Leki roślinne

Leki roslinne
Słowo wstępne
Stosowanie leków pochodzenia naturalnego jest tak stare jak ludzkość. Praźródłem wszystkich leków jest przyroda
- ożywiona i nie ożywiona - w szczególności zaś królestwo roślin. W ciągu kilku tysięcy lat walki z chorobami
wraz z rozwojem wiedzy medycznej zmieniały się zasadnicze kryteria stosowania surowców i substancji
roślinnych w celach terapeutycznych. Wiele roślin cieszących się niegdyś uznaniem przeszło do rangi
drugorzędnych, co najwyżej pomocniczych i dietetyczno-przyprawowych, a nawet bezwartościowych.
Równocześnie wiele cennych leków stosowanych przez współczesną medycynę (np. Cardiaca) bazuje na
roślinach.
Początki stosowania roślin - jak również innych surowców pochodzących z otaczającego człowieka środowiska jako środków leczniczych owiane są mgłą historii. Nikt nie jest w stanie dziś jednoznacznie nakreślić genezy
terapeutycznej większości roślin, minerałów czy substancji zwierzęcych. Kwestia ta pozostaje już dzisiaj w kręgu
domysłów, mitów i legend - a przy tym jest sprawą względną. Względną gdyż to, co dla jednych było znanym i
powszechnie używanym lekiem, innym było dane poznać setki a nawet tysiące lat po nich (np. korę chinową
używaną od pokoleń - jako lek przeciwgorączkowy i kojący serce - w Ameryce Południowej, Europejczycy
wypróbowali po raz pierwszy cztery wieki temu). Podobnych temu przykładów można by mnożyć bez liku. Bez
wątpienia ten jak i każdy inny uzmysławia nam, iż odkrycie uzdrawiającego działania tego czy innego składnika
natury bardzo często było dziełem przypadku, rzadziej efektem celowych poszukiwań. Poznając, często
zaskakujący, wpływ roślin na stan zdrowia , człowiek dopatrywał się w nich narzędzi działania sił
nadprzyrodzonych - stąd pochodzi wiara w talizmany roślinne (np. korzeń żeń-szenia lub mandragony), tradycja
używania ich podczas obrzędów religijnych oraz utrzymywanie w tajemnicy przed większością społeczeństw
wiedzy o rzeczywistym kierunku działania roślin przez kapłanów, druidów i im podobnych, zajmujących się ich
zbieraniem, przerobem i ordynowaniem.
Leczenie roślinami istniało wszędzie tam gdzie był człowiek, tworząc mniejsze bądź większe zbiorowościszczególny jego rozwój obserwowany był jednak w kulturach wysokorozwiniętych - a do takich niewątpliwie
należały starożytne cywilizacje: indyjska, chińska, sumeryjska, egipska i grecka (na kontynencie euroazjatyckim)
czy aztecka bądź inkaska (w Ameryce Południowej). O nich historia mówi najwięcej. Niestosownym byłoby
jednak nie wspomnieć iż lecznictwo istniało wśród ludów prymitywnych, koczowniczych, tworzących raczej
wspólnoty plemienne - w jakich zresztą przetrwały do dnia dzisiejszego, pielęgnując przejmowaną od przodków
całymi latami wiedzę o życiu i otaczającym świecie. Brak dostatecznych informacji o ich sztuce medycznej wynika
z faktu przekazywania jej ustnie z pokolenia na pokolenie. Liczne zaś dzieła pisane, powstałe we wspomnianych
wcześniej starożytnych cywilizacjach, dają obecnie szeroki wgląd w ówczesną medycynę a zwłaszcza
ziołolecznictwo, stanowiące jej trzon.
Ziołolecznictwo /łac. phytoterapia//gr. fyton - roślina, therapeo - leczę/ etymologicznie oznacza leczenie przy
pomocy roślin. Jak już wspomniałem stanowiło ono od wieków zasadniczy element sztuki leczniczej, tym niemniej
sam termin rozpowszechnił się w Europie całkiem niedawno bo dopiero po I wojnie światowej, początkowo we
Francji, a stamtąd w innych krajach.
Rys Historyczny
Ziołolecznictwo europejskie, dzielone jest przez historyków medycyny na kilka okresów: antyczny,
średniowieczny, renesansowy, oświeceniowy i współczesny. Za jego kolebkę uważana jest Grecja, skąd pochodzą
najstarsze rodzime na naszym kontynencie dokumenty traktujące o sztuce leczenia. Medycyna starożytnej Grecji
nie była jednak tworem oryginalnym - Hellenowie czerpali bowiem swą wiedzę z bogatej i wiele wieków starszej
cywilizacji egipskiej, ta zaś z przekazów babilońskich i asyryjskich, a te z kolei ze starożytnych kultur Azji
południowo-wschodniej.
Podobnie jak w Egipcie, lecznictwo w starożytnej Grecji związane było z kultem religijnym i początkowo skupiało
się w świątyniach. Stopniowo jednak eliminowano zeń pierwiastki magiczne i teurgiczne , dzięki czemu
przybierało ono coraz bardziej charakter świecki. Jego rozkwit datuje się na V-IV wiek p.n.e. Wówczas to pojawili
1
się pierwsi lekarze świeccy - wykształceni filozofowie przyrodnicy, zwalczający panujące w lecznictwie zabobony,
przesądy i praktyki magiczne. Poglądy najwybitniejszych z nich wywarły olbrzymi wpływ na medycynę
europejską, stając się na wiele wieków podstawą studiów medycznych.
Ziołolecznictwo greckie bazowało głównie na rodzimej florze, wykorzystując m.in. rumianek, lulek, szafran,
piołun, lukrecję, babkę, nagietek, koper, czosnek, mak polny, aloes, len, kolendrę, jaskółcze ziele, jałowiec, cebulę
morską (stosowane już kilkaset lat wcześniej w Egipcie), gorczycę (i sporządzane z niej kataplazmy wprowadzone
przez Pitagorasa) jak też na surowcach sprowadzanych z Azji bądź Afryki takich jak: mirra, kora granatowca,
nasiona kulczyby, żywica sandarakowa czy owoce aminka egipskiego.
Grecja jest ojczyzną "ojca medycyny" Hipokratesa z Kos (V-IV wiek p.n.e.), który w dziele pt. "Corpus
Hipokraticum" dał opis około 300 leków pochodzenia roślinnego, zwierzęcego i mineralnego, dzieląc je według
działania.
