doczeszyty naukowe - Warszawska Szkoła Zarządzania
download 
Reklamacja Transkrypt
zeszyty naukowe - Warszawska Szkoła Zarządzania
1 ISBN978-83-60882-21-4 Nr 2 (19) 2014 październik ZESZYTY NAUKOWE Dr Waldemar WALCZAK Dążenie do poznawania – dylematy i kontrowersje prawdy w naukach o zarządzaniu Dr Monika GROCHALSKA, Dr Majka ŁOJKO Współpraca sektora ekonomii społecznej z samorządem lokalnym na przykładzie wybranych powiatów województwa warmińskomazurskiego Oficyna Wydawnicza WSZ-SW Warszawa _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 2 Zespół redakcyjny: Przewodniczący Dr inż. Waldemar GAJDA Sekretarz Dr hab. Paweł SOROKA- profesor WSZ-SW Członkowie Dr Krzysztof SZEWCZAK Prof. dr hab. Andrzej ZAWIŚLAK Dr Krzysztof M. ZACZEK ZACZYŃSKI Recenzent naukowy: prof. dr hab. Zdzisław CYGAN Opracowanie redakcyjne Dr hab. Paweł SOROKA- profesor WSZ-SW Dr Krzysztof M. ZACZEK ZACZYŃSKI © Copyright by Warszawska Szkoła Zarządzania – Szkoła Wyższa ISBN978-83-60882-21-4 Oficyna Wydawnicza Warszawskiej Szkoły Zarządzania – Szkoły Wyższej 01- 204 Warszawa ul Siedmiogrodzka 3a . – tel. 22 862 32 24 3 Spis treści Treść Lp. str. 1. Od redakcji 4 2. Dr Waldemar Walczak 5 Dążenie do poznawania prawdy w naukach o zarządzaniu – dylematy i kontrowersje 3 Streszczenie 38 4 Summary 38 5 Dr Monika Grochalska, 40 Dr Majka Łojko Współpraca sektora ekonomii społecznej z samorządem lokalnym na przykładzie wybranych powiatów województwa warmińsko-mazurskie 6 Streszczenie 70 7 Summary 70 8 Nota o autorkach 70 4 Od Redakcji W niniejszym numerze Zeszytów Naukowych Warszawskiej Szkoły Zarządzania – Szkoły Wyższej prezentujemy dwa opracowania. Autorem pierwszego pt. „Dążenie do poznawania prawdy w naukach o zarządzaniu- dylematy i kontrowersje” jest adiunkt Uniwersytetu Łódzkiego dr Waldemar Walczak. W artykule autor omawia kwestię poznawania prawdy w naukach o zarządzaniu oraz związane z tym dylematy i kontrowersje. Zwraca m.in. uwagę na fakt, że przełamywanie utartych kanonów myślenia, prawo do krytyki, wyrażania poglądów i wniosków na temat prawdy o badanych zjawiskach stanowią niezbędne wartości umożliwiające rozwój nauk o zarządzaniu. Problemy te analizuje w szerszym ujęciu, próbując udzielić odpowiedzi na pytania o znaczenie i poszanowanie dla prawdy, norm etycznych, zaufania, uczciwości i odpowiedzialności we współczesnych realiach zarządzania. Autorkami drugiego pt. „Współpraca sektora ekonomii społecznej z samorządem lokalnym na przykładzie wybranych powiatów województw warmińsko-mazurskiego” są; dr Monika Grochalska i dr Majka Łojko. W opracowaniu tym zaprezentowano możliwości podejmowania współpracy sektora ekonomii społecznej z samorządem lokalnym na podstawie wyników badań przeprowadzonych w czterech wybranych powiatach województwa warmińskomazurskiego. Autorki opisały także możliwości i bariery w rozwoju współpracy sektora ekonomii społecznej z samorządem lokalnym w tych powiatach. Artykuł stanowi część składową szeroko zakrojonych działań projektowych pod nazwą Inkubatory Przedsiębiorczości Społecznej, współfinansowanych przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, Program Operacyjny Kapitał Ludzki, Priorytet: 7 Promocja integracji społecznej, Działanie: 7.2 Przeciwdziałanie wykluczeniu i wzmocnienie Poddziałanie: 7.2.2 Wsparcie ekonomii społecznej. sektora ekonomii społecznej, 5 Dr Waldemar Walczak Adiunkt Uniwersytetu Łódzkiego Dążenie do poznawania prawdy w naukach o zarządzaniu - dylematy i kontrowersje Jaka jest rola nauki? Podejmując próbę odpowiedzi na tak postawione pytanie, należy w pierwszej kolejności przybliżyć rozumienie terminu „nauka”, która w szerokim ujęciu może być zdefiniowana jako autonomiczna część kultury społecznej służąca poznaniu i zrozumieniu świata, w którym żyjemy. Innymi słowy, nauka to celowa, racjonalna i przemyślana działalność jednostek ludzkich, mająca na celu dogłębne poznanie, wyjaśnienie i zrozumienie rzeczywistości, wyrastająca z potrzeb jej opanowania i przekształcania. Według definicji przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne PAN: „nauka, obejmująca swoim zakresem nauki ścisłe, przyrodnicze, społeczne i ekonomiczne, stanowi usystematyzowaną wiedzę uzyskiwaną przez obserwację i eksperymentowanie, badanie i rozmyślanie”1. Przyjmuje się, że mimo występujących pomiędzy poszczególnymi dyscyplinami nauki istotnych różnic w zakresie stosowanych metod, jak i przyjętych praktyk, „wszystkie nauki posiadają podstawową cechę wspólną: opierają się na racjonalnej argumentacji i przedstawianiu sprawdzalnych dowodów materialnych lub rozumowych, a więc polegają na obserwacji przyrody lub ludzi oraz badaniu ich działań i wytworów”2. Jerzy Apanowicz wyraża pogląd, iż nauka jest „systemem wiedzy gwarantującym obiektywne poznanie rzeczywistości”3. Ponadto jest pojęciem wieloznacznym i może być rozpatrywana w aspekcie treściowym, czynnościowym 1 Zob. Kodeks etyki pracownika naukowego, załącznik do uchwały PAN nr 10/2012 z 13.12.2012 r., Warszawa 2012, s. 4. źródło: http://www.pan.pl/ [02.06.2014r.]. 2 Tamże, s. 4. 3 J. Apanowicz, Charakterystyka wiedzy o zarządzaniu, [w:] B. Nogalski, J. Apanowicz, R. Rutka, A. Czermiński, M. Czerska, Zarządzanie organizacjami, TNOiK Dom Organizatora, Toruń 2002, s. 19. 6 i instytucjonalnym. Autor przytacza poglądy sformułowane przez Krzysztofa Ajdukiewicza, że nauka „to rzemiosło uczonych, czyli ogół czynności wykonywanych przez uczonych jako takich”. Nauka stanowi „wytwór tych czynności, a więc system twierdzeń, do których uznania doszli uczeni w swym dążeniu do poznania rzeczywistości”4. Właściwym uzupełnieniem tych określeń powinno być zdanie, że podstawowym celem nauki jest dążenie do prawdy. Jerzy Marian Brzeziński, zgadzając się z poglądami Kazimierza Twardowskiego i Leszka Kołakowskiego uważa, że poznawanie prawdy stanowi naczelną wartość wyznaczającą sens istnienia takich instytucji jak Uniwersytet czy Akademia5. Dążeniu ku prawdzie powinna być podporządkowana działalność badawcza naukowców i (szeroko pojmowana) działalność dydaktyczna: „przekazywanie nowej wiedzy, kształtowanie umiejętności oraz przywiązania do uniwersalnych wartości etycznych i europejskich tradycji akademickich”6. Na szczególne podkreślenie zasługuje fragment dotyczący roli uniwersytetu, którego priorytetowa funkcja zostaje przedstawiona jako ukierunkowanie wzajemnie ze sobą powiązanych działań w imię służby dobru i sprawiedliwości społecznej, a także poszanowania dla podstawowych norm etycznomoralnych. Zbigniew Drozdowicz w pełni podziela zaprezentowaną opinię uznając, że zadaniem uniwersytetu jest zdobywanie prawd i prawdopodobieństw naukowych oraz doskonalenie umiejętności i szerzenie sposobów, które je odkrywać pozwalają7.formowanie nowych pokoleń”8. Te zacytowane poglądy mają wartość ponadczasową, co oznacza, że zadaniem Uniwersytetu jest nie tylko prowadzenie badań naukowych, ale również kształtowanie określonych postaw i wzorców zachowań studentów. Takie podejście znajduje swoje odzwierciedlenie m.in. w misji Uniwersytetu Łódzkiego, której przesłanie wyraża niezwykle cenna myśl Tadeusza Kotarbińskiego: „Trzeba podważać wszystko, co się da podważyć, gdyż tylko w ten sposób można wykryć to, czego podważyć się 4 Tamże, s. 21. J. M. Brzeziński, Po co Akademia? O dostojeństwie nauki, „Nauka” 2012 nr 2, Polska Akademia Nauk, Warszawa, s. 22–24. 6 Tamże. 7 Z. Drozdowicz, Ludzie Uniwersytetu, „Nauka” 2013 nr 3, Polska Akademia Nauk, Warszawa, s. 36. 8 Tamże, s. 29. 5 7 nie da”9. Nie powinno budzić najmniejszych wątpliwości stwierdzenie, że ta zacytowana refleksja w niezwykle trafny sposób wyraża istotę i sens dociekań naukowo-badawczych. W dalszej części misji zawarte jest następujące zdanie: „W poszukiwaniu i krzewieniu prawdy Uniwersytet Łódzki jest otwarty na świat w całym jego bogactwie i złożoności. Podstawową zasadą funkcjonowania uczelni jest jedność nauki, dydaktyki i wychowania w imię służby dobru i sprawiedliwości J. M. Brzeziński wyrażając swoje poglądy na temat powinności uczonych powołuje się na zdanie Klemensa Szaniawskiego, że poszukiwanie prawdy powinno odbywać się „wyłącznie na drodze logiki i doświadczenia, bez oglądania się na jakiekolwiek względy uboczne”.10 Oznacza to, że naukowcy mają obowiązek odkrywania coraz to nowych prawd i prawdopodobieństw naukowych oraz doskonalenia i szerzenia sposobów, które umożliwiają ich zrozumienie, nawet jeśli takie działania nie są mile widziane, bądź czasem są wręcz negatywnie odbierane. Stanisław Filipowicz zgadzając się w pełni z zacytowanymi poglądami (które zasługują na szerokie propagowanie) stwierdza że „z dążeniem do prawdy związany jest cały majestat nauki i jej autorytet”11 i jednocześnie zadaje bardzo ważne pytanie: co w istocie oznacza akcentowana potrzeba troski o prawdę? Autor uważa, że odpowiedź jest oczywista – przede wszystkim prawo do krytyki12. Nauka bowiem czerpie swą siłę przede wszystkim z wolności myślenia i swobody krytyki, które stanowią rękojmie prawdy. Należy w pełni zgodzić się z tą konstatacją i uznać, że jest to rzecz bezsporna – myślenie, prawo do wyrażania odmiennych poglądów, przedstawianie logicznej, rzeczowej i merytorycznej argumentacji dla poparcia formułowanych poglądów (zdań, ocen) to podstawowe wartości w dążeniu do poznawania prawdy. Jak słusznie podkreśla S. Filipowicz, krytyka jest pewnym ideałem, który łączy się bezpośrednio z materią poznania, ale także dotyczy kwestii moralności. 