Historia geologiczna Polski

Historia geologiczna Polski
Okresa
Wydarzenia
Zachowane ślady
w archaiku i proterozoiku powstały najstarsze jednostki strukturalne budujące dzisiejszy obszar
Polski; na północy i północnym wschodzie utworzyło się krystaliczne podłoże platformy
wschodnioeuropejskiej, na południu Masyw Czeski i fragmenty Sudetów, Gór Świętokrzyskich i pasa
wyżyn środkowopolskich oraz bloku prakarpat; możliwe, że Masyw Czeski oderwał się od Afryki
północnej i w ciągu setek milionów lat przybliżał się do platformy wschodnioeuropejskiej; silne
zaburzenie tektoniczne, zaawansowany metamorfizm i brak skamieniałości uniemożliwiają
odtworzenie rozmieszczenia lądów i mórz; obecnie warstwy prekambryjskie znajdują się na
głębokości od ok. 200 m na pn.-wsch. (okolice Sokółki) do ok. 6–8 km na zach. granicy platformy
wschodnioeuropejskiej
na powierzchni śladów brak;
w wierceniach: w pn.-wsch. części
Polski granity, gnejsy i migmatyty;
gnejsy Gór Sowich
u schyłku proterozoiku na obszarze Polski panował zimny i wilgotny klimat, bardziej na północ
znajdowały się tereny objęte zlodowaceniem w późnym proterozoiku; na północnym wschodzie Polski
rozciągał się ląd platformy wschodnioeuropejskiej, na pd.-zach. krańcu Polski wznosił się Masyw
Czeski, a na południu blok prakarpat; pomiędzy tymi jednostkami było morze; na terenie dzisiejszego
Podlasia zaznaczyła się działalność wulkaniczna
w Polsce pn.-wsch., w wierceniach:
kwarcyty;
na obrzeżeniu Karkonoszy — wapienie
(dzisiaj: marmury)
Kambr
575–505
nadal zimny klimat, ale stopniowo się ociepla; morze powiększyło swój zasięg na północy, tak że wyniesienie mazursko-suwalskie i podlaskie utworzyły półwyspy; na południu Polski wynurzona jest
wyspa prakarpacka i fragment Sudetów; w kambrze środkowym i górnym morze częściowo się
wycofało i wynurzyły się znaczne obszary Polski pd. oraz pn.-wsch.;
w Górach Świętokrzyskich nastąpiło fałdowanie osadów, a w morzu na obszarze Sudetów wybuchały
podwodne wulkany
Sudety: wapienie Gór Kaczawskich;
Góry Świętokrzyskie: łupki ilaste,
kwarcyty, szarogłazy
Ordowik
505–438
klimat się ocieplił, Polska znalazła się w strefie międzyzwrotnikowej; na początku ordowiku od
zachodu i południowego zachodu nastąpiła transgresja morska, zalane zostało obniżenie
nadbałtyckie, znaczna część Podlasia, pd. i wsch. część Gór Świętokrzyskich;
obszary lądowe — Sudety, obszar Prakarpat wraz z pasem wyżyn małopolskich oraz półwyspy
mazurski i podlaski były obrzeżone strefą szelfową morza; w środkowej części Polski było głębokie
morze
Sudety: w Górach Kaczawskich
kwarcyty, szarogłazy, łupki ilaste;
Góry Świętokrzyskie: piaskowce i łupki
z graptolitami;
ropa naftowa w obniżeniu
perybałtyckim i podlaskim
Sylur
438–408
nadal ciepły klimat; na północnym wschodzie morze nieco zwiększyło swój zasięg, a na południu
Polski wyraźnie się pogłębiło, zalewając obszar pasa wyżyn środkowopolskich i część Sudetów;
w górnym sylurze rozpoczęły się ruchy górotwórcze orogenezy kaledońskiej: sfałdowane i
wypiętrzone zostały fragmenty Sudetów, Gór Świętokrzyskich, pasa wyżyn środkowopolskich i
prakarpat;
w morzu na terenie Gór Świętokrzyskich wybuchały wulkany podmorskie; polska południowa oraz
północna i północnowschodnia stały się lądem, w wąskiej strefie pomiędzy tymi obszarami pozostało