Z okresu aleksandryjskiego, po upadku politycznym Grecji, pochodzi słynny teriak - zwany w Polsce driakwią opracowany przez Mitrydatesa króla Pontu, będący mieszanką kilkudziesięciu składników i uznawany za
uniwersalną odtrutkę - o wierze w jego "cudowną" moc świadczy fakt, iż był on wymieniany jeszcze w XIX wiecznych farmakopeach.
W przeciwieństwie do Grecji, w Rzymie lekoznawstwo i lecznictwo rozwinęło się dość późno, bo dopiero w I
wieku p.n.e., i co ważniejsze głównie za sprawą Greków. Ziołolecznictwo z czasów cesarstwa rzymskiego
stanowiło w zasadzie kontynuacje greckiego. Na uwagę zasługuje fakt wprowadzenia przez Galena najwybitniejszego obok Hipokratesa - lekarza starożytności i reformatora nauk, wielu nowych postaci leków (od
niego pochodzi nazwa farmacja galenowa).
Okres wczesnego średniowiecza to czas działalności Arabów w Europie południowej. Mimo, że w zakresie
piśmiennictwa medycznego byli tylko kompilatorami dzieł greckich ich zasługi, zwłaszcza w dziedzinie szeroko
pojętej farmacji były olbrzymie. Wprowadzili oni szereg nowych form leków (np. ulepek, słód, pigułka, woda
aromatyczna, rub (zagęszczony sok), olejki eteryczne), opracowali pierwowzory stosowanych do dziś metod
praktyki laboratoryjnej (takich jak: destylacja, sublimacja, krystalizacja, roztwarzanie), przyswoili lecznictwu
europejskiemu wiele nieznanych dotąd środków medycyny Dalekiego Wschodu (np. cynamon, imbir, ostryż,
goździki, drzewo sandałowe, gutaperka, gumiguta, balsam kopaiwowy, haszysz, pieprz, betel, areka, kamala,
katechu i in.)
W tym czasie zaczęło się rozwijać ziołolecznictwo klasztorne. Przy powstających w VI wieku pierwszych
klasztorach zaczęto oprócz tradycyjnych warzyw uprawiać zioła lecznicze, z których sporządzane przez
zakonników preparaty lecznicze stosowane były na miejscu w przyklasztornych szpitalach lub sprzedawane w
przyklasztornych aptekach tzw. infirmeriach.
Nową epokę w dziejach leku roślinnego w Europie zapoczątkowała działalność Paracelsusa (1493-1541). Wykazał
on błędność dotychczasowych teorii Galena, Avicenny, arabskich komentatorów okresu średniowiecza. Według
niego choroba jako proces chemiczny, zachodząca w organizmie, powinna być leczona środkami chemicznymi.
Takich środków należy poszukiwać w roślinach, izolować je na drodze przetwórstwa chemicznego i w otrzymanej
postaci stosować do zwalczania cierpień. Jego teoria dała początek późniejszym badaniom fitochemicznym, a w
okresie XVI-XVII wieku przerodziła się w kierunek zwany jatrochemią lub chemią lekarską. Dla ziołolecznictwa
okres paracelsyzmu nie przyniósł wielkich zmian. Epoka Renesansu to żywiołowe zainteresowanie przyrodą.
Wynalazek druku umożliwił spopularyzowanie wiedzy o lekach - w tym okresie ukazały się pierwsze drukowane
zielniki. Spełniały one rolę książek upowszechniających ziołolecznictwo, z drugiej jednak strony przyczyniły się
do rozpowszechnienia wielu błędnych informacji wywodzących się ze średniowiecznych przesądów i zabobonów.
Większość używanych w XVI i XVII wieku leków, to tzw. simplicia, tj. środki proste, oparte głównie na
surowcach roślinnych, w mniejszym stopniu na zwierzęcych i mineralnych; nieliczne były preparaty chemiczne.
Zioła stosowano w postaciach podobnych do dzisiejszych - jak odwary, napary, wyciągi, intrakty, syropy itp.
Przyrządzano także leki złożone, tzw. composita (np. wspomniany wcześniej teriak).
W czasach nowożytnych gwałtowne poszukiwanie nowych dróg we wszystkich dziedzinach nauki znalazło swoje
odbicie również w naukach przyrodniczych. Następuje wielki rozkwit ziołolecznictwa, ugruntowany wielowiekową
tradycją i poparty naukową wiedzą o właściwościach wielu substancji zawartych w roślinach leczniczych.
2
Koniec XIX i początek XX wieku to okres krytyczny w historii zielarstwa. Gwałtownie rozwijający się w tym
czasie przemysł chemiczny, zwłaszcza w Europie Zachodniej, produkował leki syntetyczne, działające podobnie
jak roślinne, a niejednokrotnie silniej i szybciej. W rezultacie leki roślinne zostały częściowo wyparte z lecznictwa
przez gotowe specyfiki. Nie tylko jednak konkurencja preparatów chemicznych, ale także znaczny postęp
medycyny doświadczalnej - dla której proste i ściśle określone związki chemiczne miały zdecydowanie większą
wartość, gdyż umożliwiały łatwiejsze zrozumienie i wytłumaczenie mechanizmów ich działania, niż złożone
surowce czy przetwory galenowe - przyczynił się do głębokiej regresji ziołolecznictwa. Ostatecznie z leków
roślinnych pozostawiono jedynie surowce o wybitnym działaniu terapeutycznym (jak np. mak lekarski (Papaver
somniferum), naparstnica wełnista (Digitalis lanata), zgrzyn wężowy (Cataranthus roseus), czy chinowiec
soczystoczerwony (Cinchrona succirubra) i kilkanaście innych) a i te nie stosuje się w postaciach galenowych lecz
wyizolowane z nich pojedyncze związki chemiczne o ściśle określonym profilu farmakologicznym. Okres
burzliwego rozwoju chemii i biochemii od połowy bieżącego stulecia sprawił, że wykorzystanie ziół wyszło ze
stadium empirii na pozycje naukowe. Wykorzystując szerokie możliwości badań analitycznych, farmakologicznych
i klinicznych rozwinęła się fitochemia i fitoterapia - uważana za pojęcie szersze od samego ziołolecznictwa, gdyż
obejmująca dodatkowo badania naukowe i działalność popularyzatorską, a jej zasadniczym przedmiotem stał się
lek roślinny.
Nomenklatura
Termin - lek roślinny - obejmuje produkty otrzymywane ze świata roślinnego obdarzone aktywnością
fizjologiczną i stosowane w terapii.
Dzielone są na cztery grupy:

Surowce roślinne (najdawniej znane):
stosowane per se i do receptury, jako wysuszone części roślin oraz ich kompozycje - mieszanki
ziołowe, granulaty, gumy, żywice, wysuszone soki i in. produkty roślinne.

Preparaty galenowe:
wyciągi, alkoholatury, nalewki, intrakty, soki, syropy, olejki i ich mieszaniny; ich ewolucję
stanowią tabletki, drażetki, pasty, aerozole i in. postacie leków;
zawartość związku istotnego dla działania preparatu jest najczęściej normowana;
w niektórych przypadkach wiadomym jest jedynie, że preparat zawiera zespół substancji, których
ogólna natura chemiczna i zasadniczy kierunek działania farmakologicznego są znane ale nie udało
się ich otrzymać w postaci czystej i wyjaśnić budowy chemicznej.


Jednorodne związki chemiczne wyodrębnione w skali przemysłowej z roślin o dokładnie poznanej
budowie i działaniu farmakologicznym (np. liczne alkaloidy, glikozydy, terpeny i in.)
Produkty metabolizmu drobnoustrojów (bakterii, promieniowców, grzybów) otrzymane w drodze hodowli
na sztucznych podłożach dla swoich właściwości antybiotycznych. Związki o podobnych właściwościach
występują też wśród roślin, a ponieważ wiele drobnoustrojów jest; podobnie jak rośliny,
samowystarczalna, grupę tę zalicza się także do leków roślinnych.
Zastosowanie terapeutyczne leków z grupy pierwszej i drugiej oparte jest w zasadzie na znajomości chemii i
farmakologii występujących w nich składników, w wielu jednak przypadkach opiera się na tradycji,
doświadczeniach medycyny ludowej czy dawnych podręcznikach farmakologii i ziołolecznictwa. Brak tu jest
często nowoczesnej dokumentacji chemicznej i farmakologicznej.
Leki grupy trzeciej i czwartej to związki dobrze poznane, o pełnej dokumentacji chemicznej i farmakologicznej a
ich ranga zależy jedynie od właściwości farmakologicznych i doświadczeń klinicznych.
W zakresie ziołolecznictwa można dziś mówić o trzech metodach leczenia:
3

Fitoterapia
w której stosuje się całe kompleksy związków występujących w roślinach;
ma ona szczególnie silne tradycje w Europie Środkowej i zachodniej (Niemcy, Austria, Francja) nawiązywała bowiem do mających tam wysoką rangę dawnych zielników i metod stosowanych w
medycynie ludowej;
wykazanie nowoczesnymi metodami analitycznymi dużej zmienności składu roślin leczniczych,
przyczyniło się do standaryzowania leków roślinnych.


Terapia za pomocą substancji czynnych wyizolowanych z roślin w postaci związków jednorodnych
chemicznie określonych.
Homeopatia - w której o wskazaniu leczniczym decyduje zasada podobieństw.
O ile terapia za pomocą naturalnych związków chemicznych otrzymanych ze świata roślinnego nie budzi
kontrowersji, gdyż często zarówno lekarz jak i pacjent nie zdają sobie sprawy, czy jest to lek naturalny czy
syntetyczny; o tyle fitoterapia i homeopatia mają zarówno swoich zwolenników jak i przeciwników. W fitoterapii
stosowane są: zioła, ich postacie galenowe i specyfikowe. Cieszą się one dość dużym, a ostatnio stale rosnącym
powodzeniem w społeczeństwach większości krajów Europy, natomiast znacznie mniejszym w świecie lekarskim.
Miejsce ziołolecznictwa we współczesnej terapii
Przyczyn popularności leków roślinnych należy upatrywać m.in. w:



stosunkowo niskiej cenie większości, zwłaszcza rodzimego (tj. krajowego lub europejskiego) pochodzenia,
preparatów zielarskich;
możliwości długotrwałego stosowania, bardzo często bez działań niepożądanych i równie często ze
znaczną efektywnością leczniczą;
dużej skuteczności terapeutycznej w tzw. chorobach cywilizacyjnych - metabolicznych i tzw. samoistnych,
jako leków zasadniczych lub pomocniczych stosowanych równolegle z chemioterapeutykami.
W końcu należy też dodać, że leki roślinne często stanowią przysłowiową "ostatnią deskę ratunku", do której
ucieka się wielu chorych zrażonych niepowodzeniem i nadmiarem powikłań terapii konwencjonalnej.
Głęboko zakorzeniony sceptycyzm, niechęć i często sarkastyczny stosunek świata lekarskiego do ziołolecznictwa
wynika m.in. z:


braku dostatecznych danych na temat możliwości stosowania wielu roślin w określonych jednostkach
chorobowych, w mniejszym zaś stopniu brakiem wiedzy o substancjach czynnych w nich zawartych i
kierunku ich działania biologicznego;
słabszego (najczęściej) i niejednokrotnie wielokierunkowego (synergistycznego) działania surowców
roślinnych, znacznie wydłużającego czas trwania ewentualnej terapii - współcześnie zarówno lekarze jak i
pacjenci oczekują leczenia szybkiego i skutecznego, a przy tym przyjemnego i nie naruszającego ich
dotychczasowego trybu życia - taki zaś model leczenia zapewnia do pewnego stopnia terapia lekami
syntetycznymi.
Sytuację tą pogłębia ogromna lawina leków syntetycznych (produkowanych przez rentowny przemysł chemiczny)
opatrzonych obszerną informacją, wspartą wynikami badań farmakologicznych oraz niejednokrotnie bardzo
sugestywną reklamą. Stopniowe choć nie tak szybkie, jak w przypadku chemioterapeutyków pogłębianie wiedzy o
chemiźmie i działaniu oraz standaryzacja wielu leków roślinnych spowodowała ponowne zainteresowanie tą
dziedziną. Równocześnie zaobserwowanie działań ubocznych i toksycznych wielu leków syntetycznych obniżyło
nieco zaufanie do nich. W chwili obecnej, tj. w końcówce lat 90-tych XX-wieku, obserwuje się względną
równowagę w stosowaniu leków naturalnych i syntetycznych uwarunkowaną wyżej wymienionymi względami, jak
też szeroko popularyzowanym powrotem do natury, zdrowego trybu życia oraz zainteresowaniem tzw. medycyną
niekonwencjonalną bazującą wyłącznie na lekach roślinnych; jak też modnym w ostatnich latach i akceptowanym
w świecie nauki sposobem leczenia za pomocą wyizolowanych z surowców roślinnych pojedynczych związków
4
chemicznych lub ich kompleksów - poddawanych często chemicznej modyfikacji dla poprawy parametrów
farmakokinetycznych a niekiedy farmakodynamicznych.
Ziołolecznictwo dziś i jutro
Obecnie w większości krajów europejskich sytuacja ziołolecznictwa jest zbliżona. W Europie Zachodniej (Niemcy,
Francja, Szwajcaria) znane i specjalizujące się od lat w produkcji leku naturalnego firmy jak Madeus, Natterman,
Schwabe produkują szereg specyfików opatrzonych zwykle wyczerpującą i udokumentowaną informacją. Zarówno
nowowprowadzane leki jak i tradycyjne cieszą się uznaniem. Dodać należy, że farmakopee wspomnianych państw
zawierają liczne monografie surowców roślinnych. Mimo niezwykłego rozwoju przemysłu farmaceutycznego
zajmującego się syntezą leków oraz chemioterapii w tych krajach, udział leków roślinnych w terapii jest wysoki.
Według danych statystycznych leki te stanowią około 30-40% leków znajdujących się w sprzedaży.
Kraje skandynawskie mając własną bazę surowcową bardzo skromną, od lat dążą do ograniczenia tego typu leków
w lekospisach czy farmakopeach. Farmacopea Nordica obowiązująca do niedawna w państwach skandynawskich
zawierała tylko 40 monografii surowców roślinnych. Konsekwencją tego było znaczne ograniczenie asortymentu
ziół w tamtejszych aptekach - w dodatku nielicznych. Obecnie firmy farmaceutyczne krajów skandynawskich dążą
do rozszerzenia asortymentu leków roślinnych.
Spośród krajów Europy Środkowo-Wschodniej tradycyjnymi dostawcami ziół na rynki europejskie i
pozaeuropejskie były Czechy, Słowacja, kraje byłej Jugosławii, Bułgaria, Węgry, republiki byłego Związku
Radzieckiego i Polska. Wynikało to z mniejszego stopnia industrializacji tych państw oraz głęboko zakorzenionej
kultury agrarnej, której nie zdołały wyeliminować intensywne uprzemysławianie i urbanizacja, prowadzone po II
wojnie światowej. Sprzyjały temu również bogata flora, duży areał terenów nie zajętych gospodarczo przez
człowieka, a co za tym idzie mniejsze skażenie środowiska naturalnego, jak też bogate tradycje zioło-lecznicze
rozpowszechnione zwłaszcza wśród ludności wiejskiej.
We wszystkich wymienionych krajach istnieje tradycyjny system podziału na wielu producentów roślin
leczniczych i wielu wytwórców leków podlegających różnym resortom.
Aktualny stan ziołolecznictwa w Europie warunkuje kilka czynników, z których niewątpliwie najistotniejszymi są
kadra naukowa o odpowiedniej znajomości leków naturalnych i metod ich stosowania w terapii oraz zdolności
produkcyjne przemysłu zielarskiego, co wiąże się z właściwym zaopatrzeniem aptek (i innych placówek handlu
detalicznego np. składów aptecznych, sklepów zielarskich bądź spożywczych) w leki roślinne.
Kształcenie w zakresie szeroko pojętego ziołolecznictwa prowadzone jest w większości krajów europejskich na
wydziałach farmacji akademii medycznych. Obejmuje ono głównie nauczanie botaniki i fitochemii roślinnych
surowców farmakopealnych, w mniejszym zaś stopniu fitoterapii - bądź co bądź dawniej domeny lekarzy - oraz w
dziedzinie specyfików ziołowych i surowców pozalekospisowych. Możliwości uzyskania rzetelnej i obiektywnej
informacji o lekach pochodzenia roślinnego przez lekarzy w szkoleniu przed- i podyplomowym są niewielkie.
Programy studiów Wydziałów Lekarskich chcąc uwzględnić nowe zdobycze nauk biologicznych i medycznych, a
także ogromny postęp chemioterapii nie poruszają niemal zagadnień leczenia ziołami, a często i preparatami z ziół
otrzymanymi. Wśród wielu lekarzy panuje pogląd, że leki roślinne to relikt przeszłości nie licujący z nowoczesną
terapią. Brak publikacji i obszerniejszych opracowań na temat farmakologii i stosowania w terapii leków
roślinnych nie pozwala na samokształcenie tych, którzy są tym problemem zainteresowani. W rezultacie niewielu
lekarzy pierwszego kontaktu potrafi w sposób właściwy korzystać z dość szerokiego asortymentu leków
roślinnych, ponieważ nie znają ich właściwości farmakologicznych ani terapeutycznych. W tym głównie upatruje
się przyczynę szerzenia samolecznictwa - obecnie szeroko promowanego - oraz wielkiej popularności tzw.
medycyny niekonwencjonalnej - nie akceptowanej przez świat nauki, pomimo, często zaskakującej skuteczności w
wielu beznadziejnych dla współczesnej medycyny przypadkach chorobowych.
Tylko te rośliny i otrzymane z nich leki zostają zaakceptowane, dla których przeprowadzono wnikliwe i kompletne
badania fitochemiczne, farmakologiczne i kliniczne. Wiąże się to z istniejącą obecnie w medycynie oficynalnej
tendencją do stosowania izolowanych substancji jednorodnych, szczególnie tych, które mają silne działanie
farmakologiczne i wyczerpującą dokumentację w tym zakresie. Leki roślinne w badaniach klinicznych podlegają
analogicznym zasadom badań co leki syntetyczne, a wprowadzenie ich do lecznictwa wymaga spełnienia
określonych rozporządzeniem kryteriów.
5
Brak jest w Europie placówek medycyny współczesnej preferujących stosowanie w określonych schorzeniach
fitoterapii, a tym samym specjalizujących się w badaniach klinicznych leku roślinnego. Istnieją natomiast,
zwłaszcza w Europie Zachodniej ośrodki medycyny niekonwencjonalnej, szeroko propagujące leczenie ziołami,
mające sporą rzeszę zwolenników, legitymującą się głównie spośród ich pacjentów. W wielu krajach - w tym także
