Pobierz / Czytaj - Uniwersytet Wrocławski

WROC£AWSKIE
TOWARZYSTWO
NAUKOWE
R O Z P R A W Y K O M I S J I J Ê Z Y K O W E J XXXIX
PL ISSN 0084-2990
HONORATA UCHWAŁ
Uniwersytet Wrocławski
HIPOKORYSTYKA ZOONIMICZNE – PRÓBA OPISU
1. USTALENIA TERMINOLOGICZNE
Mianem hipokorystyków określa się rzeczownikowe formacje derywowane
z formantami deminutywnymi nieodnoszące się do obiektów rzeczywistości, które można zmierzyć, natomiast deminutywa odnoszą się do przedmiotów uznawanych przez nazywającego obiekt za mniejsze w stosunku do przedmiotów nazywanych przez wyraz podstawowy (por. Urbańczyk (red.) 1991: 325; Polański (red.)
1999: 241). Rozróżnienie to znamienne jest przede wszystkim dla hipokorystyków imiennych tworzonych formalnie za pomocą przyrostków deminutywnych,
gdyż formacje hipokorystyczne nie określają rozmiaru nazywanego obiektu, lecz
wskazują na ekspresywny, najczęściej pieszczotliwy, stosunek osoby mówiącej do
nazywanego desygnatu, np. Jaś ← Jan (por. ibidem).
Stanisław Rospond zaproponował podział form odimiennych na hipokorystyka, czyli spieszczenia i deminutywa, czyli zdrobnienia (zob. Rospond 1966:
203-224; Rospond 1963: 44-52). Powodem rozróżnienia wspomnianych form
jest zastosowanie odmiennych zabiegów słowotwórczych w procesie tworzenia
hipokorystyków i deminutywów. Pierwsze z nich są wynikiem skrócenia imienia
podstawowego, np. Rad od Radosław lub wzmocnienie tegoż zdezintegrowanego
rdzenia przyrostkiem hipokorystycznym -ch, -sz, -l, np. Rach, Rasz, Ral ← Radosław (zob. Rospond 1963: 44). Natomiast deminutywa są według autora tworami wtórnymi wobec hipokorystyków, ponieważ powstają poprzez przyłączenie
przyrostka deminutywnego do powstałego hipokorystyka, np. Raszek ← Rasz ←
Radosław (zob. ibidem: 46). Rospond stwierdził także, iż termin hipokorystyka powinien mieć odniesienie wyłącznie do nazw osobowych ze względu na ich
szczególny charakter ekspresyjny (zob. ibidem).
Pojęcia hipokorystyka i deminutywa często traktowane są tożsamo i używa
się ich jako określeń wszelkich zdrobniałych form rzeczownikowych, w tym imion
osobowych.
Kristine Heltberg (1964: 93-102)., pod pojęciem deminutywa rozumie zarówno spieszczenia rozumiane jako zdrobnienia imion własnych [właściwie hipokorystyka – przyp. H.U.] oraz derywaty nieróżniące się rozmiarem w stosunku do podstawy słowotwórczej, np. słońce – słonko – słoneczko, jak i formacje
wskazujące jednocześnie na pomniejszony rozmiar nazywanego desygnatu oraz
zabarwienie uczuciowe, np. las – lasek – laseczek.
106
HONORATA UCHWAŁ
Natomiast Ewa Siatkowska (1967: 157-170) dokonuje podziału deminutywów na: deminutywa właściwe, zdeterminowane momentem wyobrażeniowym,
np. stół – stołek oraz deminutywa emfatyczne, zdeterminowane momentami
emocjonalnymi [właściwie hipokorystyka – przyp. H.U], np. matka – mateczka.
W świetle powyższych rozważań uznano, iż najistotniejszą funkcją hipokorystyków imiennych jest funkcja ekspresywna, dlatego mianem hipokorystyków zoonimicznych (zoonimów hipokorystycznych) określono wszelkie imiona
zwierzęce pochodzące od podstawowej formy zoonimów, czyli pierwszego imienia zwierzęcia, które informator podał jako imię/ imiona pieszczotliwe. Ponadto
imiona te są przede wszystkim nazwami ekspresywnymi. Poza tym proces tworzenia tych onimów nie wiąże się w jakikolwiek sposób z momentem wyobrażeniowym, jak w wypadku deminutywów właściwych, lecz wyłącznie z momentem
emocjonalnym, jak w hipokorystykach odapelatywnych (Domin 2000: 13). Zatem za hipokorystyka zoonimiczne należy uznać zarówno zoonimy Dianuś, jak
i Dianka czy Dianeczka. Wyrazem motywującym hipokorystyka zoonimiczne
może być zarówno zoonim pełny, jak i imię hipokorystyczne będące w tym wypadku podstawową formą imienia (por. Łobodzińska, Tomczak 1988: 26).
2. PODSTAWA MATERIAŁOWA
Materiał badawczy niniejszego artykułu stanowią 203 hipokorystyka zoonimiczne zawarte w 136 ankietach. Różnica pomiędzy liczbą zebranych nazw a liczbą ankiet spowodowana jest faktem, iż informatorzy najczęściej podawali przy
imieniu podstawowym więcej niż jedno imię spieszczone swego zwierzęcia, np.
przy zooonimie Brydzia podano trzy formy hipokorystyczne tego imienia, tj. onimy Brydźka, Brydziaczek i Brydziuś.
Podstawę materiałową artykułu pozyskano za pomocą kwestionariusza ankiety. Badania zostały przeprowadzone w 2010 r. na terenie Wrocławia i skierowane
wyłącznie do mieszkańców tego miasta. Informatorami byli studenci wrocławskich uczelni wyższych oraz klienci klinik i lecznic weterynaryjnych we Wrocławiu. Grupa wymieniona jako druga jest szczególnie interesująca i specyficzna,
ponieważ można stwierdzić, iż odwiedzający przychodnie weterynaryjne traktują
zwierzęta w sposób bardzo osobisty i często uznają je za członków swej rodziny.
