Odleżyny – przyczyny i profilaktyka - Acta Bio

medycyna fizykalna / physical medicine
Odleżyny
– przyczyny i profilaktyka
Jednym z wielu występujących podczas leczenia szpitalnego powikłań są odleżyny. Ich powstanie jest zwykle wynikiem
długotrwałego przebywania w pozycji leżącej, spowodowanego przewlekłą chorobą czy powikłaniami ze strony układu oddechowego, krążenia czy nerwowego występującymi
w przebiegu choroby i jej leczenia. Odleżyny mogą być związane
z długotrwałym leczeniem urazów wielonarządowych. Pojawiają się
też u chorych po operacjach.
Nazwą odleżyna określa się zmiany martwicze naskórka, całej grubości skóry, tkanki podskórnej, mięśni, a nawet kości. W początkowym stadium odleżyna może objawiać się tylko zaczerwienieniem,
które często nie wzbudza niepokoju. lecz w krótkim czasie może
przekształcić się w drążącą tkanki bolesną, trudno gojącą się ranę.
Towarzyszy temu zwykle proces zapalny, często ropny.
Za główną przyczynę odleżyn uznaje się duży miejscowy ucisk,
tarcie oraz działanie sił ścinających. Do niedawna uważano, że miejscowy ucisk o ciśnieniu większym od 20 mm Hg zamyka dopływ
krwi do skóry, powodując niedokrwienie i śmierć tkanek. Obecnie za
ciśnienia uszkadzające tkanki uważa się też i te niższe, jeżeli trwają
one dostatecznie długo. Obserwuje się wyraźną zależność szybkości
powstawania odleżyn od wartości wywieranego ciśnienia i czasu jego
trwania. Ciśnienia przekraczające 70 mm Hg mogą powodować rozwój odleżyn już po 2-3 godzinach. Stałe działanie ciśnienia o wiele
szybciej wywołuje martwicę aniżeli przerywane. Dlatego tak istotne
jest stosowanie specjalistycznych materacy przeciwodleżynowych,
równomiernie rozkładających siłę nacisku ciała na powierzchnię.
W początkowej fazie leczenie odleżyny jest proste, krótkotrwałe
i nie wymaga wysokich kosztów. W bardziej zaawansowanych stadiach leczenie jest długotrwałe, kosztowne, nierzadko połączone
z koniecznością wykonania zabiegu chirurgicznego. W każdym przypadku odleżyny są dla chorego przyczyną wielu dodatkowych komplikacji i cierpienia. Mogą być również przyczyną zgonu. Dlatego
istotnego znaczenia nabiera zapobieganie odleżynom.
Prawidłowo prowadzona profilaktyka odleżyn pozwala uniknąć
tego poważnego powikłania u około 80% chorych z grup ryzyka.
Przy powstawaniu odleżyn zawsze obecne są czynniki predysponujące, mogące zwiększać ryzyko ich powstawania. Aby wcześnie rozpoznać zagrożenia, stosuje się skale punktowej oceny ryzyka rozwoju
odleżyn:
Skala Norton – ocena w skali od 1 do 4 pkt stanu fizykalnego, stanu świadomości, aktywności i zdolności przemieszczania się, stopnia
samodzielności przy zmianie pozycji, czynności zwieraczy odbytu
i cewki moczowej. Ryzyko rozwoju odleżyn stwierdza się przy wyniku równym 14 pkt i poniżej.
Skala Douglas – ocena w skali od 0 do 4 pkt stanu odżywienia, aktywności, czynności zwieraczy, bólu, stanu skóry, stanu świadomości.
Sterydoterapia, cukrzyca, chemioterapia oraz duszność obligują do
odjęcia po 2 pkt za każdy wymieniony element. Ryzyko rozwoju odleżyn stwierdza się przy wyniku równym 18 pkt i poniżej.