w Polsce - kontynuowane są średniowieczne tradycje ziołolecznictwa zakonnego (np. benedyktyni, bonifratrzy).
Choć medycyna współczesna nie lekceważy do końca medycyny ludowej czy niekonwencjonalnej, a tym samym
ich teorii i filozofii, na których bazuje praktyczne stosowanie m.in. roślin jako leków, nie ma - i jak można
przypuszczać - jeszcze długo nie będzie "zielonego światła" dla alternatywnych - z naukowego punktu widzenia metod leczenia. Medycyna konwencjonalna jest - podobnie jak prawie cała współczesna nauka - i chyba pozostanie
najtrwalszym bastionem "zdroworozsądkowej" filozofii oświeceniowej odrzucającej wszystko to co nienamacalne,
uduchowione czy niematerialne, nie dające się zmierzyć, zważyć bądź obliczyć, a nade wszystko w logiczny,
racjonalny sposób wytłumaczyć, udowodnić i uzasadnić.
Innymi słowy, droga ziołolecznictwa i innych alternatywnych metod leczenia, by być zgodną z rozwojem
medycyny i odpowiednimi aktami prawnymi, wiedzie i wieźć będzie jak na razie wyłącznie przez warsztat
naukowy.
Materia Medica
Ziołolecznictwo europejskie bazuje przede wszystkim na własnej, bardzo bogatej florze. W większości krajów
zapotrzebowanie przemysłu zielarskiego pokrywane jest częściowo surowcami ze stanu naturalnego, częściowo zaś
z plantacji kontraktowych. Tylko kilka procent ogólnej masy surowców pochodzi z importu, przy czym są to
głównie surowce uzyskane z roślin obcych rodzimym strefom klimatycznym.
Ze stanu naturalnego zbierane są głównie surowce z roślin drzewiastych, krzewów i pospolicie występujących
roślin zielonych. Należą tu m.in. różne gatunki sosny (Pinus), jodły (Abies), świerku (Picea), modrzewia (Larix),
jałowca (Juniperus), cedru (Cedrus), cisu (Taxus), cyprysu (Cupressus) czy żywotnika (Thuja) (spośród drzew
iglastych), następnie woskownica europejska (Myrica gale), orzech włoski (Juglans regia), różne gatunki topoli
(Populus), wierzby (Salix), brzozy (Betula), olszy (Alnus) i dębu (Quercus), grab zwyczajny (Carpinus betulus),
wiązy (Ulmus), morwa biała i czarna (Morus alba et nigra), kasztanowiec zwyczajny (Aesculus hippocastanum),
kasztan zwyczajny (Castanea sativa), wawrzynek wilczełyko (Daphne mezereum), z wyjątkiem Polski gdzie objęty
jest ochroną prawną, rokitnik zwyczajny (Hippophae rhamnoides), różne gatunki lipy (Tilia), ostrokrzew kolczasty
(Ilex aquifolium), jarząb pospolity (Sorbus aucuparia), szakłak pospolity (Rhamnus cathartica), kruszyna pospolita
(Rhamnus framgula), robinia akacjowa (Robinia pseudoacacia), różne gatunki dereni (Cornus), dziki bez czarny
(Sambucus nigra), berberys zwyczajny (Berberis vulgaris), pigwa pospolita (Cydonia oblonga), i inne (spośród
krzewów i drzew liściastych).
Do obficie występujących w warunkach naturalnych roślin zielnych pozyskiwanych dla celów leczniczych należą
m.in. pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica), borówki (Vaccinium), krwawnik pospolity (Achillea millefolium),
mniszek lekarski (Taraxacum officinale), podbiał pospolity (Tussilago farfara), pięciorniki (Potentilla sp.), rdesty
(Polygonum sp.), żywokost lekarski (Symphytum officinale), tysiącznik pospolity (Centaurium umbellatum),
tasznik pospolity (Capsella bursa-pastoris), chrzan zwyczajny (Armoracia rusticana), świetlik łąkowy (Euphrasia
rostkoviana), nostrzyk lekarski (Mellilotus officinalis), macierzanka łąkowa (Thymus serpyllum), kocanki
piaskowe (Helichrysum arenarium), łopian większy (Arctium lappa), perz (Agropyrum repens), biedrzeńce
(Pimpinella sp.), drapacz lekarski (Cnicus benedictus), fenkuł (Foeniculum capillaceum), kopytnik europejski
(Asarum europaeum), i wiele innych.
Na większą skalę uprawiane są głównie: mięta pieprzowa (Mentha piperita), kminek zwyczajny (Carum carvi),
kolendra siewna (Coriandrum sativum), koper włoski (Foeniculum capillaceum), rumianek pospolity (Matricaria
chamomilla), szałwia lekarska (Salvia officinalis), tymianek pospolity (Thymus vulgaris), kozłek lekarski
(Valeriana officinalis), naparstnica wełnista (Digitalis lanata), majeranek ogrodowy (Majorana hortensis),
prawoślaz lekarski (Althaea officinalis), mak lekarski (Papaverum somniferum), oman wielki (Inula helenium),
pokrzyk wilcza jagoda (Atropa belladonna), arcydzięgiel litwor (Archangelica officinalis), lubczyk ogrodowy
(Levisticum officinale), len zwyczajny (Linum usitatissimum), czosnek pospolity (Allium sativum), mydlnica
lekarska (Saponaria officinalis), rzewień chiński (Rheum palmatum var. tanguticum), pieprzowiec roczny
(Capsicum annum), melisa lekarska (Melissa officinalis), ostropest plamisty (Silybum marianum), karczoch
zwyczajny (Cynara scolymus), bieluń indiański (Datura innoxia), oliwka europejska (Olea europaea), figa
6
zwyczajna (Ficus carica), migdałowiec zwyczajny (Amygdalus communis), pomarańcza chińska (Citrus sinensis),
cytryna zwyczajna (Citrus limon), wawrzyn szlachetny (Laurus nobilis), lawenda wąskolistna (Lavandula
angustifolia), rozmaryn lekarski (Rosmarinus officinalis).
Ponadto niektóre gatunki są uprawiane w mniejszym zakresie lub uzupełniająco do zbiorów ze stanu naturalnego
np. nagietek lekarski (Calendula officinalis), dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum), glistnik jaskółcze
ziele (Chelidonium maius), fiołek trójbarwny (Viola tricolor) czy ruta zwyczajna (Ruta graveolens), szarańczyn
strąkowy (Ceratonia siliqua), szparag lekarski (Asparagus officinalis), i wiele innych.
Należy również dodać, że rośliny lecznicze objęte ścisłą ochroną pozyskiwane są na potrzeby ziołolecznictwa
wyłącznie z plantacji. Należą tu chociażby: miłek wiosenny (Adonis vernalis), goryczki (Gentiana sp.), arnika
górska (Arnica montana), płucnica islandzka (Cetraria islandica), i inne. Natomiast zbiór roślin podlegających
częściowej ochronie może być dokonywany ze stanu naturalnego po uzyskaniu zezwolenia i pod specjalną kontrolą
administracji leśnej. Dotyczy to m.in. ciemiężyc (Veratrum sp.), zimowita jesiennego (Colchicum autumnale),
konwalii majowej (Convallaria maialis), mącznicy lekarskiej (Arcto staphylos uva-ursi) czy paprotki zwyczajnej
(Polypodium vulgare).
W lecznictwie stosuje się całe rośliny lub ich części, zazwyczaj wysuszone i rozdrobnione. Są to tzw. surowce
tkankowe, do których należą przede wszystkim: korzeń (Radix, Rx.), kłącze (Rhizoma, Rhiz.), kwiat (Flos, Fl),
kwiatostan (Inflorescentia, Infl.), koszyczek (Anthodium, Ant. - typ kwiatostanu roślin z rodziny Złożonych
<Astrowatych> (Compositae <Asteraceae>)), owoc (Fructus, Fr.), nasienie (Semen, Sem.), zarodek (Embryo,
Emb.), pąk (Gemma, Gem.), zarodnik (Spora, Sp.), znamię (Stigma, Stig.), szczyty pędów lub szypułki owocowe
(Stipes, Stip.), szyszka (Strobilus, Strob.), szyszkojagoda (Galbulus, Galb.), gruczoł (Glandula, Gland.), orzech
(Nux), ziarno (Granum, Gran.), owocnia (Pericarpium, Per.), płatek (Petalum, Pet.), kora (Cortex, Cx.), drewno
(Lignum, Lig.)
Do surowców roślinnych tzw. beztkankowych wykorzystywanych w lecznictwie, należą substancje o charakterze
wydzielin np.