Ankietowani wypełniali kwestionariusze formatu A4 według podanego schematu. Pytanie pierwsze dotyczyło imienia zwierzęcia i jego gatunku. Informatorzy mieli możliwość podania więcej niż jednego gatunku zwierzęcia i tym samym
imienia swego pupila, ponieważ zauważono, że mieszkańcy miast posiadają zazwyczaj większą liczbę zwierząt udomowionych. Ponadto poproszono ankietowanych o wymienienie imienia/imion pieszczotliwych, którymi nazywają zwierzę.
Za zwierzęta udomowione informatorzy uznali: chomiki, kanarki, koszatniczki, koty, króliki, myszy, pająki, papugi, patyczaki, psy, ryby, sowy, szynszyle,
szczury, świnki morskie, żółwie.
W pracy wykorzystano następujące skróty nazw gatunków zwierząt udomowionych:
ch – chomik
kn – kanarek
ksz – koszatniczka
HIPOKORYSTYKA ZOONIMICZNE – PRÓBA OPISU
107
k – kot
kr – królik
m – mysz
pk – pająk
pg – papuga
pt – patyczak
p – pies
r – ryba
s – sowa
sz – szynszyla
szcz – szczur
śm – świnka morska
ż – żółw
3. CEL I METODA PRACY
Celem artykułu jest analiza formalna zgromadzonych hipokorystyków zoonimicznych pozwalająca na wykrycie mechanizmów słowotwórczych wykorzystywanych w procesie ich tworzenia. W toku badań zwrócono uwagę na najproduktywniejsze dla tej grupy onimów formanty słowotwórcze.
Analizowany hipokorystyk zoonimiczny podano w formie zgodnej z informacją podaną w ankiecie. Zarówno zoonim podstawowy, jak i hipokorystyk zoonimiczny zapisywane są kursywą. Pogrubioną czcionką oznaczono skrót nazwy gatunku. Zoonim hipokorystyczny umieszczono przed wyrazem motywującym, tj.
zoonimem podstawowym (imieniem pierwszym). W grupie hipokorystyków sufiksalnych oddzielono formant słowotwórczy, np. Grot-ek < Grot p. W wypadku
imion powstałych od nazw pełnych poddanych procesowi mutylacji, w znakach
< > umieszczono wyraz motywujący zoonim hipokorystyczny, natomiast w nawiasie kwadratowym umieszczono elementy wyrazu podstawowego, które uległy
skróceniu, np. Luc-ek < Lucjan p <Luc[jan]>. W nawiasie okrągłym zawarto pojawiające się oboczności, a w znakach {} oznaczono zjawisko superpozycji.
Sufiksy oparte na identycznym korpusie afiksalnym, różniące się jedynie rzeczownikowym paradygmatem fleksyjnym męskim lub żeńskim, uznano za warianty tego samego formantu. Są to przyrostki: -(e)k/-k(a)/ -k(o), -ci(a)/-ci(o),
-ś(ø)/-si(a), -uś(ø)/-usi(a), -usi(e)k/-uśk(a), -uni(a)/-uni(o), -ul(e)k/-ulk(a).
Formanty wariantywne określają zazwyczaj płeć zwierzęcia, choć w materiale badawczym znajdują się także imiona zwierzęce, których rodzaj gramatyczny nie
pokrywa się z rodzajem naturalnym, np. w imieniu Tościk < Tośka p żeńska forma zoonimu podstawowego została zmieniona za pomocą formatu -cik na nazwę
zbliżoną do hipokorystycznej formy imienia męskiego.
4. KLASYFIKACJA, ANALIZA I CHARAKTERYSTYKA HIPOKORYSTYKÓW ZOONIMICZNYCH
W celu przeprowadzenia analizy zgromadzonego materiału stworzono schemat klasyfikacyjny hipokorystyków zoonimicznych oparty na klasyfikacji hipokorystyków imiennych Janiny Domin (2000: 19-89) i schemacie analizy semantyczno-formalnej antroponimów nieoficjalnych jednoczłonowych Romany
Łobodzińskiej i Lucyny Tomczak (1988: 17-35). Wspomniane klasyfikacje odnoszą się wszakże do zbioru antroponimów, w szczególności do przezwisk, jednak
108
HONORATA UCHWAŁ
związek zoonimów pod względem leksykalnym i morfologicznym z klasą przezwisk jest w tym wypadku bezsprzeczny.
Zebrane hipokorystyka zoonimiczne podzielono na dwie podstawowe grupy,
tj. Sufiksalne hipokorystyka zoonimiczne oraz Bezsufiksalne hipokorystyka zoonimiczne. Wewnątrz poszczególnych grup dokonano zmian, tzn. zmodyfikowano schematy klasyfikacyjne usuwając niektóre ich elementy oraz uzupełniono je
o nowe podgrupy.
Szczegółową klasyfikację i analizę hipokorystyków zoonimicznych przedstawiono poniżej.
I. Sufiksalne hipokorystyka zoonimiczne [x176] 1
Zoonimy hipokorystyczne umieszczone w tej grupie powstają wskutek derywacji sufiksalnej. Proces powstawania nowych zoonimów odbywa się przez przyłączanie do podstawy przyrostków słowotwórczych zarówno znanych i popularnych, jak i słabo produktywnych. Podstawę słowotwórczą hipokorystyków mogą
w tym wypadku stanowić zoonimy pełne, ich zdezintegrowane podstawy, hipokorystyczne imiona zwierzęce lub zarówno imiona hipokorystyczne, jak i zoonimy
pełne.