Skala Waterlow – ocena budowy ciała (0-3 pkt), typu skóry
(0-3 pkt), płci i wieku (1-5 pkt), czynności zwieraczy (0-3 pkt), ruchliwości (0-5 pkt), łaknienia (0-3 pkt), podawanych leków (za każdy
344
4 pkt), specjalnych czynników ryzyka (1-8 pkt). Wynik ≥10 świadczy
o zagrożeniu, ≥15 – wysokim zagrożeniu, a ≥20 – bardzo wysokim zagrożeniu powstaniem odleżyn.
Skala Dutch Consensus Prevention of Bedsores CBO – ocena
w skali od 0 do 3 pkt stanu psychicznego, stanu neurologicznego,
zdolności przemieszczania się, stanu odżywienia, sposobu żywienia,
czynności zwieraczy odbytu i cewki moczowej, wieku, temperatury
ciała, podawanych leków, współistniejącej cukrzycy. Ryzyko rozwoju
odleżyn stwierdza się przy wyniku równym 8 pkt lub więcej.
Skala Braden – ocena w skali od 1 do 4 pkt czucia, aktywności,
ruchliwości, wilgotności skóry, stanu odżywienia. Tarcie i naciąganie
przy zmianie pozycji oceniane jest 1-3 pkt. Ryzyko rozwoju odleżyn
stwierdza się przy wyniku równym 16 pkt i mniej.
Każdy pacjent w chwili przyjęcia na oddział powinien podlegać
ocenie pod kątem zagrożenia odleżynami jedną z tych skal. Skale te
oceniają różne czynniki ryzyka wystąpienia odleżyn, dzięki czemu
można wcześnie wprowadzić skuteczne metody zapobiegawcze.
Niezbędne jest również kompleksowe wdrożenie różnych elementów profilaktyki. Należy tak ułożyć pacjenta, aby uzyskać efekt
odciążenia. Podstawowym sposobem zapobiegania odleżynom
jest częsta zmiana pozycji ułożeniowej. Powinna następować co 2,
a nawet co godzinę, z uwzględnieniem również pozycji na brzuchu. Niestety w warunkach szpitalnych często jest to niemożliwe,
dlatego niezbędne i konieczne jest w prowadzeniu właściwej profilaktyki stosowanie materacy przeciwodleżynowych. Są one różne
pod względem konstrukcji i wykonania. Znane są materace wodne, gąbkowe, żelowe, ale najczęściej spotykanymi, a jednocześnie
skutecznymi są materace pneumatyczne zmiennociśnieniowe.
Ich budowa może się różnić, ale zasada działania jest podobna. System
wielu wypełnianych na przemian powietrzem komór efektywnie odciąża leżące na nim ciało, zmniejszając czas ucisku wywieranego na
miejsce zagrożone.
Pościel, na której leży chory, powinna być pozbawiona wszelkich
nierówności, załamań, szwów czy zgrubień, które zwiększałyby miejscowo ucisk.
Niedopuszczalne jest układanie chorego na foliach czy innych nieprzepuszczających powietrza materiałach. Dostęp powietrza reguluje
mikroklimat w miejscach kontaktu ciała z podłożem.
Utrzymanie higieny ciała jest podstawowym wymogiem skutecznej profilaktyki. Szczególnie niebezpieczny jest kontakt skóry z moczem i kałem ze względu na ich drażniący charakter.
Wilgotną pościel niezwłocznie należy wymieniać na suchą. Niezwykle istotne jest także utrzymywanie w czystości materacy przecwiodleżynowych. Obecnie stosowane materiały zapewniają jego
higienę.
W procesie zapobiegania odleżynom powinien brać udział również sam pacjent oraz jego rodzina. Świadomość czynników stwarzających zagrożenie oraz wiedza na temat objawów odleżyn może
znacznie zmniejszyć częstość ich występowania.
Niemniej jednak realia polskiej służby zdrowia, dalekie od europejskich, często uniemożliwiają wypełnianie podstawowych zasad skutecznej profilaktyki odleżyn. Konieczne jest zwiększenie
w budżecie NFZ udziału wydatków na zaopatrzenie w przedmioty
Acta Bio-Optica et Informatica Medica 4/2009, vol. 15
Literatura
1. G. M. Yarkony: Odleżyny, Medycyna Praktyczna, vol. 1, 1996, s. 95-112.
2. Kruk-Kupiec G.: Odleżyny, Magazyn Pielęgniarki i Położnej, vol.1, 2001,
s. 34-35.