żywice (Resinae) np. alona (Aloe), kalafonia (Colophonium);
balsamy (Balsama) np. terpentyna (Terebinthina);
olejki eteryczne (Olea aetherea);
soki mleczne np. makowiec (Opium), kauczuk (Cautschuc), gutaperka (Guttapercha);
gumożywice (Gummiresinae) np. mira (Myrrha), kadzidło (Olibanum);
kopale (Copala);
gumy (Gummae) np. guma arabska (Gummi Acaciae);
śluzy np. agar (Agar-agar);
woski (Cerae) np. wosk karnauba (Cera Carnauba);
oleje tłuste (Olea pingua) np. olej arachidowy (Oleum arachidis);
stearopteny olejków eterycznych np. tymol (Thymolum), kamfora (Camphorum), mentol (Mentholum);
wyciągi suche (Extracta sicca) np. katehu (Catehu), kino (Kino);
soki (Succi) np. manna jesionowa (Manna fraxinea), manna tamaryszkowa (Manna Tamaricis), oskoła
(Succus betulae), tabaszyr (Succus bambusae), soki palm (Succi palmae);
lub proszków np.





skrobie (Amyli) np. skrobia ziemniaczana (Amylum solani);
węgiel drzewny (Carbo vegetabilis) np. węgiel lipowy (Carbo tiliae);
ziemia okrzemkowa (Terra silicica);
mąka (Farina) np. maka gorczycowa (Farina sinapilis);
cukry proste (Sacchara simplica) np. glukoza <cukier gronowy> (Glucosum), sacharoza <cukier
trzcinowy> (Saccharosum).
Do obrotu dopuszczane są tylko te partie (sorty) surowców, które odpowiadają normom farmakopealnym.
Surowce roślinne dzieli się biorąc pod uwagę:
postać zewnętrzną, na:

tkankowe
7

beztkankowe
główne składniki czynne, na


surowce, w których znaczenie mają substancje podstawowe (węglowodany i ich pochodne, aminokwasy,
peptydy i białka, tłuszczowce, kwasy organiczne, witaminy i sole mineralne)
surowce, w których znaczenie mają substancje wtórne (flawonoidy, antocyjany, garbniki, fenole, chinony,
terpeny, steroidy, irydoidy, poliacetyleny, aminy, alkaloidy, nitryle, związki siarkowe, antybiotyki i inne)
właściwości farmakologiczne i terapeutyczne, na:










Środki działające na układ nerwowy (r. neurotropica)
Środki działające na układ krążenia (r. vasalia et cardiaca)
Środki działające na przewód pokarmowy (r. digestivotropica)
Środki przeciw pasożytom przewodu pokarmowego (r. antiparasitica antetozoa)
Środki wpływające na przemianę materii (r. alterantia)
Środki działające na układ moczowy (r. urotropica)
Środki działające na macicę (r. uterina)
Środki wpływające na czynność oddechową (r. respiratoria)
Środki działające na skórę (r. dermatica)
Środki działające organoleptycznie (r. corridentia)
Środki działające na układ nerwowy (r. neurotropica)


Środki działające ośrodkowo
o Pobudzająco (r. excitantia et analeptica) np. Semen Strychni, Semen Coffeae, Herba Ephedrae
o Depresyjnie (r. sedativa et narcotica) np. Radix Rauvolfiae, Radix Valerianae, Assa foetida, Opium
o Halucynogennie (r. psychodysleptica) np. Herba Cannabis, Folium Coca, Peyotl
Środki działające obwodowo
o Pobudzające układ współczulny (r. symphathomimetica) np. Herba Ephedrae, Folium Cathae,
Folium Coca
o Porażające układ współczulny (r. sympatholytica) np. Secale cornutum, Radix Rauvolfiae, Cortex
Yohimbe
o Pobudzające układ przywspółczulny (r. parasympatomimetica) np. Folium Jaborandi, Amanita
muscaria, Semen Calabar
o Porażające układ przywspółczulny (r. parasympatholytica) np. Folium Belladonnae, Semen
Stramoni
o Porażające zwoje autonomiczne (r. ganglioplegica) np. Folium Nicotianae, Herba Lobeliae, Herba
Sarothamni scoparii
o Pobudzające zakończenia czuciowe np. Tuber Aconiti, Fructus Capsici, Semen Sinapis
o Porażające zakończenia czuciowe np. kokaina, mentol
o Porażające płytki nerwowo-mięśniowe (r. curaromimetica) np. toksyferyna C, D - tubokuraryna
o Rozszerzające źrenicę (r. mydriatica) np. Folium Belladonnae, Folium Coca, Herba Ephedre
o Zwężające źrenice (r. myotica) np. Opium, Folium Jaborandi, Semen Arecae
Środki działające na układ krążenia (r. vasalia et cardiaca)


Środki działające na serce
o Wzmagające czynność skurczową serca (r. cardiotonica) np. Folium Digitalis lanatae, Herba
convallariae, Semen Strophanti, Bulbus Scillae
o Wpływające na krążenie wieńcowe (r. coronaria) np. Inflorescentia Crataegi, Herba Visci, Fructus
Ammi visnagae
o Umiarawiające czynność skurczową serca (r. cardiosedativa) np. Radix Rauvolfiae, Cortex
Cinchonae, Herba Gnaphali uliginosi
Środki działające na naczynia krwionośne (bezpośrednio i pośrednio)
8
Podwyższające ciśnienie krwi (r. hypertonica) np. Herba Ephedrae, Herba Lobeliae, Herba
Thermopsidis
o Obniżające ciśnienie krwi (r. hypotonica) np. Radix Rauvolphiae, Herba Vincae minoris, Herba
Passiflorae, Folium Oleae europeaeae
o Wzmacniające ściany naczyń (r. vasonotica) np. Flos Hippocastani, Folium Ginkgo bilobae,
Fructus Vitidis viniferae.
Środki działające na krew (r. haematica)
o Środki krwiotwórcze (r. hematopoetica) (działające bezpośrednio i pośrednio) np. Herba Equiseti,
Herba Millefolii, Semen Cydoniae
o Środki przeciwkrwotoczne (r. haemostyptica) np. Cortex Quercus, Rhizoma Bistortae, Risoma
Hydrastidis
o Środki zmniejszające krzepliwość krwi (r. anticoagulantia) np. Herba Meliloti
o