I.1. Formacje pochodne od zoonimów pełnych [x105]
Podstawą słowotwórczą hipokorystyków znajdujących się w tej grupie są zoonimy pełne nieulegające żadnym przekształceniom językowym.
I.1.1.1. Zespół formantów z podstawowym elementem -k- [x54]
W grupie zawarto formacje słowotwórcze z sufiksami:
– -ek/-ka oraz formant komponowany -eczek
– -ik/-yk oraz formant złożony -iczek
– -cia/-cio oraz formant komponowany -cik
– -ec
I.1.1.1.1. Formant -ek/-ka [x 25]
A. Formacje polimorfemowe jednostopniowe z przyrostkiem -ek/-ka [x 24]
Amor-ek < Amor p, Astor-ek < Astor p, Azor-ek < Azor p, Banan-ek < Banan p, Bonz-ek < Bonzo k, Cezar-ek < Cezar p, Dolar-ek <Dolar śm, Dzikus-ek
< Dzikus k, Gnom-ek < Gnom k, Gremlin-ek < Gremlin p, Grot-ek < Grot p,
Hektor-ek < Hektor p, Jocz-ek < Joko p (k:cz), Kacper-ek < Kacper p, Kaprys-ek
< Kaprys p, Murzyn-ek < Murzyn p, Oskar-ek < Oskar p, Ramb-ek < Rambo p,
Silver-ek < Silver p, Żółt-ek < Żółty kn; Dian-ka < Diana p, Czarli-ka < Czarli
k, Fion-ka < Fiona k, Pereł-ka < Perła p
B. Formacje polimorfemowe dwustopniowe zawierające reduplikację spółgłoski -k-: -eczek [x1]
Raj-eczek < Raj k
I.1.1.2. Formant -ik/-yk [x16]
A. Formacje polimorfemowe jednostopniowe z przyrostkiem -ik/-yk [x12]
Ares-ik < Ares p, Drops-ik < Drops p, Frodz-ik < Frodo p, Jerr-ik < Jerry
m, Krec-ik < Kret ch, Maks-ik < Maks p, Maks-ik < Maks p, Max-ik < Max p,
Rewers-ik < Rewers p, Rudz-ik < Rudy k, Teśc-ik < Test k; Pajac-yk < Pajac p
1
W nawiasie kwadratowym podano liczbę utworzonych formacji słowotwórczych.
HIPOKORYSTYKA ZOONIMICZNE – PRÓBA OPISU
109
B. Formacje polimorfemowe dwustopniowe zawierające reduplikację spółgłoski -k-: -iczek [x4]
Dem-iczek < Demi p {SUP}, Nal-iczek < Nala p, Warun-iczek < Warunek p,
Złośn-iczek < Złośnica ksz
I.1.1.3. Formant -cia/-cio [x12]
A. Formacje polimorfemowe jednostopniowe z przyrostkiem -cia/-cio [x11]
Cytryń-cia < Cytryna k (n:ń), Dem-cia < Demi p, Ferr-cia < Ferry p, Her-cia < Hera p, Kor-cia < Kora p, Moń-cia < Mona p, Pereł-cia < Perła p, Pol-cia
< Pola k, Sab-cia < Saba p, Soń-cia < Sonia p, Grub-cio < Gruby ksz
B. Formacje polimorfemowe dwustopniowe z przyrostkiem -cik [x1]
Toś-cik < Tośka p
Sufiks -cia/-cio poszerzony o przyrostek -ik tworzy formację komponowaną
i występuje w tym wypadku jedynie w hipokorystykach zoonimicznych żeńskich,
tworząc formy zbliżone do ich imiennych męskich odpowiedników.
I.1.1.4. Formant -ec [x1]
Wiedźmini-ec < Wiedźmin k (n:ń)
W języku polskim nie występują formy odimienne z formantem -ec, więc imię
to jest wyjątkiem. Przyrostek -ec występuje w języku rosyjskim, choć obecnie jest
bardzo słabo produktywny (Domin 2000: 49).
Zespół formantów z elementem podstawowym -k- jest najproduktywniejszą
grupą przyrostków w całości zebranego materiału hipokorystycznego. Tworzy 54
derywaty, tj. 27% wszystkich hipokorystyków zoonimicznych. Wśród formantów
z elementem -k- przeważają formacje utworzone za pomocą sufiksu -ek/-ka formujące 26 imion, tj. 13% całości imion hipokorystycznych. Kolejnym zbiorem są
derywaty z przyrostkiem -ik/-yk (16 zoonimów, tj. 8% wszystkich zoonimów hipokorystycznych) oraz formacje z sufiksem -cia/-cio (12 nazw, tj. 6% wszystkich
nazw spieszczonych). Formant -ec tworzy jedynie jeden derywat.
I.1.2. Zespół formantów z podstawowym elementem -ś- [x29]
Formanty z podstawowym elementem -ś – tworzą wyłącznie hipokorystyka
zoonimiczne o dodatnim zabarwieniu uczuciowym, szczególnie w wypadku form
z przyrostkami dwustopniowymi.