płytkie morze; wokół Polski powstały nowe obszary lądowe: na północy wynurzyła się Skandynawia,
na wschodzie platforma wschodnioeuropejska aż do Uralu (którego jeszcze wtedy nie było);
na południowym zachodzie powstał ląd rozciągający się od Czech do dzisiejszej Francji
Sudety: czarne łupki z graptolitami w
Górach Kaczawskich, Bardzkich i w
okolicy Kłodzka;
na Dolnym Śląsku niewielkie ilości rud
niklu i cyny;
w Górach Świętokrzyskich: łupki z
graptolitami, piaskowce i zlepieńce ze
skałami wulkanicznymi (lawy
diabazowe)
Dewon
408–360
na początku dewonu na północnym wschodzie i na południu Polski nadal istniały lądy (część
Euroameryki), rozdzielone wąską zatoką morza, które rozciągało się do Szkocji; w środkowym
dewonie nastąpiła transgresja morska i z dawnych obszarów lądowych pozostały jedynie Sudety
Zachodnie, prakarpaty, obszar dzisiejszej Wyżyny Lubelskiej oraz wyniesienie mazurskie;
Polska znalazła się w strefie klimatu podrównikowego, ciepłego i wilgotnego
Sudety i okolice Krakowa: wapienie;
Góry Świętokrzyskie: piaskowce
i wapienie, także rafowe
Karbon
360–286
przez teren Polski przebiegał równik, panował klimat wilgotny i ciepły; na południu Polski morze
zaczęło zwiększać swój zasięg, zalewając ląd Prakarpat, natomiast w Sudetach i na północnym
wschodzie wynurzyły się znaczne części lądu; w górnym karbonie rozpoczęły się ruchy
górotwórcze orogenezy hercyńskiej: sfałdowały się Góry Świętokrzyskie i Sudety, wynurzył się
obszar prakarpat;
w Sudetach i na terenie dzisiejszych Tatr powstały batolity skał krystalicznych (granity), w okolicach
Krakowa i w Górach Świętokrzyskich występowała działalność wulkaniczna;
w płytkich zatokach morskich, a potem w jeziorzyskach w niecce górnośląskiej i w niecce lubelskiej
tworzyły się bagna porośnięte bujną roślinnością, które w ciągu milionów lat przekształciły się w
węgiel kamienny; na południe od Polski rozciągała się zatoka oceanu, ale Polska była już częścią
ogromnego lądu obejmującego Amerykę Pn. i dużą część Europy
Sudety, Śląsk i obszar nadbużański:
osady karbonu z węglem kamiennym;
Góry Świętokrzyskie: łupki ilaste, tufity
(skały wulkaniczne), wapienie;
Górny i Dolny Śląsk: rudy żelaza
Perm
286–248
klimat Polski i obszarów otaczających zaczął się osuszać, ale nadal był bardzo ciepły;
w Sudetach i w rejonie śląskokrakowskim trwała działalność wulkaniczna; tereny wypiętrzone w
czasie orogenezy hercyńskiej były niszczone; w środkowej i północno-zachodniej Polsce utworzyło się
rozległe obniżenie, na które okresowo wkraczało płytkie morze; w wysokiej temperaturze woda
morska szybko parowała, pozostawiając po sobie pokłady soli; obniżenie zasypywane było osadami
pochodzącymi z niszczenia lądów na północnym wschodzie i na południu Polski;
na obszarze Polski panowały krajobrazy pustynne i półpustynne
Sudety: skały osadowe i grube pokrywy
skał wylewnych: porfiry i melafiry,
wyżej łupki i margle miedzionośne
(Lubin);
G. Świętokrzyskie: najpierw osady
lądowe, potem zlepieńce i wapienie;
okolice Kłodawy: sole kamienne
i potasowe, anhydryt
Trias
248–213
ogromny kontynent powstały w karbonie i permie zaczął się rozpadać, co zapoczątkowało zmiany
klimatyczne pod koniec triasu i w późniejszych epokach; w triasie panował nadal suchy i ciepły
klimat podzwrotnikowy; Polska była lądem, ale środkowa i północno-zachodnia część była wyraźnie
obniżona;