Środki działające na przewód pokarmowy (r. digestivotropica)
Środki pobudzające wydzielanie śliny (r. sialogoga) np. Folium Joborandi, Semen Arecae, Radix
Pyrethri
o Środki zmniejszające wydzielanie śliny (r. anisialogoga) np. Folium Belladonnae, Galla, Cortex
Quercus
o Środki pobudzające czynność wydzielniczą żołądka (r. stomachica) np. Lichen islandicus,
Rhizoma Zingiberis, Flos Cariophylli, Fructus Piperis nigri, Rhizoma Galangae
Środki goryczowe
o r. amara-pura np. Herba Centauri, Cortex Cinchonae, Lignum Quassiae
o r amara-mucilaginosa np. Lichen islandicus, Cortex Condurango, Folium Farfarae
o r. amara-salina np. Radix Cichorii, Radix Taraxaci, Herba Cnici benedicti
o r. amara- aromatica np. Radix Archangelicae, Radix Inulae, Herba Absinthi
o r. aromatica np. Cortex Cinnamomi, Folium Lauri, Folium Menthae, Fructus Anisi, Fructus
Foeniculi, Fructus Coriandri, Fructus Cardamomi, Semen Myristicae
Środki działające osłaniająco np. Agar-agar, Folium et Radix Althaeae, Semen Psylli
Środki wymiotne (r. emetica)
o np. Radix Ipecacuanhae, Rhizoma Asari, Semen Physostigmae
Środki przeciwwymiotne (r. antiemetica)
o np. Folium Belladonne, Cortex Cordurango, Foilum Menthae
Środki czyszczące (r. purgativa)
o r. eccoprotica
o





np. Flos et Fructus Sambuci, Fructus Sorbi, Manna, Pulpa Tamarindi
o
r. evacolantia
np. Tragacantha, Agar-agar, Semen Lini
o
r. laxantia
np. Aloë, Cortex Frangulae, Radix Rhei, Folium Sennae, Oleum Ricini
o
r. drastica
np. Resina Podophylli, Gutta, Resina Jalapae, Oleum Crotonis

Środki przeciwbiegunkowe (r. antipurgativa)
np. Cortex Quercus, Galla, Folium Juglandis, Fructus Myrtilli

Środki wiatropędne (r. carminativa)
np. Radix Archangelicae, Fructus Anisi, Herba Thymi,
9

Środki przeciw skurczowe (r. spasmolytica)
np. Opium, Herba Chelidonii, Anthodium Chamomillae

Środki żółciopędne (r. cholagoga)
np. Cortex Frangulae, Radix Taraxaci, Inflorescentia Helichrysi

Środki żółciotwórcze (r. choleretica)
np. Radix Saponariae, Folium Boldo, Folium Menthae
Środki przeciw pasożytom przewodu pokarmowego (r. antiparasitica antetozoa)

Środki przeciw obleńcom (r. vermifuga)
np. Anthodium Cinae, Radix Dictamni, Oleum Chenopodii

Środki przeciw tasiemcom i przywrom (r. taenifuga)
np. Rhizoma Filicis maris, Kamala, Flos Koso, Semen Cucurbitae

Środki przeciw pierwotniakom (r. protozoocida)
np. Radix Ipecacuanhae, surowce saponikowe i garbnikowe
Środki wpływające na przemianę materii (r. alterantia)
Środki pobudzające przemianę materii (r. metabolica)
np. Fucus, Radix Taraxaci, Rhizoma Agropyri, Stigma Zeae maydis
Środki odżywcze (r. nutrientia)
np. Amyli, Manna, Farina Leguminosarum, Semen Cacao
Środki wzmacniające (r. roborantia)
np. Cotex Cinchonae, Radix Archangelicae, Semen Strychni
Środki przeciwwrzodowe (r. antiulcerosa)
np. Radix Glycyrrhizae, Radix Symphyti, Rhizoma Calami
Środki przeciwcukrzycowe (r. antidiabetica)
np. Pericarpium Phaseoli, Herba Galegae, Radix Taraxaci
Środki przeciwnowotworowe (r. cancerostatica)
np. Bulbus et Semen Colchici, Folium Taxi brevifolii, Herba Vincae roseae, Resina Podophylli
Środki działające na układ moczowy (r. urotropica)

Środki moczopędne (r. diuretica)
np. Folium Betulae, Herba Equiseti, Semen Coffeae, Fructus Petroselini, Herba Orthosiphonis

Środki odkażające drogi moczowe (r. urodesinficientia)
np. Folium Uvae ursi, Folium Vitis idaeae, Balsamum Copaivae, Oleum Santali

Środki przeciw kamicy moczowej (r. antiurolithiatica)
np. Radix Rubiae tinctorum, Herba Fumariae, Rhizoma Asparagi

Środki przeciw przerostowi gruczołu krokowego (r. prostatotrpica)
10
np. Radix Urticae, Semen Cucurbitae peponis, Fructus Sabalis serulatae, Tuber Hipoxidis rooperi,
Fructus Serenoae repentis, Cortex Pygei africani
Środki działające na macicę (r. uterina)

Środki kurczące macicę (r. uterotonica)
np. Cortex Cinchonae, Secale cornutum, Herba Sphaerophysae

Środki poronne (r. abortiva)
np. Aloe, Secale Cornutum, Herba Sabinae

Środki rozkurczające macicę (r. uterolytica)
np. Cortex Viburni, Herba Chelidonii, Herba Millefolii

Środki pobudzające miesiączkowanie (r. emmenagoga)
np. Radix Levistici, Folium Rutae, Fructus Petroselini

Środki hamujące nadmierne miesiączkowanie (r. antilenorrhagica)
np. Secale cornutum, Rhizoma Hydrastidis, Herba Bursae pastoris

Środki przeciw bolesnemu miesiączkowaniu (r. antidysmenorrhagica)
np. Cotex Viburni, Folium Melissae, Flos Lamii albi
Środki wpływające na czynność oddechową (r. respiratoria)

Środki pobudzające ośrodek oddechowy (r. analeptica)
np. Embryo Colae, Pasta Guarana, Herba Lobeliae, Semen Amygdalis amarae

Środki hamujące ośrodek oddechowy (r. respiratoriosupressiva)
np. Opium

Środki wykrztuśne (r. expectorantia)
Pobudzające ośrodek kaszlu i wydzielanie gruczołów śluzowych w drzewie oskrzelowym
np. Radix Ipecacuanhae, Herba Thermopsidis, Radix Sanguinariae
Wpływające tylko na sekrecję śluzu oskrzelowego
np. Balsamum Tolutanum, Radix Inulae, Fructus Phellandrii, Cortex Quillaiae