Grupa zawiera derywaty utworzone za pomocą przyrostków:
– -ś/-sia, -iś, -uś/-usia
– formanty komponowane -usiek/-uśka
I.1.2.1. Formacje polimorfemowe jednostopniowe z przyrostkami -ś/-sia, -iś,
-uś/-usia [x27]
Ignacy-ś < Ignacy p, Pepi-ś < Pepi k, Demi-ś < Demi p, Luka-sia < Luka p;
Demon-iś < Demon k; Bamb-uś < Bambo p, Berg-uś < Bergo p, Dian-uś < Diana p, Din-uś < Dino p, Din-uś < Dino p, Drak-uś < Drako p, Harr-uś < Harry p,
Jag-uś < Jaga k, Jorg-uś < Jorge k, Mik-uś < Mika k, Mik-uś < Miki p, Ramb-uś
< Rambo p, Sonar-uś < Sonar p, Soni-uś < Sonia p, Tin-uś < Tina p, Weg-uś <
Wega p, Kam-usia < Kama p, Kici-usia < Kicia k, Kol-usia < Kola p, Kor-usia <
Kora p, Lil-usia < Lila k, Rox-usia < Roxi p
I.1.2.2. Formacje polimorfemowe dwustopniowe z przyrostkiem -usiek/-uśka
[x2]
Skocz-usiek < Skoczek p, Muszel-uśka < Muszla p
110
HONORATA UCHWAŁ
Zespół formantów z podstawowym elementem -ś- jest drugą, pod względem
liczby stworzonych derywatów, grupą sufiksów w całości omawianych hipokorystyków. Zbiór ten liczy 29 imion, tj. 14% wszystkich nazw hipokorystycznych, w
tym 22 formacje z sufiksem -uś/-usia, tj. 11% zonnimów hipokorystycznych, 4
derywaty z formantem -ś/-sia, tj. 2% derywatów hipokorystycznych, 3 zoonimy
z przyrostkiem -iś, tj. 1% onimów hipokorystycznych, oraz 2 nazwy z formantem
dwustopniowym -usiek/-uśka, tj. 1% formacji hipokorystycznych.
I.1.3. Zespół formantów z podstawowym elementem – n – [x15]
Formacje z podstawowym elementem -n-, a w szczególności z miękkim
-ń-charakteryzują się wysokim stopniem ekspresywności (por. ibidem: 70).
Ujawnia się to przede wszystkim w derywatach z formantami dwustopniowymi.
W grupie znajdują się derywaty tworzone za pomocą formantów:
– -niu, -uń/-unia/-unio
– -nek, -uniek, -uncio
I.1.3.1. Formacje polimorfemowe jednostopniowe z przyrostkami -niu,
-uń/-unia/-unio [x12]
Amor-niu < Amor p; Mruk-uń < Mruk p, Baf-unia < Bafi p, Baj-unia < Baja
k, Bast-unia < Basta p, Czik-unia < Czika p, Em-unia < Emi p, Kici-unia < Kicia
k, Kol-unia < Kola p, Kor-unia < Kora p, Kor-unia < Kora p, Jocz-unio < Joko p
I.1.3.2. Formacje polimorfemowe dwustopniowe z przyrostkami -nek, -uniek
i -uncio [x3]
Toffi-nek < Toffi p; Bajer-uniek < Bajer p; Wariat-uncio < Wariat p
Formacje z podstawowym elementem -n- są trzecią grupą pod względem liczebności wśród zebranych hipokorystyków. Tworzą 15 derywatów, tj. 7% zgromadzonych hipokorystyków zoonimicznych. Najliczniejszą podgrupą są natomiast formacje z przyrostkami -niu, -unia/-unio i -uń (12 zoonimów, tj. 6%
zoonimów hipokrystycznych). Poza tym formant -niu jest wariantem przyrostka
-nio i występuje w formie wołacza w funkcji mianownika.
I.1.4. Zespół formantów z podstawowym elementem -l- [x6]
W tej grupie znajdują się formacje z przyrostkami:
– -ul
– formacje komponowane -ulek/-ulka
I.1.4.1. Formacje polimorfemowe jednostopniowe z przyrostkiem -ul [x1]
Owad-ul < Owad pt
I.1.4.2. Formacje polimorfemowe dwustopniowe z przyrostkiem -ulek/-ulka
[x5]
Fig-ulek < Figo p, Maksi-ulek < Maks p (ś:s), Mik-ulek < Miki p, Rud-ulek <
Rudy k, Krop-ulka < Kropka śm
I.1.5. Formy przymiotnikowe [x1]
Formacja ta przypomina nieformalną niegdyś i niepopularną współcześnie
formę nazwiska, którego nosicielem jest kobieta.
Tościk-owa < Tościk < Tośka p
I.2. Formacje pochodne od zoonimów pełnych ulegających mutylacji [x28]
Podstawą słowotwórczą tych hipokorystyków jest zoonim podlegający mutylacji. Skróceniu ulega dowolna część imienia pełnego bez zachowania jakichkolwiek granic morfologicznych i fonologicznych.
