziału dóbr
między rodzeństwo.
21
pochowany z Żychlinie. Wdowa mieszkająca w dworku – Franciszka Maria w Żychlinie wyszła powtórnie
za mąż za Aleksandra Zarzyckiego. Nie darzyła wielkim sentymentem pamiątek rodzinnych męża o czym
świadczy fakt , że sprzedała fortepian znajdujący się w rodzinie od 1820r. wykonany przez Antoniego
Zakrzewskiego a zakupiony przez Aleksandra Pawła Pruszaka najprawdopodobniej do pałacu
w Warszawie lub Sannik. Na nim uczyła się grać Olesia Pruszkówna a lekcji udzielał jej Fryderyk Chopin,
grywał na nim również podczas rodzinnych spotkań. Fortepian kupiła rodzina Radwanów od których
został odkupiony przez syna Emaliny i Józefa Pruszaków – Konstantego Eustachego i przekazanego do
Muzeum narodowego w Poznaniu – gdzie znajduje się do dziś51.
Od tego momentu jedynym spadkobiercą w linii męskiej dziedzictwa Pruszaków (od Aleksandra Pawła
Pruszaka ) staje się Aleksander Ksawery – syn Konstantego Jana, który poślubia 10 lutego 1866r. Helenę
z Woyciechowskich. Wesela młodych odbywa się we dworze młodej w Dąbrowie. Młodzi zamieszkują
w Otfinowie i Okocimiu Górnym położonych na północ od Tarnowa – majątkach posagowych Heleny 52.
Rok później umiera Amelia z Christianich – żona Konstantego Jana , matka Aleksandra Ksawerego.
W Żychlinie - dobra po zmarłym bracie Feliksie odkupiła Jadwiga Garczyńska, która skupiła w rękach
całość pozostałego po Pruszakach majątku i jak pamiętamy wydała za mąż siostry Gabrielę i Anielę
w dworze męża w Szczawinie Kościelnym. Mąż Jadwigi zajął się rozbudową fabryki cukru w Budzyniu
i zmienił jej nazwę na „Walentynów”53 a Jadwiga udzielała się dla społeczności Żychlina. W 1882 roku
powołano do życia Towarzystwo Straży Ogniowej Ochotniczej.
Wśród założycieli jednostki byli m. in.:
- Stanisław Skarżyński -obywatel ziemski - jednocześnie pierwszy naczelnik żychlińskiej OSP,
- Janina Garczyńska, z domu Pruszak - Aleksander Orłowski - przemysłowiec,
- ks. Antoni Maciążkiewicz - proboszcz parafii Żychlin -przeczytać możemy na stronie Żychlińskiej Straży
Pożarnej.
25 czerwca 1867r. w dokumentacji Cukrowni pojawia się nazwisko Leopolda Kronenberga ( założyciela
Banku Handlowego ) jako współwłaściciela, obok Henryka Toeplitza, Teofila Brzozowskiego i osoby
o nieczytelnym podpisie, oraz jako właściciela dóbr Pruszaka - Walentego Garczyńskiego54.
W kościele , przy ołtarzu głównym znajduje się tablica epitafijna Klemensa Suchorskigo – właściciela dóbr
Śleszyn zapewne dziedzicznych po linii Pruszaków –zięcia Konrada Garczyńskiego i Jadwigi z Pruszaków
Garczyńskiej. To dowód na to , że jeszcze gdzie żyją potomkowie wywodzący się z rodziny Pruszaków,
również o innych nazwiskach ...
W 1867r. umiera w Podczachach Antoni Pruszak - oficer napoleoński - ojciec Emaliny - bohaterki
powstania styczniowego. Pochowany został na cmentarzu w Pacynie.
W 1870r Żychlin utracił prawa miejskie.
T.A.Pruszak, żem zawsze …, s. 16
Tamże, s. 188.
53 Tamże ,s.187.
54 B.Popławski, Notatki Płockie , s.42
55 T.A.Pruszak, żem zawsze …, s. 198
51
52
22
W 1868r – umiera Aleksandra Pruszak Mleczko-Gruszecka, która pochowano w katakumbach cmentarza
Powązkowskiego w Warszawie55.
W 1869 r. Emalina Pruszak z Kunek otrzymała pozwolenie powrotu zesłania do Prus. Na możliwość
powrotu do Królestwa Polskiego musiała czekać jeszcze wiele lat.
W 1873r. wspólnicy sprzedali cukrownię Walentynów Warszawskiemu Towarzystwu Fabryk Cukru.
W tych latach usprawnieniu uległa infrastruktura transportowa i sprzedaż wyprodukowanego cukru, dzięki
czemu dla Cukrowni Walentynów nastały wówczas lata prosperity, które trwały do I wojny światowej.