w środkowym triasie obniżenie to zostało zalane płytkim morzem; również na południu na terenie
dzisiejszych Tatr pojawiło się morze; w górnym triasie morze ustąpiło tylko z terenów północnej
Polski, natomiast pozostało na obszarze Tatr i na południe od nich
Krakowskie, Dolny Śląsk, Góry
Świętokrzyskie: czerwone piaskowce
(ze śladami wydm i tropami zwierząt),
wapienie, dolomity, iłowce, iły;
w Tatrach wapienie i dolomity
Jura
213–144
powstający pomiędzy Europą a Ameryką Pn. Atlantyk spowodował zwiększenie wilgotności klimatu i
ochłodzenie, w Polsce zapanował ciepły i wilgotny klimat podzwrotnikowy; na początku jury morze
było jedynie na południu Polski, ale w jurze środkowej zalało ono większą część obszaru Polski;
wynurzone pozostały na południu Sudety wraz z przedpolem, Górny Śląsk i pas wyżyn
środkowopolskich, a na północy — wyniesienie Łeby; w górnej jurze morze jeszcze zwiększyło swój
zasięg, przejściowo zalewając północno-zachodnią część pasa wyżyn środkowopolskich
skały spotykane w prawie całej Polsce:
najpierw piaskowce, potem wapienie;
Jura Krakowsko-Częstochowska:
zbudowana prawie w całości z wapieni
późnej jury
Prekambr
Archaik
3600– 2600
Proterozoik
2600– 670
Prekambr
670–575
w Polsce pn.-wsch., w wierceniach:
gabra i granity; na obrzeżeniu
Karkonoszy gnejsy, kwarcyty, łupki
krystaliczne
Dolny Śląsk: niewielkie ilości rud
miedzi, niklu, metali szlachetnych
Paleozoik
Mezozoik
Kreda
144–65
po krótkiej regresji w dolnej kredzie morze ponownie zalało niemal całą Polskę; w górnej kredzie
ponad morzem wznosiły się jedynie Górny Śląsk, fragmenty Sudetów i masyw małopolski, wtedy też
w środkowej Polsce utworzył się Wał Środkowopolski, ciągnący się od okolic Kołobrzegu po
Lubelszczyznę i obejmujący Góry Świętokrzyskie, które w tym czasie zostały podniesione wzdłuż
strefy uskoków;
u schyłku kredy morze wycofało się, pozostając w wąskiej strefie od północnego zachodu po
południowy wschód z odnogą na północny wschód w tzw. niecce brzeżnej utworzonej w czasie
wypiętrzania się Wału Środkowopolskiego; w pd. Europie zaznaczyła się orogeneza alpejska i w
Polsce zaczęły się fałdować Tatry i Pieniński Pas Skałkowy; pomiędzy nimi a pasem wyżyn
środkowopolskich utworzył się głęboki zbiornik morski; w Sudetach wzdłuż uskoków wypiętrzały się
poszczególne pasma górskie i tworzyły się rowy tektoniczne; w okolicach Wadowic wybuchały
wulkany; przez całą kredę klimat stopniowo się ochładzał, ale nadal był ciepły i wilgotny, zbliżony do
śródziemnomorskiego
pokłady kredy piszącej: Lubelszczyzna,
Góry Świętokrzyskie, przedpole
Sudetów;
Tatry: wapienie i margle
Trzeciorzęd,
paleogen
65–24
zapoczątkowane pod koniec kredy ruchy górotwórcze trwały nadal; Sudety, które były już prawie
zupełnie zrównane, ulegały ruchom blokowym i ostatecznie wypiętrzyły się wzdłuż uskoku brzeżnego;
obszar na północ od pasa wyżyn i Sudetów zalany został płytkim morzem; na przełomie paleogenu i
neogenu Tatry uległy wypiętrzeniu i wznosiły się kilka kilometrów ponad poziom „morza
karpackiego”; klimat, początkowo dość suchy, w oligocenie stał się stosunkowo wilgotny, był dużo
cieplejszy niż dziś, obszar Polski pokrywały tropikalne lasy
Tatry: wapienie z otwornicami (dziś u
wylotu dolin); na Podhalu flisz
podhalański: łupki i piaskowce;
bursztyny pochodzące ze świetlistych,
suchych lasów
Trzeciorzęd,
neogen
24–1,8