HIPOKORYSTYKA ZOONIMICZNE – PRÓBA OPISU
111
I.2.1. Zespół formantów z podstawowym elementem -k- [x9]
W grupie występują formacje utworzone za pomocą sufiksów:
– -ek/-ka
– -ik
– -cia/-cio
I.2.1.1. Formacje polimorfemowe jednostopniowe z przyrostkiem -ek/-ka [x4]
Ay-ek < Kayenne p <[K]ay[enne]>, Don-ek < Donald r <Don[ald]>, Luc-ek
< Lucjan p <Luc[jan]>, Grac-ka < Gracja p <Grac[ja]>
I.2.1.2. Formacje polimorfemowe jednostopniowe z przyrostkiem -ik [x1]
Kaz-ik < Kazimierz śm
I.2.1.3. Formacje polimorfemowe jednostopniowe z przyrostkiem -cia/-cio
[x4]
Car-cia < Carmen p <Car[men]> , Dem-cia < Demona k <Dem[ona]>,
Pły-cia < Płyta k <Pły[ta]>, Hom-cio < Homer p <Hom[er]>
I.2.2. Zespół formantów z podstawowym elementem -ś- [x14]
Grupa formacji słowotwórczych tworzonych za pomocą sufiksów:
– -sia
– -uś/-usia
– -yś
I.2.2.1. Formacje polimorfemowe jednostopniowe z przyrostkiem -sia [x1]
Zo-sia < Zoey p <Zo[ey]>
I.2.2.2. Formacje polimorfemowe jednostopniowe z przyrostkiem -uś/-usia
[x12]
Bor-uś < Borys k <Bor[ys]>, Cas-uś < Casandra k <Cas[andra]>, Gran-uś
< Granat k <Gran[at]>, Kay-uś < Kayenne p <Kay[enne]>, Luc-uś < Lucjan p
<Luc[jan]>, Ner-uś < Neron r <Ner[on]>, Pimp-uś < Pimpek p <Pimp[ek]>,
Pusz-uś < Puszek k <Pusz[ek]>, Ram-uś < Rambo p <Ram[bo]>, Szynsz-uś <
Szynszylyn sz <Szynsz[ylyn]>, It-usia < Rita k <[R]it[a]>, Pomad-usia < Pomadka p <Pomad[ka]>
I.2.2.3. Formacje polimorfemowe jednostopniowe z przyrostkiem -yś [x1]
Kurz-yś < Kurzyn p <Kurz[yn]>
I.2.3. Zespół formantów z podstawowym elementem -n- [x4]
Grupa derywatów z sufiksami:
– -nia
– -unia
– -eńka
I.2.3.1. Formacje polimorfemowe jednostopniowe z przyrostkami -nia i -unia
[x3]
Podu-nia < Poduszka k <Pod[uszka]> , Grac-unia < Gracja p <Grac[ja]>,
Trasz-unia < Traszka g <Trasz[ka]>
I.2.3.2. Formacje polimorfemowe dwustopniowe z przyrostkiem -eńka [x1]
Flasz-eńka < Flaszka k <Flasz[ka]>
I.2.4. Zespół formantów z podstawowym elementem -ch- [x1]
I.2.4.1. Formacje polimorfemowe jednostopniowe z przyrostkiem -ucha [x1]
Waż-ucha < Ważka k <Waż[ka]>
112
HONORATA UCHWAŁ
I.3. Formacje pochodne bezpośrednio od zoonimów hipokorystycznych [x33]
I.3.1. Zespół formantów z podstawowym elementem -k- [x16]
Grupa derywatów tworzonych za pomocą formantów:
– -ek/-ka/-ko
– -ak oraz formanty komponowane -aczek/-aczka
– -cia/-ciu
I.3.1.1. Formant -ek/-ka/-ko [x5]
A. Formacje polimorfemowe jednostopniowe z przyrostkiem -ek/-ka/-ko [x5]
Kubecz-ek < Kubek < Kubuś k, Miłecz-ek < Miłek p, Tuptusi-ek < Tuptuś p,
Wężycz-ek < Wężyk k, Brydź-ka < Brydzia pg, Ignaś-ko < Ignaś < Ignacy p
Hipokorystyka Kubeczek, Miłeczek i Wężyczek zostały umieszczone w tej
podgrupie, ponieważ są to derywaty pochodne bezpośrednio od imion Kubek,
Miłek i Wężyk. Jeśli wyrazem motywującym te zoonimy byłby onim w formie
podstawowej, czyli nieobjętej procesem hipokoryzacji, np. Kuba, Miły, Wąż, to
imiona te zostałyby uznane za formacje polimorfemowe dwustopniowe zawierające reduplikację elementu -k – i przedstawione w formie Kub-eczek, Mił-eczek,
Węż-yczek. Poza tym przyrostek -ko tworzy derywaty od imion bardzo rzadko. W
języku polskim jest niepopularny.
I.3.1.2. Formant -ak [x8]
Jest to przyrostek słabo produktywny i zachowujący przede wszystkim charakter gwarowy (ibidem: 52), jednak w tym wypadku jest to sufiks urabiający wiele form zarówno od nazw żeńskich, jak i męskich, szczególnie formacji polimorfemowych dwustopniowych.
A. Formacje polimorfemowe jednostopniowe z przyrostkiem -ak [x1]
Kilpusi-ak < Klipuś k
B. Formacje polimorfemowe dwustopniowe zawierające reduplikacje spółgłoski -k-: -aczek/-aczka [x7]
Lusi-aczka < Lusia < Luka p, Brydzi-aczek < Brydzia pg, Edzi-aczek < Edi
szcz, , Pusi-aczek <Pusia p, Rysi-aczek < Rysio ch, Tości-aczek < Tościk < Tośka p, Trusi-aczek < Trusia kr
Formant -aczek, w większości formacji polimorfemowych, tworzy hipokorystyka zoonimiczne na wzór spieszczonych imion męskich. Postawą słowotwórczą
jest w tym wypadku nazwa żeńska.
I.3.1.2. Formant -cia/-ciu [x2]
A. Formacje polimorfemowe jednostopniowe z przyrostkiem -cia/-ciu [x2]
Szip-cia < Szipek k, Mił-ciu < Miłek p
Formant -ciu w imionach męskich występuje w formie wołacza w funkcji mianownika.