W 1921r. właściciele Cukrowni Walentynów rozpoczęli pertraktacje w sprawie sprzedaży posiadłości
Nabywcą została szwajcarska firma Brown Boveri 56. Obecnie w budynkach cukrowni na podwalinach
szwajcarskiej licencji Brown Bowerii swoje silniki produkują Zakłady Maszyn Elektrycznych „EMIT”.
Dziś w byłych dworach Pruszaków, gdzie sztuka i kultura zawsze były wysoko cenione znajdują się centra
związane kulturą i kultywowaniem polskości
W Sannikach znajduje się Europejskie Centrum Artystyczne im.Fryderyka Chopina, gdzie koncertują
światowej renomy artyści, we Wsoli k.Radomia otwarto w 2009r. Muzeum i. Witolda Gombrowicza (gdzie
powstała m.in. Ferdydurke), w Orońsku działa Centrum Rzeźby Polskiej oraz Fundacja im. Józefa
Brandta, w Wielopolu skąd pochodzi Helena Pruszak z Woyciechowskich, urodził się Tadeusz Kantor
i jest duże prawdopodobieństwo, iż i tam zostanie wystawiony obiekt , który posłuży na cele kulturalnowystawiennicze.
W Żychlinie dwór oraz pozostałe budynki są w posiadaniu osób prywatnych.
Pozostaje zwiedzanie wiele miejsc – pamiątek – Kościołów wraz z ich wyposażeniem w Żychlinie,
Śleszynie, Sannikach a także Suserzu oraz dworków w tychże miejscowościach.
Z miejscami tymi wiąże się wiele pięknych historii dotyczących miejsc oraz osób z nimi związanych. Nie
pozwólmy o nich zapomnieć …
Dziś o historii Żychlina i rodziny Pruszaków można dowiedzieć się z kilku publikacji: książki Jana
Józefeckiego pt. Żychlin Zarys dziejów do 1918, napisanej na zlecenie Burmistrza Gminy z 1997r Pawła
Wołoszyna, wydania multimedialnego historii Żychlina autorstwa dr Stasiaka na zlecenie burmistrza
Grzegorza Ambroziaka, maszynopisów miejscowych historyków mieszczących się w miejskiej
bibliotece,które z uśmiechem udostępnia p. Ewa Andrzejewska, zbiory „muzealne” przy LO w Żychlinie ,
którymi opiekuje się p. Anna Mazurek, informacji chętnie udzielanych przez naszego Dziekana Wiesława
Frelka, z przekazów najstarszych mieszkańców miasta, książek Tomasza Adama Pruszaka – np. „… żem
zawsze życzliwy temu domowi o powiązaniach historii rodziny Pruszaków z Chopinami” – dostępnych
w internecie ale też „Ziemiańskie świętowanie” i „Ziemiańskie święta i zabawy”, nowo powstałej strony
autorstwa Państwa Agnieszki i Henryka Olszewskich (www.zychlin-historia.com.pl) pod którą podpisują
się z dumą członkowie Towarzystwa Miłośników Historii Żychlina, gdzie działają społecznie mieszkańcy
Żychlina propagując historię swojego miasta i ludzi, którzy przynieśli mu sławę w najróżniejszych
zakątkach świata.
56
B.Popławski, Notatki Płockie s.43
23
Bibliografia:
1. T.A.Pruszak, ,…żem zawsze życzliwy temu domowi , Relacja rodzina Pruszaków i Chopinów od
końca XVIII do lat 60.XIX wieku ze szczególnym uwzględnieniem losów rodziny Pruszaków,
Warszawa, 2010.
2. H.Lesiak, Wieś i dwór w powiecie kutnowskim. Zarys w XIX i I połowie XX wieku, Kutno, 2003.
3. J.Józefecki, Żychlin, Zarys dziejów do 1918r roku, Żychlin, 1997.
4. Góreczny, Kronika Żychlina od czasów najdawniejszych do grudnia 1966 r, maszynopis, Żychlin.
5. Polski Słownik Biograficzny, tom V.
6. Złotorzecka M., O kobietach żołnierzach w Powstaniu Styczniowym, PZWS, Łódź, 1972.
7. B.Popławski, Historyczny zespół przemysłowy w Żychlinie, Notatki Płockie, nr 2/227, 2011.
Ponadto polecam:
„O ziemiańskim świętowaniu. Tradycje świąt Bożego Narodzenia i Wielkiejnocy”
„Ziemiańskie święta i zabawy ” autorstwa Tomasza Adama Pruszaka
24