9 Zob. Misja Uniwersytetu Łódzkiego, źródło: http://www.uni.lodz.pl/ouni/misja [02.06.2014r.]. 10 J. M. Brzeziński, ...., op. cit., s. 24. 11 S. Filipowicz, Krytyka. Imponderabilia i strategia, „Nauka” 2012 nr 2, Polska Akademia Nauk, Warszawa, s. 33. 12 Tamże, s. 33–34. 8 „Wyjątkowa pozycja uczonych, ogromny prestiż nauki, mają u swych podstaw przekonanie, iż prawdy nie można oddzielić od dobra. Autorytet uczonych wykracza nieuchronnie poza sferę nauki, stając się pewną formą autorytetu społecznego”13. Autor ponadto wyraża bardzo słuszny pogląd, że „rozwój badań naukowych oznacza kształtowanie pewnych reguł racjonalności, które mogą wykraczać – i powinny – poza samą sferę najściślej rozumianych praktyk naukowych, inspirując i wspierając szerzej rozumiane koncepcje racjonalnego działania”14. W takim kontekście rolą nauki mającą związek z jej użytecznością jest propagowanie rozwiązań, których wykorzystywanie w praktyce ma służyć dla dobra wspólnego i przynosić wymierne korzyści dla społeczeństwa. Analizując rolę nauki we współczesnym świecie, warto zastanowić się nad jeszcze jednym bardzo aktualnym pytaniem: czy naukę powinno się bez reszty podporządkować regułom użyteczności i wyłącznie wyzwaniom gospodarki (tj. komercjalizacji wyników badań, zapotrzebowania na określone projekty badawcze)? Niewątpliwe w naukach technicznych można by się z takim poglądem zgodzić, ale w naukach humanistycznych i społecznych, wydaje się, że „reguły użyteczności i przystosowania nie mogą stać się ważniejsze od troski o prawdę”15. Można zatem sądzić, że podejmując próbę odpowiedzi na zadane pytanie, w pierwszej kolejności należy zwrócić uwagę na fakt, że każda wyodrębniona dziedzina nauki ma swój specyficzny charakter i zakres, obszar zainteresowań, podstawy epistemologiczne, a także charakteryzuje się określoną metodyką prowadzenia dociekań badawczych. To wszystko sprawia, że nieuzasadnione jest formułowanie ogólnych wniosków, ocen, przemyśleń i spostrzeżeń, które mają odniesienie do nauki w ujęciu szerokim16, gdyż powinno się prezentować rozważania koncentrujące się na szczegółowej analizie danej, konkretnej dyscypliny naukowej, uwzględniając przy tym jej charakterystyczne uwarunkowania i aktualne kierunki rozwoju. 13 Tamże, s. 34. Tamże, s. 33. 15 Tamże, s. 35. 16 Jednym z takich przykładów są m.in. nieuprawnione sądy wartościujące dotyczące ogólnego poziomu nauki w Polsce, gdyż powinno się dokonywać oceny i analizować poszczególne dziedziny. 14 9 Przyjmując powyższą refleksję za podstawę dla dalszych peregrynacji, głównym celem opracowania jest przedstawienie rozważań przybliżających do zdiagnozowania i omówienia konkretnych, szczegółowych problemów organizacyjnych badanych przez nauki o zarządzaniu, których teoretyczne ujęcia popularyzowane w literaturze przedmiotu, w znacznym stopniu nie pokrywają się z prawdziwą rzeczywistością organizacyjną. Rozpatrując wybrane teoretyczne zagadnienia tematyczne dokonano ich porównania z wydarzeniami i zjawiskami występującymi w praktyce zarządzania, wyjaśniając na czym polegają występujące rozbieżności oraz gdzie tkwią ich przyczyny i źródła. Innymi słowy, celem artykułu jest udzielenie odpowiedzi na fundamentalne pytania: o znaczenie prawdy w naukach o zarządzaniu, wolność prowadzenia badań naukowych i publikowania ich wyników, a także dlaczego niektóre teorie zarządzania nie umożliwiają dokładnego poznania rzeczywistości? Jest to tematyka niezwykle rzadko poruszana przez naukowców, bowiem obejmuje tzw. drażliwe kwestie. Argumentem dodatkowo przemawiającym na rzecz dokonanego wyboru problematyki badawczej jest fakt, że dostrzeganie określonych zjawisk (nie zawsze łatwo zauważalnych dla wszystkich) i koincydencji istotnych procesów, jak również umiejętność identyfikowania sieci powiązań i zależności w zarządzaniu, przede wszystkim ma służyć przełamywaniu utartych, konwencjonalnych kanonów myślenia i rozwojowi tej dyscypliny naukowej. Nauki o zarządzaniu – zakres problemowy i specyfika Chcąc rzetelnie i precyzyjnie scharakteryzować zakres problemowy nauk o zarządzaniu, aby nie pozostawiać jakichkolwiek wątpliwości interpretacyjnych, postanowiono bezpośrednio odwołać się do treści komunikatu nr 7/2010 Centralnej Komisji do Spraw Stopni i Tytułów. Zgodnie z zapisami analizowanego dokumentu nauki o zarządzaniu zajmują się powstawaniem, funkcjonowaniem, przekształcaniem, rozwojem oraz współdziałaniem organizacji gospodarczych, przede wszystkim przedsiębiorstw, lecz również instytucji sektora publicznego (administracji rządowej i samorządowej, instytucji naukowych, oświatowo-wychowawczych, służby zdrowia, 10 opieki społecznej, instytucji kulturalnych i innych). Obejmują swoim zakresem zagadnienia, które mają wpływ na podejmowanie w organizacjach racjonalnych decyzji i sprawne ich funkcjonowanie, przyczyniając się do skutecznego osiągnięcia wytyczonych celów. Podkreśla się, iż dotyczą one sprawności działań zespołowych, a do ich istoty należą m.in. szeroko rozumiane uwarunkowania i problemy pracy kierowniczej. Według opinii Centralnej Komisji bardzo ważny aspekt wyznaczający w szczególności obszar dyscypliny nauki o zarządzaniu dotyczy podejmowania wszechstronnych rozważań, których „główny ciężar ukierunkowany jest na praktyczne dyrektywy dotyczące konkretnych decyzji”. Dodatkowo akcentuje się, że w odróżnieniu od ekonomii i finansów, „nauki o zarządzaniu posługują się w większym stopniu opisem konkretnych sytuacji, a we wnioskowaniu stosują głównie metody indukcyjne17”. Warto dodać, że problemy funkcjonowania i rozwoju współczesnych organizacji mogą być rozpatrywane w naukach o zarządzaniu na kilku płaszczyznach: m.in. według poszczególnych zasobów organizacji, funkcji, procesów zarządzania, typów organizacji, bądź stosowanych metod i technik18. Na tle przytoczonych stwierdzeń, można powiedzieć, że nauki o zarządzaniu swoim zakresem kompleksowo obejmują cały szereg złożonych uwarunkowań, procesów i podejmowanych działań, które mają ścisły związek z bieżącym funkcjonowaniem i rozwojem wszystkich współczesnych organizacji. Z tej racji można m.in. mówić o sprawnym zarządzaniu w odniesieniu do państwa i jego poszczególnych instytucji (urzędów), zarządzaniu w administracji publicznej, zarządzaniu przedsiębiorstwem lub zarządzaniu innymi typami organizacji, jak np. fundacje, stowarzyszenia, organizacje samorządu zawodowego, związki zawodowe bądź też partie polityczne. W każdym z wyżej nakreślonych przypadków możliwe jest wskazanie pewnych podobnych grup procesów, bezpośrednio powiązanych z podstawowymi funkcjami zarządzania w klasycznym ujęciu: planowaniem, organizowaniem, podejmowaniem decyzji, motywowaniem, kontrolowaniem. Charakter i przebieg tych wyodrębnionych 17 Zob. Centralna Komisja ds. Stopni i Tytułów, źródło: http://www.ck.gov.pl/index.php/komunikaty-ck?start=5 [02.06.2014r.]. 18 Zob. szerzej: W. Walczak, Kształcenie z zakresu nauk o zarządzaniu – uwarunkowania i specyfika studiów, „E-mentor” 2013 nr 2, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, s. 12–19. 11 procesów będzie się oczywiście różnił w zależności od wielu czynników, wśród których można m.in. wyróżnić: przepisy ustawowe wyznaczające ramy prawne dla prowadzonej działalności, źródła władzy w organizacji, źródła finansowania, zasady i kryteria uczestnictwa, wzorce i normy kultury organizacyjnej, styl kierowania ludźmi, sposób podejmowania decyzji, a także zależności i powiązania z innymi instytucjami. Warto jednakże zauważyć, że zarządzanie rozumiane jako przemyślany, usystematyzowany, świadomie podejmowany zespół skoordynowanych ze sobą procesów i czynności ukierunkowanych na osiągnięcie określonej wiązki celów, jest immanentną cechą każdego zorganizowanego działania. Stąd też, jego sprawność i skuteczność ma tak duże znaczenie z punktu widzenia zapewnienia właściwych warunków dla przetrwania i rozwoju wszystkich typów organizacji, niezależnie od występujących pomiędzy nimi różnic. W tym kontekście zarządzanie jest elementem integrującym posiadane przez organizację zasoby materialne i niematerialne, a także odnosi się do kształtowania relacji z otoczeniem, w szczególności do zasad i reguł współdziałania z innymi podmiotami. Nauki o zarządzaniu mają przede wszystkim na celu dogłębną diagnozę i analizę realnych problemów występujących w rzeczywistości organizacyjnej, dlatego też tworzone są pojęcia będące kategorią poznawczą, za pomocą których opisujemy i pojmujemy badaną rzeczywistość. Formułowane na gruncie teorii definicje są wyrażeniem za pomocą odpowiednich słów istoty danego pojęcia, zagadnienia, procesu. W tym kontekście definiowanie koncentruje się na eliminowaniu niejasności i wieloznaczności w interpretowaniu pojęć. Warto podkreślić, że złożoność i wieloaspektowość badanych przez nauki o organizacji problemów i zjawisk organizacyjnych sprawia, że wymagane jest podejście interdyscyplinarne. Stąd też dla rozwoju nauk o zarządzaniu niezbędne staje się wykorzystywanie dorobku innych dziedzin nauki, których przedmiot i zakres badań bezpośrednio koresponduje z problematyką organizacji i zarządzania, m.in.: prawa, ekonomii, psychologii, socjologii, filozofii, logiki19. 