3. Kruk-Kupiec G.: Odleżyny – dokumentacja pielęgniarska, Magazyn
Pielęgniarki i Położnej, vol. 3, 2001, s. 28-29.
4. Kruk-Kupiec G.: Odleżyny – poradnik dla pielęgniarek i położnych, Plik,
Piekary Śląskie, 1999.
5. Łuczak J., Sopata M.: Odleżyny- profilaktyka i leczenie, Przewodnik Lekarza,
vol. 4, 7, 2001, s. 120-126.
6. Sopata M. i in.: Odleżyny. Zapobieganie i leczenie, Poradnik dla pielęgniarek
i lekarzy, NRPiP, Warszawa, 1996.
7. Sopata M., Łuczak J.: Profilaktyka i leczenie zachowawcze odleżyn (cz. I),
Zakażenia vol. 4, 2003, s. 81-88.
8. Sopata M.: Profilaktyka i leczenie odleżyn, Puls Medycyny, vol. 12 (155),
2007.
9. Zbarańska K.: Odleżyny – patogeneza, profilaktyka i leczenie, Nowa
Medycyna, vol. 1, 2003.
10. Zapobieganie odleżynom jako problem zapewnienia jakości, Centrum
Monitorowania Jakości w Ochronie Zdrowia, Kraków, 1998.
Maciej A. Mraz, Małgorzata Mraz, Adam Rzechonek
Wydział Fizjoterapii, Akademia Wychowania Fizycznego,
al. Paderewskiego 35, 51-612 Wrocław,
e-mail: [email protected]
MATERACE PRZECIWODLEŻYNOWE
ZMIENNOCIŚNIENIOWE
SYSTEMY OGRZEWANIA PACJENTA
ul. Kasztanowa 27, 10-156 Olsztyn
tel. 089 533 10 13, fax 089 533 39 78
www.real.olsztyn.pl, e-mail: [email protected]
Acta Bio-Optica et Informatica Medica 4/2009, vol. 15
Oferujemy fachowe doradztwo przy
doborze sprzętu, szkolenia i warsztaty,
Biuletyn Biura Profilaktyki Odleżyn,
serwis oraz części zamienne.
345
medycyna fizykalna / physical medicine
ortopedyczne i środki pomocnicze. Jak się okazuje, w poszczególnych województwach istnieje znaczne zróżnicowanie przydziałów
finansowych, a w następstwie terminów. Zbyt długie oczekiwanie
na materace i poduszki przeciwodleżynowe często powoduje trudno
wyleczalne odleżyny, nawroty oraz nieodwracalne skutki uboczne,
niweczące kosztowne zabiegi medyczne.
Innym, równie ważnym problemem jest niewystarczająca ilość wyspecjalizowanego personelu szpitalnego. Opieka nad chorym wymaga
stałej kontroli oraz zaangażowania. Potrzeba częstej zmiany pozycji
chorego jest w takim przypadku mocno ograniczona. Producenci systemów przeciwodleżynowych przychodzą z pomocą, oferując nowoczesne systemy wspierające opiekę nad chorym zarówno w warunkach
szpitalnych, jak i domowych (np. łatwoślizg ułatwiający przemieszczanie chorego), jednakże nie są one w stanie w pełni zastąpić człowieka
– czynnik ludzki jest tu nieodzownym elementem terapeutycznym.
Odleżyny są jednym z częstszych powikłań podczas leczenia szpitalnego. Zapobieganie im stanowi wyzwanie dla placówek medycznych. W profilaktyce odleżyn powinni brać udział zarówno sam
pacjent, jak i jego rodzina. Świadomość czynników stwarzających
zagrożenie, wiedza na temat objawów odleżyn, a także nowoczesne
systemy (materace, poduszki i inne) mogą wydatnie zmniejszyć częstość ich występowania. ■