morze z północnej części Polski ustąpiło, ale pozostały na jego miejscu ogromne jeziorzyska, w
których gromadził się materiał znoszony przez rzeki; pozostałością ówczesnych bagien są
eksploatowane dziś pokłady węgla brunatnego; na południu Polski sfałdowane zostały Beskidy
(Karpaty Zewnętrzne), a na ich przedpolu utworzyło się zapadlisko, w które wkroczyło morze; w
Pienińskim Pasie Skałkowym, w Sudetach i na ich przedpolu zachodziła intensywna działalność
wulkaniczna; pod koniec trzeciorzędu na terenie Polski nie było już żadnych zbiorników morskich, a
rozmieszczenie pasm górskich stało się zbliżone do współczesnego; klimat stał się chłodniejszy,
tropikalne gatunki flory i fauny właściwie zanikły
południowe stoki Gór Świętokrzyskich:
piaski, żwiry, wapienie, gipsy;
na Niżu: iły poznańskie; ukształtowanie
rzeźby Beskidów
Kenozoik
Czwartorzęd, na teren Polski od północy kilkakrotnie nasunął się lądolód; ocieplenia klimatu powodowały topnienie
plejstocen
i wycofywanie się lądolodu, w okresach zimniejszych lądolód posuwał się na południe; najstarsze
1,8– 0,011
zlodowacenie (zlodowacenie Narwi) objęło północno-wschodnią Polskę, po nim nastąpił interglacjał
podlaski; następnie były zlodowacenia południowopolskie, w których wyróżnia się trzy zlodowacenia
(Nidy, San 1, San 2) rozdzielone dwoma interglacjałami; zlodowacenie Sanu 2 miało w Polsce
największy zasięg: lądolód doszedł aż do Beskidów i Sudetów, wkraczając w Kotlinę Kłodzką;
po interglacjale Wielkim (przerwanym przez zlodowacenie Liwca), nastąpiły zlodowacenia środkowopolskie; dzieli się je na zlodowacenie Odry, które doszło do Sudetów i do Wyżyn Środkowopolskich
oraz Warty, które doszło do Przedgórza Sudeckiego i Wyżyn Środkowopolskich;
ostatnie zlodowacenie, Wisły, nastąpiło po interglacjale eemskim i w czasie największego zasięgu (ok.
20000 lat temu) objęło Polskę północną do linii Sokółka – Nidzica – Płock – Konin – Zielona Góra;
w Tatrach i w Karkonoszach powstały lodowce górskie, natomiast pozostała część Sudetów, Beskidy
i Pieniny nie zostały zlodowacone; pod koniec plejstocenu klimat wyraźnie zaczął się ocieplać, tak że
11000 lat temu lądolód ostatecznie opuścił teren Polski
piaski, żwiry, pokłady glin zwałowych
kolejnych zlodowaceń na obszarze
prawie całej Polski;
rzeźba młodoglacjalna pojezierzy (m.in.
wały morenowe i jeziora rynnowe)
Czwartorzęd, na początku holocenu klimat był jeszcze zimny i suchy, przejściowo panowała roślinność tundrowa
holocen
(taka jak w wielu okresach plejstocenu); na północy Polski w ciągu kilku tysięcy lat ukształtowało się
0,011– dziś Morze Bałtyckie, na rozległych powierzchniach piaszczystych pozostawionych przez lądolód
powstawały wydmy; jednak klimat stopniowo się ocieplił (optimum przypadło kilka tys. lat p.n.e.) i
formy terenu ukształtowane przez lądolód i lodowce w górach zaczęły ulegać powolnemu niszczeniu;
rozwinęła się roślinność podobna do współczesnej
wydmy na terenach pradolin, m.in. na
Mazowszu;
torfowiska
w ciągu ostatniego tysiąca lat coraz większą rolę zaczęła odgrywać działalność człowieka, zmieniająca
przede wszystkim naturalną szatę roślinną (zastąpienie większości lasów uprawami), ale także
kształtująca do pewnego stopnia rzeźbę terenu
a
Podano czas w mln lat temu.
powstał Półwysep Helski, ukształtowała
się obecna postać delty Wisły; powstały
antropogeniczne formy rzeźby
powierzchni