19 W. Walczak, Nauka o organizacji. Wybrane zagadnienia, Oficyna Wydawnicza Warszawskiej Szkoły Zarządzania, Warszawa 2010, s. 26–28. 12 Do istotnych cech nauk o zarządzaniu, przesądzających o ich specyfice można zaliczyć ich interdyscyplinarność, pluralizm metodologiczny, a także szeroki zakres zagadnień, będących w kręgu ich zainteresowań. Ten ostatni element czasami jest poddawany dość ostrej krytyce. Tadeusz Oleksyn zauważa, że termin zarządzanie pojawia się i umacnia w coraz to nowych kontekstach, co jego zdaniem rodzi wątpliwości, czy poszerzanie rozumienia tego pojęcia ma sens – na ile wzmacnia, a na ile osłabia dyscyplinę naukową? W dalszej części swojej wypowiedzi prezentuje pogląd, że aktualnie zarządzanie jako nauka jest zagrożone degradacją z kilku kluczowych powodów, wśród których wyróżnia: rozmywanie się zarządzania w wyniku zalewu przez nurty peryferyjne, różne ciekawostki i drobne szczegóły, przedstawiane jako nowość, przełom, oddalanie się zarządzania od potrzeb praktyki. Bardzo krytyczna ocena zawarta jest w zdaniu, że „można najwyżej wyrazić ubolewanie, że w zakresie zarządzania każdy może pisać i wydawać, pouczać innych i występować w roli guru”. Według T. Oleksyna „wydawnictwa i autorzy przyciągają uwagę czytelników często bałamutnymi tytułami”, co w pewnym stopniu rzutuje na fakt, że „praktycy zarządzania czują się zagubieni i rozczarowani, a część z nich przestała cokolwiek czytać”20. Odnosząc się do końcowego fragmentu zacytowanej opinii, trzeba koniecznie zwrócić uwagę na kilka ważnych spraw. Po pierwsze, zdobycie wykształcenia z zakresu nauk o zarządzaniu, wcale nie jest żadnym niezbędnym warunkiem do tego, aby móc w praktyce zarządzać daną organizacją, bądź kierować podległym zespołem ludzi. To właśnie odróżnia nauki o zarządzaniu od innych nauk, gdyż aby wykonywać zawód menedżera nie potrzeba legitymować się ukończeniem studiów na kierunku zarządzanie, w przeciwieństwie np. do zawodu lekarza, radcy prawnego, inżyniera budowlanego czy architekta. Co więcej, w przypadku innych dziedzin nauki, zwłaszcza w odniesieniu do nauk ścisłych, wyniki prowadzonych badań i wytworzona na ich podstawie wiedza, bardzo często znajduje swoje zastosowanie w praktyce, przyczyniając się m.in. do wykreowania oraz wdrażania innowacyjnych rozwiązań technologicznych, dokonywania postępu w zakresie techniki, produkcji, itp. 20 T. Oleksyn (red.), Filozofia a zarządzanie, Wolters Kluwer, Warszawa 2013, s. 9; s. 20–21. 13 Na podstawie wnikliwych obserwacji sytuacji społeczno-gospodarczej w naszym kraju, można natomiast wyciągnąć wniosek, że lawinowo wzrastająca w ostatnich latach liczba nowych książek i opracowań z zakresu zarządzania, kompletnie nie przekłada się na zauważalny wzrost sprawności funkcjonowania państwa, administracji publicznej, bądź też znacznej liczby przedsiębiorstw. Trzeba zatem postawić zasadne pytanie: czy może to oznaczać, że wszystkie formułowane na gruncie teorii rekomendacje i wskazówki sprawnego zarządzania są w istocie całkowicie bezwartościowe i bezużyteczne? Wydaje się, że nie powinno się tak sądzić, dlatego, że popularyzowane we współczesnych koncepcjach i teoriach zarządzania rozwiązania i podpowiedzi po prostu zakładają dbanie o wspólne dobro całej organizacji, a nie odnoszą się do realizacji przez kadrę kierowniczą partykularnych interesów, przynoszących w rezultacie wyłącznie korzyści dla wąskiego kręgu wybranych, uprzywilejowanych osób, tj. beneficjentów wytworzonych układów. To jest rzeczywisty i zasadniczy powód wyjaśniający, dlaczego nie wszyscy menedżerowie chcą z tej wiedzy korzystać oraz stosować ją w swojej codziennej pracy21. W nawiązaniu do prowadzonych rozważań można by pokusić się o zadanie innego pytania: jak liczna grupa naukowców wypowiadających się na temat zarządzania miała kiedykolwiek inne doświadczenia zawodowe (poza swoją macierzystą uczelnią), związane z pracą na różnych stanowiskach w przedsiębiorstwie, administracji publicznej, itd.? Teoretyczne wyobrażenia dotyczące uwarunkowań funkcjonowania współczesnych organizacji, powstałe w głównej mierze w oparciu o analizę literatury przedmiotu, bez wcześniejszych własnych doświadczeń empirycznych, mogą być niestety biegunowo dalece odległe od prawdziwej rzeczywistości. wartościowej Własne doświadczenia stanowią bowiem bezcenne źródło wiedzy, ponieważ empiria jest weryfikatorem prawdy – potwierdzeniem słuszności lub iluzoryczności naszych poglądów, sposobu myślenia i rozumowania (zdolności dostrzegania, kojarzenia i wiązania faktów, zdarzeń, 21 W. Walczak, Kierunki rozwoju nauk o zarządzaniu – wyzwania współczesności, [w:] A. Czech (red.), Nauki o zarządzaniu – u początków i współcześnie, Studia Ekonomiczne, Zeszyty Naukowe Wydziałowe nr 118, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, Katowice 2012, s. 532–534. 14 wynikających implikacji), poziomu świadomości oraz wyrażanych sądów wartościujących na temat danych zagadnień, problemów. Powszechną akceptację zyskuje pogląd, że nauki o zarządzaniu – zaliczane do nauk społecznych – wyodrębniły się z filozofii, źródła wszelkich nauk. Jerzy Wilkin uważa, że pierwszą i podstawową funkcją nauk społecznych jest funkcja poznawcza, realizacji której służą prowadzone badania i tworzenie teorii naukowych. Druga funkcja jest określana mianem praktycznej (aplikacyjnej) i polega na wykorzystywaniu osiągnięć nauki do rozwiązywania konkretnych problemów społecznych. Kolejnym ważnym aspektem charakterystycznym dla nauk społecznych jest ich funkcja ideologiczna, dzięki czemu wpływają one na kształtowanie poglądów ludzi na świat i nastawienie ludzi do różnych ważnych spraw22. Należy zatem zgodzić się z opinią Mariana Krupy, że „kluczowym problemem badawczym w obszarze nauk organizacji i zarządzania jest zawsze człowiek i świat jego wartości”23. Zarządzanie może być rozpatrywane w różnych ujęciach analizy funkcjonalnej danej organizacji, a także implikuje dwie perspektywy badawcze, tj. refleksję natury opisowej (idiograficznej) z perspektywą aplikacyjną, niemniej jednak to postawy i zachowania jednostek ludzkich powinny być w centrum zainteresowania. Peter F. Drucker uznawany za jeden z niekwestionowanych światowych autorytetów w dziedzinie zarządzania, bardzo wyraźnie akcentuje, że „zarządzanie dotyczy istot ludzkich a jego zadaniem jest umożliwienie ludziom wspólnego osiągania wybranych celów”24. Według niego kluczową rolę odgrywa społeczna funkcja zarządzania, co zmusza do zwrócenia szczególnej uwagi na pytania dotyczące źródeł władzy, a także odpowiedzialności w zarządzaniu, które powinno się rozpatrywać nie tylko na płaszczyźnie biznesowej i ekonomicznej, lecz przede wszystkim politycznej25. 22 J. Wilkin, Komu potrzebne są nauki społeczne? Nauki społeczne w polskiej i europejskiej przestrzeni badawczej oraz w rozwiązywaniu problemów rozwoju, „Nauka” 2012 nr 4, Polska Akademia Nauk, Warszawa, s. 17–22. 23 M. Krupa, „Dżungla” teorii organizacji i zarządzania – poznanie zdeterminowane pytaniem o światopogląd?, „Annales” Etyka w życiu gospodarczym, tom 9 nr 1, Salezjańska Wyższa Szkoła Ekonomii i Zarządzania, Łódź 2006, s. 342. 24 P. F. Drucker, Myśli przewodnie Druckera, MT Biznes, Warszawa 2008, s. 26. 25 Tamże, s. 24. 15 Na tle zaprezentowanych stwierdzeń można powiedzieć, że rozwijanie umiejętności przybliżających do zdobywania wiedzy umożliwiającej poznawanie prawdy w ramach nakreślonych obszarów problemowych powinno być w zarządzaniu uznawane za szczególnie potrzebny i ważny element, również z punktu widzenia wkładu w rozwój tej dyscypliny naukowej. Poznawanie prawdy na gruncie nauk o zarządzaniu – zagadnienia problemowe W literaturze przedmiotu dużo uwagi poświęca się m.in. takim aspektom jak tożsamość nauk o zarządzaniu26, koncepcje paradygmatu27, natura poznania28, próbuje się odkryć zarządzanie29, a także opisać swoisty dekalog zarządzania30. Niewątpliwie są to w pewnym znaczeniu interesujące zagadnienia, mające jednocześnie na celu powielanie i utrwalanie uprzednio popularyzowanych w teorii zarządzania, tzw. jedynie słusznych kanonów myślowych i paradygmatów. Jak podkreśla Anna Pietruszka-Ortyl, pod pojęciem paradygmat rozumie się akceptowany przez określoną społeczność naukową i powszechnie przyjmowany wzorzec nauki wraz z założeniami filozoficzno-epistemologicznymi, stanowiącymi jego podstawę. Obejmuje on istotne dla badań naukowych obszary analiz i punkty widzenia, dzięki czemu możliwe jest dostarczanie akceptowalnych wzorów – modeli służących do formułowania praw i teorii. Paradygmat stanowi źródło skutecznej pracy twórczej uczonych – jest tym co łączy członków społeczności i uczonych31. W konsekwencji paradygmat kształtuje określony sposób i filozofię myślenia, wyznaczający podstawę dla rozwoju teorii w danej dziedzinie nauki, dostarczając tym samym modelowych rozwiązań. Można 26 M. Trocki, Tożsamość nauk o zarządzaniu, „Przegląd Organizacji” 2005 nr 1, s. 7–10. A. Szpaderski, Koncepcja paradygmatu i jej znaczenie dla nauk o zarządzaniu, „Organizacja i Kierowanie” 2009 nr 4, s. 139–157. 28 Ł. Sułkowski, Natura poznania w naukach o zarządzaniu, „Przegląd Organizacji” 2011 nr 10, s. 6–8. 29 K. Czaińska, Odkryć zarządzanie, PWN, Warszawa 2012. 