I.3.2. Zespół formantów z podstawowym elementem -ś- [x8]
I.3.2.1. Formacje polimorfemowe jednostopniowe z przyrostkiem -uś (-usiu)
[x8]
Brydzi-uś < Brydzia pg, Zadym-uś < Zadymek p, Ząb-uś < Ząbek p, Kub-uś
< Kuba k, Kub-uś < Kuba kn, Kub-uś < Kuba p, Kajt-uś < Kajtek p, Czarn-usiu
< Czarnuszek k
I.3.3. Zespół formantów z podstawowym elementem -n- [x5]
HIPOKORYSTYKA ZOONIMICZNE – PRÓBA OPISU
113
I.3.3.1. Formacje polimorfemowe jednostopniowe z przyrostkiem -unia/-unio
(-uniu) [x3]
Kub-unia < Kuba k, Czesi-unio < Czesio ch, Rysi-uniu < Rysio k
I.3.3.2. Formacje polimorfemowe dwustopniowe z przyrostkami -nek i -eńka
[x2]
Zosi-nek < Zosia < Zoey p, Trusi-eńka < Trusia kr
I.3.4. Zespół formantów z podstawowym elementem -l- [x2]
I.3.4.1. Formacje polimorfemowe dwustopniowe z przyrostkiem -ulek [x1]
Rysi-ulek < Rysiek kr
I.3.4.2. Formacje polimorfemowe trzystopniowe z przyrostkiem -uleczka [x1]
Basi-uleczka < Basia szcz
I.3.5. Zespół formantów z podstawowym elementem -sz- [x2]
Wśród formantów z podstawowym elementem -sz- występują jedynie dwa
przyrostki: -uszka i -oszka. Są to formacje dwustopniowe poszerzone o sufiks -ka.
Mati-uszka < Mati < Mathea p, Mati-oszka < Mati < Mathea p
Zoonimy te przyjmują postać obcych hipokorystyków imiennych, a dokładniej
zdrobniałych imion rosyjskich, np. Andrejuška, Petroška (por. ibidem: 56-58).
I.4. Formacje pochodne od zoonimu hipokorystycznego lub zoonimu pełnego
[x10]
Przyczyną utworzenia tej grupy są trudności w jednoznacznym ustaleniu wyrazów motywujących powstałe hipokorystyka. Informatorzy wskazują wszakże
imię zdrobniałe i/lub spieszczone jako wyraz podstawowy, jednak formanty tworzące nowo powstałe hipokorystyka mogą przyłączać się zarówno do zdezintegrowanych podstaw imion hipokorystycznych, jak i zoonimów pełnych, np. Bez-unia
< Bez-ik k lub Beza.
Poniżej umieszczono hipokorystyka zakwalifikowane do tej grupy.
I.4.1. Formanty z podstawowym elementem -k- (-ek, -cia) [x3]
Kub-ek < Kubuś k lub Kuba, Plam-cia < Plamka k lub Plama, Szip-cia <
Szipek k lub Szip (ang. sheep)
I.4.2. Formanty z podstawowym elementem -ś- (-iś, -sia, -uś) [x4]
Kub-iś < Kubuś p lub Kuba, Mu-sia < Muszka p lub Mucha, Maci-uś < Maciek k lub Maciej, Żwir-uś < Żwirek k lub Żwir
I.4.3. Formanty z podstawowym elementem -n- (-unia) [x1]
Bez-unia < Bezik k lub Beza
I.4.4. Formanty z podstawowym elementem -l- (-ulek/-ulka) [x2]
Lis-ulek < Lisek k lub Lis, Kit-ulka < Kitka p lub Kita
Grupa formacji hipokorystycznych pochodnych od imion hipokorystycznych
lub imion pełnych liczy jedynie 10 zoonimów. Najproduktywniejszymi formantami tego zbioru są przyrostki z podstawowym elementem -ś- tworzące 4 nazwy,
w tym 2 zoonimy z sufiksem -uś oraz po jednym onimie z przyrostkiem -iś i -sia.
Drugim pod względem liczby utworzonych derywatów jest zbiór formantów z
podstawowym elementem -k- tworzący 3 imiona, w tym 2 nazwy z sufiksem -cia
i 1 imię z przyrostkiem -ek. Słabo produktywnymi formantami tej grupy są przyrostki z podstawowym elementem -l- i -n- (2 nazwy z formantem -ulek/-ulka i 1
onim z sufiksem -unia).
114
HONORATA UCHWAŁ
II. Bezsufiksalne hipokorystyka zoonimiczne [x27]
Nazwy te powstają zazwyczaj przez skrócenie imienia podstawowego, użycie
paradygmatu fleksyjnego w funkcji formantu lub w wyniku derywacji morfologicznej.
Skrócenie imienia pełnego wiąże się z odcięciem pewnego elementu w dowolnej części imienia i uczynienia z niego odrębnego zoonimu. Wszelkiego rodzaju
ucięcia formy podstawowej zoonimu zazwyczaj nie wiążą się z respektowaniem
granic morfologicznych i fonologicznych przekształcanego zoonimu.
II.1. Formy hipokorystyczne powstałe w wyniku dezintegracji pnia zoonimu
pełnego [x5]
II.1.1. Druga i/lub trzecia sylaba zoonimu pełnego wraz z końcówką fleksyjną
[x3]
Dymek < Zadymek p <[Za]dymek>, Ita < Rita k <[R]ita>, Neta < Moneta k
<[Mo]neta>
Zoonim Dymek jest zarówno formą powstałą wskutek mutylacji podstawy
słowotwórczej, jak i skróconą formacją hipokorystyka sufiksalnego Zadymek. Nie
istnieje jednak zoonim podstawowy dla imienia Zadymek, ponieważ leksemem
motywującym tej nazwy jest wyraz pospolity zadyma, nie zaś nazwa własna.
II.1.2. Sylabiczna reduplikacja części zoonimu pełnego [x2]
Rdzeniem hipokorystycznym jest w tym wypadku pierwsza bądź ostatnia sylaba zoonimu motywującego.