Środki przeciwastmatyczne (r. antiasthmatica)
np. Folium Belladonnae, Herba Ephedrae, Oleum Eucalypti

Środki przeciwkaszlowe (r. antibechica)
Hamujące ośrodek kaszlu
np. Opium, Folium Plantaginis
11
Hamujące sekrecję śluzu oskrzelowego
np. Oleum Pini pumilionis, Oleum Terebinthinae

Środki krzemionkowe (r. silicica) - pobudzające regenerację tkanki płucnej, stosowne pomocniczo w
leczeniu gruźlicy
np. Herba Equiseti, Herba Polygoni avicularis, Grani Avenae, Herba Galeopsidis
Środki działające na skórę (r. dermatica)

Środki pobudzające czynności wydzielnicze skóry (r. diaphoretica <r. sudorifica>)
np. Folium Jaborandi, Fructus Capsici, Flos Ulmariae

Środki przeciwpotne (r. antihydrotica)
np. Radix et Folium Belladonnae, Folium Stramoni

Środki przeciw bólom neuralgicznym stosowane zewnętrznie (r. antineuralgica externa)
np. Tuber Aconiti, Herba Conii

Środki miejscowo znieczulające (r. anaesthetica localia)
np. kokaina, mentol

Środki wywołujące kichanie (r. sternutatoria)
np. Rhizoma Veratri, Cortex Quillaiae

Środki rumieniące skórę (r. rubefacientia)
np. Oleum Terebintinae, Oleum Juniperi, Fructus Capsici, Oleum Sinapis

Środki pryszczące (r. vesicantia) - silnie drażniące skórę aż do powstania pęcherzy i pryszczy
np. Chrysarobinum, Cantharis, Oleum Crotonis, Euphorbium, Cortex Mezerei, Folium et Cortex,
Rhois toxicodendri, Fructus Anacardii

Środki ściągające (r. adstringentia)
np. Cortex Quercus, Rhizoma Bistortae, Galla

Środki dezynfekujące (r. antiseptica)
np. Balsamum Peruvianum, Benzoe, Myrrha, Olibanum, Foilum Salviae, Pix Betulina

Środki przeciwzapalne (r. antiphlogistica)
np. Antodium Chamomillae, Herba Millefolii, Olea pingua

Środki zmiękczające (r. emollientia)
np. Agar-agar, Semen Foenugraeci plv., Semen Lini, Semen Psylli

Środki na rany (r. advulnantia)
12
np. Radix Symphytii, Flos Arnicae, Folium Plantaginis
Środki działające organoleptycznie (r. corridentia)

Środki poprawiające smak (r. corr. vaprois)
np. Cortex Cinnamomi, Rhizoma Zingiberis, Fructus Cardamomi, Flos Caryophylli, Folium
Menthae piperitae, Fructus Vanillae, Exocarpium Auranti, Fructus Anisi

Środki poprawiające zapach (r. corr. odoris)
np. Fructus Vanillae, Flos Lavandulae, Rhizoma Iridis, Flos Rosae

Środki poprawiające wygląd (mieszanek ziołowych) (r. corr. coloris)
np. Flos Rosae, Flos Cyani
Klasyfikacja Powyższa jest oczywiście o wiele obszerniejsza, tym niemniej zamieszczone tu grupy
fitoterapeutyczne nawiązują do najważniejszych kierunków współczesnego ziołolecznictwa.
Perspektywy i bariery rozwoju ziołolecznictwa w Europie
W próbie przedstawienia tego zagadnienia łatwiej byłoby oczywiście mówić o barierach aniżeli perspektywach
rozwoju. Niewątpliwie perspektywy takowe istnieją. Wskazuje na to chociażby duże zainteresowanie pacjentów,
nowocześnie zaprogramowane i sukcesywnie realizowane szkolenie kadry farmaceutycznej, a w niektórych
ośrodkach akademickich również i rolniczej oraz bogata baza surowcowa oparta w większości o surowce krajowe.
Fitoterapia do swego rozwoju wymaga uznania jej przez autorytety naukowe i zawodowe. Konieczne jest
przedstawienie lekarzom wyczerpujących, rzetelnych informacji o lekach roślinnych, gdyż tylko efekty lecznicze
mogą być miarą uznania. Dalszym warunkiem jest szkolenie lekarzy specjalistów oraz pogłębione badania
fitochemiczne , farmakologiczne i kliniczne leku roślinnego, a nade wszystko zerwanie z utrwaloną w świadomości
społeczeństw opinią, że ziołolecznictwo jest domeną znachorów i pseudolekarzy. Wreszcie niezbędnym jest
należyte zaopatrzenie rynków zbytu w surowce i preparaty przez gospodarstwa hodowlane i przemysł przetwórczy.
Rozwój fitoterapii hamuje niewątpliwie niechęć lekarzy do stosowania leków roślinnych, ze względu na powolne
efekty działania, a także brak udokumentowanych informacji o działaniu wielu z nich. To z kolei wiąże się z
trudnościami wykonania obszerniejszych badań farmakologicznych i klinicznych.
Kolejną przeszkodą są bariery surowcowe, w postaci bądź to okresowych braków leków ziołowych wynikających
m.in. z ograniczonych możliwości wytwórczych przemysłu zielarskiego - bazującego bądź co bądź na surowcach
występujących w skończonych ilościach, których nie można "dosyntetyzować" gdy zajdzie taka potrzeba,
niedoborów areałów na uprawy roślin leczniczych czy nikłego importu, bądź trudności z pokryciem stale
rosnącego zapotrzebowania na surowce roślinne stosowane również poza lecznictwem (np. w przemyśle
kosmetycznym, spożywczym czy włókienniczym).
Przezwyciężenie powyższych barier pozwoliłoby na rozwój ziołolecznictwa - metody terapeutycznej posiadającej
niewątpliwie wymierne zalety jak: stosunkowo łagodne i pozbawione ubocznych efektów działanie, niewysoki
koszt leczenia, ogólna dostępność i co najważniejsze pomyślne rezultaty lecznicze.
MIROSŁAW MAZUR, ur. 1974, absolwent Wydziału Farmacji Collegium Medicum UJ, autor
"Ziołoleczenia bólu głowy", "Ziołolecznictwa europejskiego", "Fitoterapia a przeziębienie", monografii o
owocu głogu - "Shan Zha", monografii o liściu podbiału "Kuan Dong Hua"; współredaguje "Zwierciadło
Medycyny"; publikuje również w "Wiadomościach Zielarskich".
13