30 K Łoboz, D. Puciato, Dekalog współczesnego zarządzania. Najnowsze nurty, koncepcje, metody, Difin, Warszawa 2013. 31 A. Pietruszka-Ortyl, Szkice o paradygmatach wyłaniających się z naukach o zarządzaniu, [w:] B. Mikuła (red.), Historia i perspektywy nauk o zarządzaniu, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków 2012, s. 70–72. 27 16 ponadto sądzić, że ma on znaczny wpływ na ukształtowanie świadomości i ukierunkowanie badaczy na procesy zmierzające do poznawania prawdy w zakresie problematyki charakterystycznej dla nauk o zarządzaniu. Agnieszka Lekka-Kowalik jest zdania, że wygłoszenie twierdzenia „celem nauki jest prawda” budzi wśród współczesnych intelektualistów jedynie uśmiech politowania32, co jest wysoce symptomatyczne i może być dwuznacznie interpretowane. W konsekwencji można postawić kolejne pytania: komu w ogóle jest potrzebna prawda, kto chce ją poznać, jaką wartość dla współczesnej nauki przedstawia prawda, komu tak bardzo zależy na tym, aby prawda nie była szerzej popularyzowana? Nie sposób w kilku zdaniach odnieść się do poruszonych kwestii, niemniej jednak z pewnością te pytania mogą wytyczać dla innych badaczy nowe płaszczyzny rozważań i dociekań. W odniesieniu do nauk o zarządzaniu, spotyka się w literaturze przedmiotu wyjaśnienie, że głównym celem jaki stawia się przed tą dyscypliną naukową jest przede wszystkim dostarczanie wiedzy praktycznej, spełniającej następujące kryteria pragmatyczne: spójności, dostępności, wsparcia decyzji i wyborów, bezstronności, zbliżenia do prawdy, skutecznej predykcji33. Tadeusz Gospodarek uważa, że kwestia prawdy w zarządzaniu jest szczególnie istotna, gdyż dotyczy sfery oddziaływań międzyludzkich z pogranicza psychologii i ekonomii34. Zgadzając się z tym poglądem, wydaje się jednak, że argumentacja przemawiająca na rzecz słuszności przedstawionej konstatacji powinna być zdecydowanie bardziej wszechstronna i doprecyzowana. Prawda jako wartość 32 A. Lekka-Kowalik, O prawdzie jako celu nauki i fundamencie jej etosu, [w:] A. Maryniarczyk, K. Stępień, P. Gondek (red.), Spór o prawdę. Zadania współczesnej metafizyki, Tom 13, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Lublin 2011, s. 315. 33 T. Gospodarek, Aspekty złożoności i filozofii nauki o zarządzaniu, Wydawnictwo Wałbrzyskiej Wyższej Szkoły Zarządzania i Przedsiębiorczości, Wałbrzych 2012, s. 241. 34 Tamże, s. 197. 17 nadrzędna jest ściśle powiązana m.in. z rozwijaniem umiejętności analitycznego myślenia i właściwego rozumowania, dostrzegania w całej złożoności organizacyjnej ważnych zjawisk, koincydencji i współzależności pomiędzy dostrzeżonymi procesami, zdolności wnikliwej obserwacji otaczającego nas świata współczesnych organizacji i wyciągania trafnych wniosków, co wszystko razem przybliża nas do lepszego zdiagnozowania, rozpoznania i wyjaśnienia reguł, a także występujących w praktyce mechanizmów charakteryzujących istotę zarządzania. Umiejętność dochodzenia do prawdy w naukach o zarządzaniu, jej odkrywania oraz udowadniania stanowi ważny element wzbogacania walorów intelektualnych jednostek ludzkich – kształtuje ich światopogląd, prowadząc jednocześnie do zwiększania poziomu samoświadomości, co umożliwia formułowanie przemyślanych i wyważonych sądów wartościujących, a także pozwala zweryfikować postawy i zachowania ludzi w aspekcie przestrzegania deklarowanych (głoszonych) norm i wartości etycznomoralnych z codzienną rzeczywistością organizacyjną. T. Gospodarek dodaje, że prawda ma szczególne znaczenie wobec otaczającego nas szumu informacyjnego oraz oferty wiedzy pochodzącej z internetowej chmury informacyjnej35. Bardziej zasadne i prawidłowe byłoby twierdzenie, że prawda jest przeciwieństwem indoktrynacji oraz otumaniania społeczeństwa przez media, gdyż jej zrozumienie zmniejsza podatność ludzi na oddziaływanie populistycznych haseł, propagandowych zagrywek i wszechobecnej manipulacji, co obecnie jest domeną działania wielu organizacji. Co więcej, nie każdy jest w stanie samodzielnie poznać i zrozumieć prawdę, gdyż o wiele łatwiej dociera się do ludzi właśnie poprzez instrumentalne wykorzystywanie emocji w przekazie komunikacyjnym, a znacznie trudniej jest przekazywać merytoryczną wiedzę i rzeczową argumentację. Prawda jest w wielu przypadkach niepożądana, a wręcz niebezpieczna, gdyż może skutecznie obnażyć rzeczywiste intencje, motywy i cele działania określonej grupy osób lub organizacji, niwecząc świadomie budowany przez lata autorytet bądź pozytywny wizerunek medialny. 35 Tamże, s. 197. 18 W literaturze przedmiotu wyróżnia się trzy zasadnicze koncepcje prawdy: realistyczna, epistemiczna i pragmatyczna. Podkreśla się, że każda z nich ma swoje zastosowanie w praktyce i teorii zarządzania, a jednocześnie wspiera wnioskowanie wynikające z przyjętej postawy epistemologicznej36. Nie wdając się w szczegółowe rozważania natury filozoficznej, można powiedzieć, że z punktu widzenia nauk o zarządzaniu, prawda będzie przede wszystkim oznaczać zgodność wyrażanych sądów wartościujących, formułowanych ocen i wniosków z badanym fragmentem rzeczywistości organizacyjnej. Oznacza to, że zasadniczym kryterium badania prawdziwości wyrażanych myśli i poglądów jest możliwość pozytywnej weryfikacji empirycznej oraz wskazania konkretnych przykładów potwierdzających słuszność zaprezentowanego rozumowania, a także formułowanych wniosków. Przyjmując te uwagi za aksjomat dla prowadzenia dalszych rozważań, jak również mając na uwadze słuszny postulat, jaki sformułował Henry Mintzberg akcentujący potrzebę napisania „kilku słów prawdy” na temat zarządzania37, zasadne będzie zwrócenie szczególnej uwagi na następujące, wybrane kwestie problemowe: 1. Na czym polega istota zarządzania? Zarządzanie jest zintegrowanym zespołem działań i procesów, które w większości przypadków dotyczą rozporządzania cudzym majątkiem i dysponowania środkami finansowymi będących własnością osób trzecich (pozyskiwanymi od osób trzecich). Ma to ścisły związek z przyznawanymi menedżerom uprawnieniami decyzyjnymi w zakresie reprezentowania organizacji na zewnątrz i możliwości podejmowania czynności prawnych rodzących określone skutki o charakterze finansowym. Stąd też sposób myślenia i motywy działania menedżerów podejmujących decyzje dotyczące wydawania nie swoich pieniędzy zasadniczo różnią się w zakresie semantycznym takich pojęć jak: oszczędność, gospodarność czy też racjonalność, które są biegunowo odmiennie postrzegane i rozumiane w sytuacji, gdy wydatkowane są własne pieniądze. 36 37 Tamże, s. 198–199. H. Mintzberg, Zarządzanie, Wolters Kluwer, Warszawa 2013, s. 20. 19 Akcentując kluczową rolę uprawnień decyzyjnych i potrzebę przestrzegania prawa, należy przedstawić następującą definicję: „zarządzanie” jest świadomym, przemyślanym i usystematyzowanym procesem, prowadzonym zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa przez osoby, którym przyznane zostały odpowiednie uprawnienia decyzyjne i zakres odpowiedzialności (menedżerów), rozciągającym się na szereg złożonych, formalnych działań zmierzających do zapewnienia bieżącego funkcjonowania organizacji i stabilnego rozwoju w przyszłości, zgodnie z wytyczonymi celami i przyjętą strategią. Swoim zakresem zarządzanie obejmuje nie tylko dostępne zasoby materialne i niematerialne, ale również odnosi się do kształtowania relacji międzyorganizacyjnych z poszczególnymi grupami interesariuszy danej organizacji38. Zgadzając się z ogólnym zarysem myśli będącej podłożem dla popularyzacji nowej koncepcji tzw. paradygmatu sieciowego w naukach o zarządzaniu 39, trzeba koniecznie wyjaśnić i doprecyzować, że w praktyce zarządzanie w głównej mierze sprowadza się do tworzenia i umacniania sieci wzajemnych powiązań i zależności personalno-biznesowych, nakładających się na komplementarną sieć strumieni przepływów środków finansowych na konta wybranych beneficjentów, dążąc do zapewnienia im dominującej pozycji i ochrony interesów, przy jednoczesnym świadomym blokowaniu, a także wyniszczaniu osób z poza układu. Tworzone w ten sposób rozległe sieci wpływów i rozległych interesów są w istocie fundamentem zarządzania, a niektóre powierzchowne oraz wyidealizowane wyobrażenia na temat funkcjonowania współczesnych organizacji popularyzowane w literaturze przedmiotu mogą niekiedy znacząco zniekształcać rzeczywistość i świadomość czytelników, odwracając uwagę od tego, co ma kluczowe znaczenie. Dominantą i spoiwem podejmowanych działań jest bowiem dbanie o realizację partykularnych celów oraz interesów wąskiej grupy beneficjentów zajmujących w 38 W. Walczak, Cele i funkcje zarządzania w teoriach naukowych a praktyka – próba diagnozy źródeł występujących rozbieżności, „E-mentor” 2012 nr 2, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, s. 22. 39 W. Czakon, Paradygmat sieciowy w naukach o zarządzaniu, „Przegląd Organizacji” 2011 nr 11, s. 3–6; W. Czakon, Sieci w zarządzaniu strategicznym, Wolters Kluwer, Warszawa 2012, s. 21. 20 tym systemie uprzywilejowaną pozycję z racji posiadanej władzy i uprawnień decyzyjnych. 