Fifi < Figaro sz <Fi[garo]>, Nana < Diana p <[Dia]na>
II.2. Formy hipokorystyczne powstałe w wyniku użycia paradygmatu fleksyjnego w funkcji formantu [x15]
II.2.1. Przymiotnikowy paradygmat fleksyjny w funkcji formantu (-i) [x7]
Funkcję formantu w tym wypadku przejmuje przymiotnikowy paradygmat
fleksyjny (-i). Należy także stwierdzić, iż imiona zaliczone do tej podgrupy zbliżają
się formalnie do modelu tworzenia spieszczonych imion obcych, np. Loui < Louis,
Emi < Emily (za: ibidem: 19). Obca końcówka -i jest jednocześnie elementem
zdezintegrowanej podstawy słowotwórczej, np. Mefi < Mefi[sto] k bądź zostaje do
niej dodana, np. Rami < Ram[zes] k.
Boni < Bonifacy k <Boni[facy]>, Bruti < Brutus k <Brut[us]>, Demi < Demon k <Dem[on]>, Mefi < Mefisto k <Mefi[sto]>, Niki < Nikita p <Niki[ta]>,
Rami < Ramzes k <Ram[zes]>, Rodri < Rodrigez k <Rodri[gez]>
II.2.2. Miękki męski paradygmat fleksyjny w funkcji formantu (-‘o, -‘u) [x8]
Funkcję formantu przejął miękki męski paradygmat fleksyjny -‘o lub -‘u będący w tym wypadku jednocześnie formantem i końcówką fleksyjną powstałych
hipokorystyków.
Baksio < Baks p, Kazio < Kazimierz śm, Maksio < Maks p, Reksio < Reks p,
Reksio < Rex p, Maksiu < Maks p, Maksiu < Maks p, Maksiu < Maks p
W większości hipokorystyków zoonimicznych tego typu występuje miękki paradygmat fleksyjny -‘o. Natomiast formant -‘u jest w tym wypadku formą wołacza
w funkcji mianownika (por. ibidem: 33; Łobodzińska, Tomczak 1988: 32).
HIPOKORYSTYKA ZOONIMICZNE – PRÓBA OPISU
115
II.3. Formy hipokorystyczne powstałe w wyniku derywacji morfologicznej
[x2]
Monia < Mona p (n:ń), Rosia < Rosa k (s:ś)
Jedyną różnicą między wyrazem motywującym a powstałym hipokorystykiem jest wymiana morfologiczna nadająca nowo powstałemu imieniu charakter
ekspresywny.
5. PODSUMOWANIE
Podsumowując wyniki analizy formalnej hipokorystyków zoonimicznych, należy stwierdzić, iż imiona te powstają głównie wskutek derywacji sufiksalnej (176
imion, tj. 89% wszystkich zebranych hipokorystyków zoonimicznych). Zazwyczaj
podstawą słowotwórczą sufiksalnych zoonimów hipokorystycznych są zoonimy
pełne (105 derywatów zostało utworzonych od zoonimów pełnych). Wśród bezsufiksalnych hipokorystyków zoonimicznych (27 imiona, tj. 11% całości zgromadzonych nazw) przeważają zdecydowanie formy hipokorystyczne powstałe w wyniku
użycia paradygmatu fleksyjnego w funkcji formantu (15 nazw).
Udział poszczególnych grup hipokorystyków zoonimicznych w całości zgromadzonego materiału badawczego zobrazowano na poniższym wykresie.
116
HONORATA UCHWAŁ
Najbardziej produktywnym zbiorem formantów słowotwórczych jest zespół
przyrostków z podstawowym elementem -k- (84 nazwy). Grupa ta derywuje
głównie hipokorystyka zoonimiczne, których podstawą słowotwórczą są zoonimy
pełne (54 nazwy, tj. 66% wszystkich nazw utworzonych za pomocą przyrostków
z elementem -k-). Najpopularniejszym przyrostkiem we wspomnianym zbiorze
jest formant -ek (28 hipokorystyków z przyrostkiem -ek, tj. 34% całości nazw
z podstawowym elementem -k-) urabiający zarówno formy pieszczotliwe, jak
i spełniający funkcję strukturalną w hipokorystykach zoonimicznych odrzeczownikowych. Przyrostek -ka tworzy zazwyczaj spieszczenia form żeńskich, którym
dodatkowo nadaje ton poufałości i intymności. Podobną funkcję pełni formant
-cia. Natomiast formant -ik pełni przede wszystkim funkcję hipokorystyczną.
Interesującym zjawiskiem jest produktywność niepopularnego w hipokoryzacji
imiennej przyrostka -ak, a szczególnie pochodzących od niego formantów polimorfemowych dwustopniowych. Podstawą słowotwórczą nazw tworzonych za
pomocą tego formantu są głównie zoonimy żeńskie, które w procesie derywacji
sufiksalnej przyjmują postać spieszczonych zoonimów męskich.
Kolejną grupą pod względem liczby stworzonych derywatów jest zespół formantów z podstawowym elementem -ś- (56 nazw). Przyrostki należące do tego
zbioru, podobnie jak formanty omawiane powyżej, najczęściej tworzą hipokorystyka od zoonimów pełnych (29 nazw, tj. 53% wszystkich hipokorystyków
utworzonych za pomocą formatów z podstawowym elementem -ś-). Najbardziej
produktywnym formantem zarówno w omawianym zbiorze, jak i we wszystkich
hipokorystykach sufiksalnych jest przyrostek -uś (36 nazw, tj. 65% spieszczeń
z podstawowym elementem -ś- i 20% całości hipokorystyków sufiksalnych). Tworzy on spieszczenia niosące większy ładunek emocjonalny niż w wypadku innych
hipokorystyków sufiksalnych.