2. Charakterystyka i wyróżniające cechy zarządzania publicznego Zarządzanie w organizacjach sektora finansów publicznych (w szczególności dotyczy to zjawisko administracji rządowej i samorządowej, podległych instytucji oraz nadzorowanych spółek prawa handlowego z udziałem państwowych osób prawnych), w praktyce sprowadza się w znacznym stopniu do jednego zagadnienia polegającego na zawłaszczaniu najważniejszych stanowisk decyzyjnych (jak również szeregowych) przez grono osób powiązanych różnymi więziami funkcjonalnymi z ekipą rządzącą, która w danym okresie jest u władzy40. Prowadzone własne badania analityczne41 dowodzą, że skala i natężenie tego patologicznego zjawiska są wręcz niewyobrażalne dla przeciętnego obywatela. Co więcej, obsadzanie swoimi zaufanymi ludźmi kluczowych stanowisk w istocie jest tylko pierwszym widocznym elementem, stanowiącym podstawowe ogniwo w łańcuchu kreowania wymiernych korzyści finansowych dla kolejnych z góry wybranych beneficjentów (umowy-zlecenia, zakupy towarów i usług, lukratywne umowy, kontrakty, ustawiane przetargi), lecz te procesy są już dla wielu niezorientowanych osób bardzo trudne do zauważenia, rozpoznania, zidentyfikowania i właściwego zrozumienia. W organizacjach sektora finansów publicznych, na których ustawodawca wymusza podawanie do publicznej wiadomości ogłoszeń o wolnych miejscach pracy (tzw. obowiązek przeprowadzania otwartych i konkurencyjnych naborów), wyniki prowadzonych własnych badań naukowych – opartych na wiarygodnych 40 Por. W. Walczak, Zawłaszczanie stanowisk w administracji samorządowej – element umacniania systemu władzy [w:] Z. Janowska (red.), Dysfunkcje i patologie w sferze zarządzania zasobami ludzkimi tom 5, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Oecenomica 288, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2013, s. 67–78. 41 Bardzo pomocnym narzędziem, które umożliwia szybką identyfikację kumulowania stanowisk i łączenia określonych funkcji w spółkach prawa handlowego jest baza danych http://przeswietl.pl/ zawierająca informacje o potencjalnym partnerze biznesowym z różnych źródeł w jednym miejscu. O wiarygodności tej bazy może świadczyć fakt, że źródła informacji gospodarczych pochodzą z Ministerstwa Sprawiedliwości, Centralnej Ewidencji Działalności Gospodarczej, Komisji Nadzoru Finansowego. 21 dokumentach, dzięki dostępowi do informacji publicznej – jednoznacznie potwierdzają przerażającą prawdę, że bez mała wszystkie ogłoszenia są z góry ustawione pod uprzednio wskazanych kandydatów. Najpierw jest podejmowana w wąskim gronie osób nieformalna decyzja kogo i na jakim stanowisku zamierzamy ustawić, a następnie są podporządkowane metody działania służące realizacji tego celu – podawane do publicznej wiadomości ogłoszenie o prowadzonym naborze. Dzięki temu, można się później pochwalić, że przeprowadzono otwarte i konkurencyjne postępowanie rekrutacyjne, a powołana „niezależna komisja konkursowa” dokonała wyboru kandydata w najwyższym stopniu spełniającego warunki i kryteria podawane w ogłoszeniu. Oznacza to, że miażdżąca większość podawanych do publicznej wiadomości ogłoszeń to po prostu zwyczajna fikcja, mająca tylko i wyłącznie na celu legitymizację uprzednio dokonanego wyboru. Oczywiście taką wiedzę badacz nie zdobędzie jeśli zwróci się z takim pytaniem w kwestionariuszu ankietowym np. do właściwej komórki kadrowej w danej organizacji, gdyż odpowiedź ze strony tych osób zawsze będzie brzmiała, że wszystko odbyło się zgodnie z obowiązującym prawem, zapisami regulaminu, a wymagania, jakie zostały sformułowane w ogłoszeniu bezpośrednio wynikają ze specyfiki zadań i obowiązków na wakującym stanowisku pracy. Popularyzowana w najnowszych teoriach zarządzania koncepcja „zarządzania talentami” w dobie gospodarki opartej na wiedzy, w znacznej części organizacji sektora finansów publicznych i podległych spółek, sprowadza się do metodyki „zarządzania kolesiami”, która ma zadanie umacniać wpływy i pozycję polityczną osoby, która jest bezpośrednim kreatorem tych procesów. Tzw. autorytet poważanie i szacunek zdobywa się m.in. właśnie dzięki temu, że dany wpływowy polityk może w wyniku wyreżyserowanych prymitywnych ustawek ulokować swoich zaufanych ludzi na stanowiskach menedżerskich, gdzie przysługują im rozległe uprawnienia decyzyjne, tak, aby dokonywać dalszego umacniania wytworzonego systemu powiązań towarzysko-biznesowych. Wzorce kultury organizacyjnej wyznaczające relacje międzyludzkie w opisywanych sytuacjach opierają się na takich zasadach i wartościach jak: bezwzględność, wyrachowanie, 22 cynizm, brak przestrzegania jakichkolwiek norm etyczno-moralnych lecz wyłącznie kalkulowanie potencjalnych korzyści materialnych 42, bezwarunkowe posłuszeństwo i podatność na sugestie dotyczące eliminowania potencjalnych konkurentów. Jest ponadto dostrzegalne, że te normy i wartości kulturowe oraz rozwiązania w zakresie polityki personalnej są niestety również implementowane do innych organizacji, które z racji prowadzonej działalności w określonym stopniu zależne są od decyzji podejmowanych przez organy administracji publicznej. 3. Uwarunkowania przedsiębiorczości Upowszechniane teorie zarządzania na temat źródeł przedsiębiorczości opierają się na nieprawidłowym założeniu, że najważniejszy jest pomysł, inicjatywa, kreatywność, zdolności, wysiłek i ciężka praca, jako determinanty sukcesu, bowiem w praktyce sytuacja wygląda nieco inaczej. Uwarunkowania i źródła działań przedsiębiorczych w praktyce sprowadzają się do tego, że fundamentem są możliwości, kontakty, układy i znajomości, które stanowią podłoże do wykreowania pomysłu na biznes, a zatem w odwrotnej kolejności. Krytycznym czynnikiem dla powodzenia zakładanego przedsięwzięcia nie tylko są nasze działania, lecz przede wszystkim decyzje i rozstrzygnięcia podejmowane przez osoby trzecie oraz inne organizacje43. Wymaga także podkreślenia fakt, 42 Elementem scalającym wzajemne więzi interpersonalne jest oczywiście zaufanie, jednakże oparte przede wszystkim na kalkulowaniu obecnych i przyszłych korzyści. Praktyka dowodzi, że występują liczne przypadki, gdy określona osoba przestaje zajmować eksponowane stanowisko (np. rządowe), to nagle następuje radykalna zmiana optyki spojrzenia na swojego pryncypała (mija oczarowanie i zachwyt). Dodatkowo zdarza się, że kwestionowana jest uczciwość, wiarygodność i autorytet swojego poplecznika (kiedyś charyzmatycznego przywódcy), dzięki któremu było możliwe robienie kariery, a także osiąganie ponadprzeciętnych korzyści finansowych. Zob. szerzej: W. Walczak, Znaczenie zaufania w procesach zarządzania kapitałem ludzkim – analiza wielowymiarowa, „E-mentor” 2012 nr 5, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, s. 31–39. 43 Zob. szerzej: W. Walczak, Źródła przedsiębiorczości w praktyce gospodarczej [w:] S. Flaszewska, S. Lachiewicz, M. Nowicki (red.), Społeczne i organizacyjne czynniki rozwoju przedsiębiorczości, Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź 2013, s. 11–25. 23 że konkurowanie o klienta instytucjonalnego ma ścisły związek z takimi zagadnieniami jak: przetargi, zdobywanie stałej umowy o współpracę, lukratywnych zleceń, kontraktów, gdzie obowiązują bardzo złożone reguły gry44. Wiele nowopowstałych firm, nie ma nawet teoretycznej możliwości przystąpienia do postępowań przetargowych, gdyż w warunkach SIWZ znajdują się zapisy skutecznie uniemożliwiające im wzięcie udziału, m.in. z racji braku wykazania się już zrealizowanymi pracami w okresie ostatnich trzech lat o wartości przekraczającej określoną kwotę pieniędzy. Interesująca forma przedsiębiorczości (w tym również możliwość prowadzenia działalności gospodarczej) dotyczy również zagadnienia związanego z powoływaniem przez osoby fizyczne fundacji, dzięki czemu pod hasłem realizacji szczytnych celów statutowych o społecznym charakterze, w praktyce stwarza się szansę otrzymywania wysokich kwot darowizn oraz dotacji od innych instytucji i osób prawnych. Należy zauważyć, że zdarzają się przypadki, kiedy osoba fizyczna (najczęściej pełniąca w przeszłości ważną funkcję publiczną) zakładająca fundację, przeznacza na ten cel kwotę zbliżoną do jednego tysiąca złotych (tyle wynosi fundusz założycielski)45, a następnie zarejestrowana fundacja otrzymuje w skali roku środki finansowe w wysokości niejednokrotnie przewyższającej kwotę miliona złotych, a jedynym zadaniem zarządu jest wykazanie, że pieniądze zostały spożytkowane zgodnie z celami statutowymi. Iluzoryczna zasada „non for profit”, wcale nie oznacza, że osoby zaangażowane w działalność fundacji lub mające możliwość współpracy, realizujące określone zlecenia, usługi, wykonują swoją pracę nieodpłatnie (charytatywnie). Ta zasada w praktyce sprowadza się do tego, że osoba prawna jaką jest fundacja, nie wykazuje nadwyżki przychodów nad kosztami. Dodatkowo warto podkreślić, że założenie fundacji jest doskonałym sposobem pozyskiwania przez określone osoby środków finansowych, 44 Zob. szerzej: W. Walczak, Konkurencyjność przedsiębiorstw a zamówienia publiczne, „Master of Business Administration” 2010 nr 6, Akademia Leona Koźmińskiego, Warszawa, s. 86–97. 45 Por. np. Forum Obywatelskiego Rozwoju (hasło przewodnie: „skutecznie chronimy wolność”), źródło: http://www.for.org.pl/, Instytut Lecha Wałęsy, źródło: http://www.ilw.org.pl/ [30.11.2013r.]. 24 które nie są przekazywane bezpośrednio dla osoby fizycznej (fundatora, założyciela), lecz trafiają na firmowe konto osoby prawnej, czyli danej fundacji. W ten sposób umożliwia się dalszy transfer określonych kwot pieniędzy na konta wybranych beneficjentów współpracujących z daną fundacją, bez potrzeby uzasadniania i wyjaśniania, jakie przesłanki legły u podstaw takich decyzji. Fundacje nie są bowiem częścią sektora finansów publicznych i nie mają zastosowania wobec nich przepisy ustawy prawo zamówień publicznych. Prawda na temat zasad funkcjonowania danej organizacji nie zawsze pokrywa się z iluzorycznym wizerunkiem wykreowanym w mediach i wzmacnianym w wyniku działań marketingowo promocyjnych, gdyż to, co jest łatwo zauważalne, bardzo często stanowi jedynie pozory. 4. Rozwój zawodowy – iluzoryczność równych szans, ścieżki kariery dla wybrańców Determinanty rozwoju zawodowego akcentowane w teoriach zarządzania w znacznym stopniu pozostają w relacji dychotomicznej w stosunku do rzeczywistych uwarunkowań organizacyjnych, gdyż kluczowe elementy rzutujące w pierwszym rzędzie już na sam fakt możliwości podjęcia etatowej pracy w wielu organizacjach to koneksje rodzinne, protekcja, układy i znajomości. Co więcej, w praktyce organizacyjnej dość powszechne jest zjawisko, że określona grupa wybrańców od samego początku jest wyraźnie uprzywilejowana i to właśnie dla nich są przygotowywane ścieżki kariery, awanse, a pozostałe osoby są skutecznie blokowane i dyskryminowane, niezależnie od tego, jaką posiadają wiedzę, umiejętności, zdolności i kompetencje. Prowadzone przez Autora badania dowodzą, że kluczowe znaczenie dla możliwości rozwoju mają bowiem czynniki o charakterze egzogenicznym, pozostające w ścisłym związku z arbitralnymi decyzjami podejmowanymi przez osoby trzecie, które wyraźnie wspierają 25 i faworyzują wąską grupę wybrańców, dla których apriori są przeznaczone eksponowane stanowiska menedżerskie46. Wytworzony system działa w ten sposób, że grupa trzymająca władzę, zawłaszcza najważniejsze stanowiska w organizacji, wyłącznie dla swoich znajomych, którzy są żywotnie zainteresowani aktywnym wspieraniem i umacnianiem występujących podziałów na beneficjentów wykreowanych powiązań i interesów oraz grupę osób wykluczonych. Takie sytuacje są wyraźnie dostrzegalne nie tylko w organizacjach sektora finansów publicznych i spółkach z udziałem państwowych osób prawnych, ale również w tzw. „firmach rodzinnych”, gdzie zagadnienie nepotyzmu nie jest postrzegane w pejoratywnym kontekście, lecz stanowi wyróżnik tzw. przedsiębiorczości rodzinnej. Opisywane zjawiska z zakresu metod zarządzania kapitałem ludzkim nie mają charakteru incydentalnego i nie dotyczą wyłącznie jednostkowych zdarzeń, lecz stanowią podłoże funkcjonowania całego systemu organizacji. Problem tkwi w tym, że wiele osób to dostrzega i doskonale rozumie, lecz wygodniej jest udawać i mówić, iż rzeczywistość jest odmienna. W konsekwencji takiego podejścia, wielu absolwentów szkół wyższych po opuszczeniu murów macierzystej uczelni może czuć się zagubionych i rozczarowanych, a także mieć uzasadnione poczucie, że wiedza, którą zdobywali na studiach, nie znajduje zastosowania we współczesnych realiach organizacyjnych. 46 Rozpoznanie tych zjawisk nie jest możliwe dzięki badaniom wykorzystującym kwestionariusz ankietowy, gdyż naiwnością jest myślenie, że osoby zajmujące eksponowane stanowiska będą skłonne publicznie chwalić się komu zawdzięczają akcelerację ścieżki kariery. Taką wiedzę zyskuje się wyniku żmudnych i czasochłonnych badań analitycznych, mających przede wszystkim służyć rozszyfrowaniu powiązań, znajomości i uwarunkowań (czasami o podłożu politycznym), które zaważyły na tym, że spośród tylu innych osób, akurat dany kandydat został wybrany do pełnienia funkcji kierowniczej. Pomocne w tych procesach są pytania: kto stoi za daną osobą, z kim była w przeszłości powiązana, przez kogo jest protegowana. Por. W. Walczak, Uwarunkowania polityki personalnej i ich wpływ na relacje międzyludzkie w organizacji [w:] M. Czajkowska, K. Januszkiewicz, M. Kołodziejczak, M. ZalewskaTurzyńska (red.), Uwarunkowania zachowań ludzi w organizacji, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Oecenomica 282, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2013, s. 283–294. W. Walczak, Zróżnicowane standardy nadzoru korporacyjnego w spółkach z udziałem Skarbu Państwa, „Przegląd Corporate Governance” 2013 nr 3, Polski Instytut Dyrektorów, Warszawa, s. 27–48. 26 Ryszard Tadeusiewicz w swoich rozważaniach zawiera szereg bardzo interesujących spostrzeżeń i refleksji związanych z systemem nauki w Polsce oraz procesem nauczania na studiach, które bez wątpienia należy uznać za cenne źródło wiedzy przybliżającej do poznania prawdy47. Na szczególne podkreślenie zasługuje zdanie, że „wiedzę buduje kształcąca się osoba w swoim umyśle, a ta budowla musi stanąć na fundamencie własnych zdolności studenta, jego specyficznych talentów i ogólnej intelektualnej sprawności”48. Można zatem sądzić, że istotne znaczenie w procesie kształcenia ma nauczenie studentów samodzielnego myślenia, krytycznej analizy względem jakości przekazywanej im wiedzy oraz umiejętności wyciągania trafnych wniosków. Zgadzając się z zacytowanym przez autora przysłowiem, że „wiedza składa się z wiadomości, tak jak dom składa się z cegieł – ale przecież nie każde nagromadzenie cegieł jest domem i nie każda kolekcja wiadomości tworzy wiedzę”49, najważniejsza jest jakość i wartość przekazywanych informacji, na bazie których jest tworzona wiedza – ich prawdziwość i wiarygodność. 47 Zaprezentowane krytyczne oceny i głęboko przemyślane opinie Ryszarda Tedeusiewicza zasługują na podkreślenie i pozytywną ocenę, gdyż w klarowny i zrozumiały sposób przedstawiają prawdę, jednakowoż wyłącznie w zakresie wyodrębnionych cząstkowych problemów badawczych. Całkowicie pomijają kwestie możliwości podjęcia zatrudnienia w wyższych uczelniach, zasad wynagradzania w powiązaniu z wymiarem pensum dydaktycznego i rzeczywistych obciążeń poszczególnych kategorii pracowników naukowych, zjawiska wieloetatowości, możliwości rozwoju naukowego w podstawowym miejscu pracy, uczestniczenia w konferencjach naukowych, możliwości wyjazdów na zagraniczne staże, szansy zaangażowania się w realizowane projekty badawcze, nawiązywania współpracy z zagranicznymi ośrodkami naukowymi, itp. W związku z tym, w pełni uzasadnione wydaje się, aby również w podobny sposób przedstawić charakterystykę pozostałych zagadnień, również mających związek z omawianą problematyką, która jest bardzo złożona i wielostronnie uwarunkowana. Por. W. Walczak, Wieloetatowość pracowników a zarządzanie kapitałem ludzkim, „E-mentor” 2011 nr 5, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, s. 18–25. Por. W. Walczak, Postępowania habilitacyjne według znowelizowanych procedur – analiza wielowymiarowa, „E-mentor” 2013 nr 4, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, s. 4–13. 48 R. Tadeusiewicz, Ilość czy jakość, „Nauka” 2012 nr 4, Polska Akademia Nauk, Warszawa, s. 66. 49 Tamże, s. 66. 27 5. Kreowanie medialnego wizerunku organizacji – powierzchowne wyobrażenia Wyróżniającą cechą zarządzania w odniesieniu do znacznej części współczesnych organizacji jest występowanie zasadniczej rozbieżności pomiędzy wartościami publicznie deklarowanymi przez menedżerów a przestrzeganymi w codziennej praktyce. Ten swoisty rozdźwięk i dystans ma związek z faktem, że celowo tworzy się przekaz marketingowo-promocyjny mający wykreować wyłącznie pozytywny wizerunek, dzięki czemu organizacja ma budować swoją wiarygodność, prestiż, pozycję rynkową, a także zyskiwać zaufanie w oczach jej interesariuszy. Mamy jednakże do czynienia z wyraźną asymetrią informacji, gdyż ten komunikat adresowany do opinii publicznej jest wyrażany wyłącznie przez naczelną kadrę kierowniczą, a zdanie pracowników (szeregowych członków) danej organizacji nie ma siły przebicia i nie jest brane pod uwagę. W wyniku tych działań powstaje wyidealizowany obraz organizacji50, który nie zawsze w rzetelny sposób odzwierciedla prawdę na temat uwarunkowań jej funkcjonowania. Dlatego też wielu niezorientowanym osobom trudno jest właściwie zdiagnozować, poznać i zrozumieć, jakie partykularne celei interesy stanowią spoiwo oraz dominantę decyzji podejmowanych przez najwyższych rangą menedżerów, oczywiście pod hasłem dbania o dobro firmy i realizację jej statutowych celów51. To jest wyjątkowo cenna i zarazem chroniona wiedza ezoteryczna, nie zawsze łatwa do pozyskania, gdyż jej depozytariuszami jest wąskie grono zaufanych osób, które mają dokładne rozeznanie na temat, jakie rzeczywiste cele i intencje przyświecają działaniom kierownictwa danej organizacji. 50 Przekaz informacyjny będący medialną propagandą, akcentujący wyłącznie wybrane (wygodne) treści w sposób promocyjno-marketingowy, mający zadanie wytwarzać w świadomości odbiorców określone wyobrażenia. Gareth Morgan przedstawiając w swojej pracy różne metafory organizacji, używa interesującego określenia: „Pułapka faworyzowanych sposobów myślenia”. Por. G. Morgan, Obrazy organizacji, PWN, Warszawa 2013, s. 234–236. 51 Bardzo często używanymi hasłami (propagandowymi sloganami) przez osoby, zajmujące eksponowane stanowiska w administracji, są m.in. uzasadnienia: „dla dobra Polski”, „ ważne dla Polski”, które nagminnie pojawiają się w debacie publicznej w kontekście ogólnikowej argumentacji, dla podejmowanych działań. 