Pozostałe formanty oparte na podstawowych elementach -n-, -l- oraz -sz- stosowane są w podobnym celu i pełnią tę samą funkcję, ponieważ główną funkcją nazw hipokorystycznych jest wskazanie i uwypuklenie pozytywnego związku
emocjonalnego łączącego twórcę imienia i nazywane zwierzę. Jedynie przyrostek
z podstawowym elementem -ch- nadaje nowo powstałemu imieniu zabarwienie
augmentatywne.
Przyrostki deminutywne wykorzystywane w procesie tworzenia zdrobniałych
form apelatywnych, np. formanty jednomorfemowe -ek, -ka, -ik i ich warianty
komponowane -eczek, -eczka, -iczek, stają się formantami hipokorystycznymi dla
form odimiennych, ponieważ używane są w celu podkreślenia ekspresywności
powstającej nazwy własnej.
Szczegółowe zestawienie wszystkich omówionych formantów słowotwórczych zamieszczono poniżej.
117
HIPOKORYSTYKA ZOONIMICZNE – PRÓBA OPISU
Formanty hipokorystyczne zoonimiczne
Formacje
Zespół formantów
Liczba
%
z podstawowym elementem -k-
-ek (28) /-ka (6) / -ko (1), -ik (12)
/-yk (1), -cia (16) /-cio (-ciu) (2 (1)),
-ec (1), -ak (1),-eczek (1), -iczek (4),
-cik (1), -aczek (6) /-aczka (1)
82
48
z podstawowym elementem -ś-
-ś (3) /-sia (3), -uś (35) /-usia (-usiu)
(8 (1)), -iś (2), -yś (1), -usiek (1)
/-uśka (1),
55
32
-nia (1) /-niu (1), -uń (1) /-unia (13)
z podstawowym elementem -n- / -unio (2 (1)), -nek (2), -uniek (1),
-uncio (1), -eńka (1)
24
12
-ul (1), -ulek (6) /-ulka (2), -uleczka
(1)
10
6
z podstawowym elementem -ch- -ucha (1)
1
1
z podstawowym elementem -sz- -uszka (1), -oszka (1)
2
0,5
Formant przymiotnikowy
1
1
176
100
z podstawowym elementem -l-
-owa (1)
Ogółem
Wszystkie zgromadzone hipokorystyka zoonimiczne motywowane są nazwami własnymi bez względu na fakt, iż zoonimy pierwsze, pełniące w tym wypadku
rolę wyrazów podstawowych, mogą być inspirowane zarówno nazwami własnymi, jak i apelatywami.
Interesującym zjawiskiem dotyczącym zarówno hipokoryzacji imiennej, jak
i zoonimicznej jest występowanie kilku imion zdrobniałych służących określeniu
jednego osobnika, np. Maksik, Maksio, Maksiu, Maksiuń, Maksieczek, Maksiulek > Maks. Z drugiej jednak strony występują takie hipokorystyka, którymi nazywa się wielu nosicieli, np. wspomniany powyżej zoonim Kuba i jego formy „nieoficjalne” mogą być używane w odniesieniu do zwierząt rożnego gatunku, m.in.
psów, kotów, królików.
Hipokorystyka zoonimiczne są całkowicie niezbadanym zbiorem wśród imion
zwierząt. Głównym problemem, ale i wyzwaniem badawczym, w analizie i opisie
tychże onimów jest niewątpliwy brak specjalistycznych opracowań dotyczących
tego zagadnienia. Nie należy jednak zapominać, iż hipokorystyka zoonimiczne
tworzone są zazwyczaj zgodnie z regułami powstawania hipokorystyków imiennych będących punktem odniesienia w badaniach nad „nieoficjalnym” imiennictwem zwierzęcym.
BIBLIOGRAFIA
D o m i n J., 2000, Słowotwórstwo hipokorystyków od imion własnych osobowych w języku
polskim i rosyjskim, Słupsk.
H e l t b e r g K., 1964, O deminutywach i augmentatywach, Prace Filologiczne, z. 18, cz. II,
s. 93-102.
118
HONORATA UCHWAŁ
Ł o b o d z i ń s k a R., T o m c z a k L., 1988, Współczesne przezwiska polskie. Analiza formalna
i znaczeniowa, Warszawa.
P o l a ń s k i K. (red.), 1999, Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. 2 popr. i uzup.,
Wrocław.
R o s p o n d S., 1963, Słowiańskie hipokorystyka imienne typu Rasz, Rach, Ral, „Sprawozdania
Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego”, seria A, z. 18, s. 44-52.
R o s p o n d S., 1966, Struktura i klasyfikacja słowiańskich antroponimów, „Biuletyn Polskiego
Towarzystwa Językoznawczego” XXIV, s. 203-224.
U r b a ń c z y k S. (red.), 1991, Encyklopedia języka polskiego, wyd. 2 popr. i uzup., Wrocław.
HYPOKORISTIC ANIMAL PROPER NAMES (HYPOKORISTIC ZOONYMS)
– AN ATTEMPT TO DESCRIBE
Summary
The aim of this paper is to formal analysis of the hypocoristic zoonyms allowing to detect of
word-formation mechanisms used in the process of their creation. Ongoing research showed the most
productive suffixes for this group onyms.
Hypocoristic zoonyms are all of the animal proper names based on the first zoonyms and regarded
by the respondents as endearing name/namess. These onyms are mainly expressives names. The
process of creating hipokotistic zoonyms not associated in any way with the imaginary moment, as
in the case diminutives appropriate, but only with an emotional moment, as in hypocoristic based on
appellatives.. Expression of motivating hypocoristic zoonyms can be zoonym full or the hypocoristic
animal name, which in this case, the basic form of the name. Thus for hypocoristic animal proper
names should be considered both zoonyms Dianuś and Diana or Dianeczka.