28 6. Odpowiedzialność za decyzje w zarządzaniu Zagadnienia związane z odpowiedzialnością menedżerów za skutki podejmowanych decyzji mogą być rozpatrywane w kilku najważniejszych wymiarach, tj. odpowiedzialności od strony etyczno-moralnej, służbowej, cywilnej, a także karnej, co ma ścisły związek z przepisami prawa w przedmiotowym zakresie. Można zauważyć, że w przypadku podejmowania decyzji przez organy kolegialne, np. sejm, senat, rada miejska, sejmik województwa, bądź rada nadzorcza, odpowiedzialność spoczywa na organie, a nie dotyczy bezpośrednio poszczególnych jego członków (odpowiedzialność jest rozproszona, a decyzje zapadają większością głosów). Dodatkowo w odniesieniu do decyzji podejmowanych przez organy kolegialne charakterystyczne jest to, że w niektórych przypadkach rozstrzygające znaczenie wcale nie mają racjonalne i rzeczowe przesłanki (lub dbanie o wspólne dobro), gdyż liczy się wyłącznie siła liczby oddanych głosów, która całkowicie zwycięża merytoryczną argumentację. Zupełnie inaczej wygląda sytuacja, gdy można personalnie wskazać osobę, która jednoosobowo jest odpowiedzialna za podjętą decyzję. W polskim systemie prawnym w stosunku do osób zarządzających poszczególnymi kategoriami organizacji można zauważyć występowanie odmiennych konsekwencji i sankcji oraz kryteriów oceny danego postępowania, konkretnych zachowań. Bardzo dobrym przykładem i zarazem merytorycznym argumentem wzmacniającym słuszność wyrażonej tezy może być zróżnicowana kwalifikacja czynu zabronionego, polegającego na niedopełnieniu obowiązków i przekroczeniu uprawnień, w zależności od tego, czy takie działania podejmuje funkcjonariusz 29 publiczny52 bądź inna osoba zajmująca się sprawami majątkowymi zarządzanej organizacji53. 7. Polityka, władza i zarządzanie – triada wzajemnych powiązań i współzależności Rozpatrując zagadnienia związane z różnicami występującymi w teorii i praktyce zarządzania, w celu zbliżenia do prawdy na temat współczesnej rzeczywistości organizacyjnej, nie można pominąć niezwykle ważnych powiązań z takimi czynnikami jak polityka i władza. Trywialne i naiwne jest myślenie, iż te trzy pojęcia są względem siebie niezależne, podobnie jak twierdzenie, że inne organizacje, bądź prywatne przedsiębiorstwa pozostają poza sferą oddziaływania bieżącej polityki. Pierwsza kwestia wymagająca zauważenia dotyczy dualizmu zajmowanych stanowisk, pełnionych funkcji, co sprawia, że pomiędzy określonymi kategoriami organizacji występują złożone i wieloczynnikowo uwarunkowane relacje łączące więzi partyjne, towarzyskie i biznesowe. Co ważne, występują one w koincydencji do kadrowych procesów decyzyjnych oraz rozstrzygnięć, w szczególności dotyczących wydatkowania środków publicznych. Z punktu widzenia nauk o zarządzaniu obejmowanie eksponowanego stanowiska menedżerskiego należy postrzegać nie tylko poprzez pryzmat otrzymywanego 52 Art. 231. kk.: § 1. Funkcjonariusz publiczny, który, przekraczając swoje uprawnienia lub nie dopełniając obowiązków, działa na szkodę interesu publicznego lub prywatnego, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. Jeżeli sprawca dopuszcza się czynu określonego w § 1 w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. Zob. szerzej: W. Walczak, Odpowiedzialność funkcjonariusza publicznego za decyzje zarządcze będące nadużyciem władzy, „Wiedza Prawnicza” 2013 nr 6, s. 72–92. 53 Art. 296. kk.: § 1. Kto, będąc obowiązany na podstawie przepisu ustawy, decyzji właściwego organu lub umowy do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą osoby fizycznej, prawnej albo jednostki organizacyjnej nie mającej osobowości prawnej, przez nadużycie udzielonych mu uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na nim obowiązku, wyrządza jej znaczną szkodę majątkową, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 1a. Jeżeli sprawca, o którym mowa w § 1, przez nadużycie udzielonych mu uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na nim obowiązku, sprowadza bezpośrednie niebezpieczeństwo wyrządzenia znacznej szkody majątkowej, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Zob. szerzej: W. Walczak, Odpowiedzialność menedżerów z tytułu zajmowania się sprawami majątkowymi podmiotów gospodarczych, „Wiedza Prawnicza” 2014 nr 1, s. 76–96. 30 wynagrodzenia (chociaż niewątpliwie jest to również istotne), lecz przede wszystkim w kategorii przyznawanych uprawnień decyzyjnych w zakresie dysponowania majątkiem i finansami danej organizacji. Dla przykładu każdy urząd administracji publicznej, powinno się analizować nie tylko jako instytucję, w której zatrudnienie znajduje określona liczba pracowników, lecz organizację odpowiedzialną za dystrybucje i rozporządzanie środkami publicznymi. Podobnie trzeba rozpatrywać wszystkie spółki z udziałem Skarbu Państwa i jednostek samorządu terytorialnego oraz inne organizacje sektora finansów publicznych. Drugą zauważalną tendencją, jest kaskadowanie wzorców kultury organizacyjnej, wyznawanych norm charakterystycznego i dla wartości, partii stylu politycznych przywództwa na inne i zarządzania organizacje, które są traktowane jako swoisty łup wyborczy przez ekipę władzy – ugrupowania, tworzące większość parlamentarną. Te wypracowane wzorce postępowania i przećwiczone scenariusze partyjnych rozgrywek stanowią wyznacznik dla poszerzania sfery wpływów i zawłaszczania kolejnych instytucji przez z góry wybranych, jedynie słusznych beneficjentów. Ma całkowitą rację Bogdan Wojciszke twierdząc, że „ludzie są zawsze narażeni na eksploatację przez dysponentów władzy”54, gdyż dokładnie takie samo zjawisko występuje we wszystkich organizacjach, zatrudniających pracowników. Różnice dotyczą wyłącznie skali i zakresu wykorzystywania pracujących ludzi przez właścicieli i menedżerów, a także przejawiają się w kwotach otrzymywanego wynagrodzenia. Zarządzanie oparte na realizacji uprzednio przygotowanych scenariuszy zapewniających uprzywilejowaną pozycję dla wąskiego kręgu wykreowanych elit oraz podporządkowanych realizacji partykularnych interesów określonych grup przy jednoczesnym marginalizowaniu szeregowych członków organizacji, jest bardzo symptomatyczne nie tylko dla partii politycznych, lecz również występuje w administracji publicznej i powiązanych z nią organizacjach. Czasami jest także naśladowane i kopiowane w pozostałych firmach, które z racji zakresu 54 B. Wojciszke, Psychologia władzy, „Nauka” 2011 nr 2, Polska Akademia Nauk, Warszawa, s. 54. 31 prowadzonej działalności są zależne od decyzji i rozstrzygnięć podejmowanych przez organy władzy publicznej. Bardzo przemyślane opinie i poglądy na ten temat wyraża Czesław Nosal, analizując mechanizmy destrukcyjnego sprawowania władzy przez jednostki lub niewielkie grupy osób. Uważa on, że „dinozaury władzy” potrafią bardzo umiejętnie wykorzystywać reguły demokracji dla realizowania nadrzędnego celu – tzn. utrzymania za wszelką cenę władzy przez tyle kadencji, ile się tylko da. Uzupełniając swoją wypowiedź zwraca uwagę na kolejną bardzo ważną zależność, że osoby, które się już umocniły w fotelu władzy na kolejną kadencję, gdy tylko przejdą procedurę wyborczą, potrafią bardzo zręcznie i niezwykle skutecznie wykorzystywać proces stanowienia i egzekwowania organizacyjno-prawnych reguł do własnych celów. Daje się również zauważyć, że ta grupa osób w ramach sprawowanej władzy realizuje w jej toku różne idiosynkrazje i nieustannie poucza innych55. Jednym zdaniem można powiedzieć, że te spostrzeżenia autora w zdecydowanej większości przypadków stanowią bardzo trafne i właściwe odwzorowanie badanej rzeczywistości organizacyjnej, a tym samym zbliżają do poznania prawdy. Kolejne niezwykle celne przemyślenia Cz. Nosala dotyczą klimatu wspierającego wykreowany system władzy, określanego mianem „toksycznego trójkąta – destrukcyjni przywódcy, ulegli podwładni, sprzyjające otoczenie”56. Podsumowanie Jak słusznie podkreśla Andrzej Grzegorczyk, „celem badań naukowych jest prawdziwy opis rzeczywistości”, a „metodologia nauki wytycza drogę do osiągania wartości, jaką jest prawdziwość wypowiadanych twierdzeń”57. Etos i główny cel pracy naukowej to przede wszystkim uczciwość operowania słowami przy tworzeniu opisu 55 Por. Cz. Nosal, Dinozaury władzy. Destrukcyjne kierowanie organizacjami [w:] B. Kożusznik, M. Chrupała-Pniak (red.), Zastosowania psychologii w zarządzaniu, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2010, s. 159 –160. 56 Tamże, s. 165. 57 A. Grzegorczyk, Uczciwość w nauce. Próba podsumowania, „Nauka” 2010 nr 3, Polska Akademia Nauk, Warszawa, s. 194. 32 rzeczywistości, co oznacza tworzenie i prezentowanie zdań prawdziwych, zarówno we własnym myśleniu, a zwłaszcza w tzw. wypowiedziach „ostatecznych” – stanowiących twierdzenia o rzeczywistości – skierowanych do innych osób. Wypowiedzi ostateczne to takie, które są rezultatami wielu prób i dłuższego namysłu, oraz zostały uznane za najlepiej poznawczo oddające poglądy autora na temat badanego fragmentu rzeczywistości. Prawdziwość twierdzeń odnoszących się do przedstawianego opisu rzeczywistości jest uznawana za podstawową wartość, której służy badacz58. Zaprezentowane w opracowaniu przemyślenia nie są pochodną chwilowej, incydentalnej refleksji autora, lecz są rezultatem prowadzonych badań, wnikliwych obserwacji konstruującej się rzeczywistości społeczno-organizacyjnej, a także opierają się na własnych doświadczeniach zawodowych w instytucjach z poza sfery nauki. Bez wątpienia zawierają one szereg uwag i opinii o polemicznym charakterze, które pewna część środowiska naukowego może próbować podważać, a nawet negować, gdyż nie mieszczą się one w tzw. kanonie dotychczas popularyzowanych jedynie słusznych teorii. Rzucają one bowiem nowe światło i przełamują utarte stereotypy (horyzonty) myślowe, stanowiąc jednocześnie przyczynek do możliwych dalszych pogłębionych analiz i peregrynacji badawczych na gruncie innych nauk społecznych oraz wytyczają płaszczyznę do kolejnych dyskusji, a także wymiany poglądów. Można je określić jako kontynuację i jednocześnie nowy wątek rozważań zbieżnych z założeniami Seminarium Krytycznej Teorii Organizacji w Akademii Leona Koźmińskiego59, które jednakże w istotny sposób różnią się od dotychczas akcentowanych zagadnień. W niniejszym artykule główny środek ciężkości został położony na wyjście poza zamknięte schematy pojęciowe, dotyczące postrzegania wybranych aspektów teorii i praktyki współczesnego zarządzania. Ich wybór został dokonany w sposób świadomy, logiczny i przemyślany, wraz z podanym uzasadnieniem, które odwołuje się do konkretnych argumentów merytorycznych. Szczególną uwagę poświęcono ukierunkowaniu procesów myślowych na dostrzeganie istotnych koincydencji 58 Tamże, s. 194–195. Por. W. Kieżun (red.), Krytycznie i twórczo o zarządzaniu, Wolters Kluwer, Warszawa 2011, s. 10. 59 33 procesów organizacyjnych, gdyż to zawsze nasz umysł jest źródłem poznawania i oceny rzeczywistości – wiedza ucieleśniona w człowieku pozostaje najważniejsza60.W konsekwencji przyjętego podejścia w sposób bardziej radykalny nakreślono kilka ważnych obszarów problemowych dla badań empirycznych w naukach o zarządzaniu, co niesie za sobą całkowicie nową racjonalność. W gronie oponentów mogą się pojawiać oceny, że omawiane tematy w głównej mierze sprowadzają się do przedstawiania patologii organizacji, która zgodnie z definicją Witolda Kieżuna, „jest jej względnie trwałą niesprawnością, która powoduje marnotrawstwo w sensie ekonomicznym i/lub moralnym, przekraczając granice społecznej tolerancji”61. Można w tym miejscu zadać kilka zasadnych pytań: o granice społecznej tolerancji dla opisywanych zjawisk, a także o skalę tych zjawisk we współczesnych organizacjach. Mają one związek z fundamentalnym pytaniem o cele, wartości (normy etyczne, uczciwość), a także rozumienie społecznej funkcji zarządzania: czy ma ono służyć realizacji wspólnego dobra, starając się harmonizować oraz równoważyć potrzeby i oczekiwania wszystkich członków organizacji, czy też ma polegać na marginalizowaniu i wykorzystywaniu pracowników oraz być podporządkowane przede wszystkim celom służącym umacnianiu partykularnych interesów elit władzy? Przedstawione rozważania mogą być niewątpliwie rozpatrywane w kategorii postulatu dążenia do poznawania prawdy o badanej rzeczywistości organizacyjnej62, wpisującego się w nurt problemowy określany mianem „przełomy w zarządzaniu” 63. Marek Ćwiklicki słusznie twierdzi, iż złożoność oraz specyfika nauk o zarządzaniu powoduje, że wytwarzana i popularyzowana wiedza nie ma charakteru prawdy 60 Ta wiedza ma przede wszystkim służyć dalszemu rozwijaniu umiejętności dostrzegania i właściwego interpretowania określonych konkretnych zjawisk występujących w organizacjach. 61 W. Kieżun, Patologia transformacji. Wydanie uzupełnione, Poltext, Warszawa 2013, s. 16. 62 Prawdy, która dla wielu może się wydawać niepotrzebna, zbędna i niecelowa, gdyż obnaża pewne mechanizmy i wzorce postępowania, które zasadniczo różnią od tych, które są popularyzowane w literaturze przedmiotu i poglądów głoszonych na różnych konferencjach naukowych. 63 Zob. Z. Dworzecki, B. Nogalski (red.), Przełomy w zarządzaniu. Kontekst strategiczny, TNOiK, Toruń 2011. 34 absolutnej i ponadczasowej64. Można zatem uznać, że istnieje potrzeba zdobywania nowej wiedzy, stosownie do aktualnych przeobrażeń i zmian zachodzących w otoczeniu, aby w ślad za tym weryfikować stare, tzw. klasyczne teorie zarządzania. Taka zmiana mentalności i podejścia nie dla wszystkich przedstawicieli świata nauki w Polsce wydaje się być słuszna, a co się z tym wiąże może być poddawana krytyce. Z drugiej zaś strony jeśli w najnowszej literaturze przedmiotu pojawiają się stwierdzenia, że „w amerykańskich encyklopediach i podręcznikach podkreśla się, że rozwój nauk o zarządzaniu i profesjonalizacja zarządzania w sferze gospodarki występuje obok tak ważnych wydarzeń jak zniesienie niewolnictwa czy uchwalenie demokratycznej Konstytucji Stanów Zjednoczonych Ameryki”65, to podjęcie przez autora rozważań w ramach nakreślonych obszarów tematycznych wydaje się w pełni zasadne i wysoce pożądane. Potwierdzenie słuszności zaprezentowanego w tym opracowaniu rozumowania znajduje się w bardzo wyrazistych i zdecydowanych wypowiedziach Andrzeja Zawiślaka, który miał odwagę powiedzieć klika słów prawdy na temat paradygmatów współczesnego zarządzania. (...) W obszarze zjawisk społecznych, w obszarze zjawisk, które nas interesują, zmiany są rezultatem działania trzech czynników podstawowych: technika, organizacja i wartości. Liczą się tylko wartości, które można skomercjalizować, liczy się mówiąc brutalnie tylko kasa, taka jest prawda. Czyli mamy ten dychotomiczny podział, z jednej strony komplikujący się świat zjawisk technicznych i organizacyjnych, a z drugiej strony homogenizacja jednej rzeczy – jednej wartości! Proszę państwa ta homogenizacja bije w oczy, na każdym odcinku, każda rzecz jest przeliczana na pieniądze. Proszę państwa, historia ludzkości, historia cywilizacji pokazuje, że wartości materialne zawsze miały 64 M. Ćwiklicki, Przesłanki stosowania teorii ugruntowanej w naukach o zarządzaniu [w:] W. Błaszczyk, I. Bednarska-Wnuk, P. Kuźbik (red.), Nurt metodologiczny w naukach o zarządzaniu, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Oeconomica nr 234, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2010, s. 244. 65 Zob. S. Lachiewicz, B. Nogalski (red.), Osiągnięcia i perspektywy nauk o zarządzaniu, Wolters Kluwer, Warszawa 2010, s. 9. 35 bardzo ważne znaczenie, ale nie dominowały aż tak bardzo (...). I teraz naszym dramatem jest właśnie to, że społeczeństwo nasze funkcjonuje w tej chwili w takim patologicznym układzie (...) Większość ludzi, to są ludzie biedni. A praktyka polega na tym, że najlepszy sposób robienia pieniędzy na biednych to utrzymać ich w tym stanie w dalszym ciągu. I systemowe uwarunkowania są tak ustawiane, że biedny ma pozostać biedny, bo na nich się zarabia.(...)” 66. Na koniec należy w tym miejscu zacytować interesującą i ponadczasową refleksję, jaką sformułował Frederic August von Hayek: „Rozwój polega na tym, że nieliczni przekonują wielu. Nowe myśli muszą się gdzieś pojawić, zanim będą mogły się stać poglądami większości”67. To zdanie trafnie syntetyzuje uzasadnienie dla podjętej tematyki badawczej i podstawowy cel zaprezentowanych rozważań. Bibliografia Apanowicz J. (2002) Charakterystyka wiedzy o zarządzaniu, [w:] B. Nogalski, J. Apanowicz, R. Rutka, A. Czermiński, M. Czerska, Zarządzanie organizacjami, TNOiK Dom Organizatora, Toruń, s. 19–21 Brzeziński J. M. (2012) Po co Akademia? O dostojeństwie nauki, „Nauka” nr 2, Polska Akademia Nauk, Warszawa, s. 29, s. 24. Ćwiklicki M. (2010) Przesłanki stosowania teorii ugruntowanej w naukach o zarządzaniu [w:] W. Błaszczyk, I. Bednarska-Wnuk, P. Kuźbik (red.), Nurt metodologiczny w naukach o zarządzaniu, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Oeconomica nr 234, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 244.Czaińska K. (2012) Odkryć zarządzanie, PWN, Warszawa. Czakon W. (2011) Paradygmat sieciowy w naukach o zarządzaniu, „Przegląd Organizacji” nr 11, s. 3–6. 66 Fragment wystąpienia Andrzeja Zawiślaka w Instytucie Lecha Wałęsy, Warszawa 2011; źródło: www.ilw.org.pl/download/411/Zapis%20VII%20posiedzenie.pdf [dostęp: 30.11.2013r.]. 67 Zob. A. Blikle, Doktryna jakości. Rzecz o skutecznym zarządzaniu, Warszawa 2013, s. 1; źródło: www.moznainaczej.com.pl [30.11.2013r.]. 36 Czakon W. (2012) Sieci w zarządzaniu strategicznym, Wolters Kluwer, Warszawa, s. 21. Drozdowicz Z. (2013) Ludzie Uniwersytetu, „Nauka” nr 3, Polska Akademia Nauk, Warszawa, s. 36. Dworzecki Z., Nogalski B. (2011) Przełomy w zarządzaniu. Kontekst strategiczny (red.), TNOiK, Toruń. Drucker P. F. (2008) Myśli przewodnie Druckera, MT Biznes, Warszawa, s. 24–26. Filipowicz S. (2012) Krytyka. Imponderabilia i strategia, „Nauka” nr 2, Polska Akademia Nauk, Warszawa, s. 33–35. Gospodarek T. (2012) Aspekty złożoności i filozofii nauki o zarządzaniu, Wydawnictwo Wałbrzyskiej Wyższej Szkoły Zarządzania i Przedsiębiorczości, Wałbrzych, s. 241, s. 197–199. Grzegorczyk A. (2010) Uczciwość w nauce. Próba podsumowania, „Nauka” nr 3, Polska Akademia Nauk, Warszawa, s. 194–195. Kieżun W. (2011) Krytycznie i twórczo o zarządzaniu (red.), Wolters Kluwer, Warszawa, s. 10. Kieżun W. (2013) Patologia transformacji. Wydanie uzupełnione, Poltext, Warszawa, s. 16. Krupa M. (2006) „Dżungla” teorii organizacji i zarządzania – poznanie zdeterminowane pytaniem o światopogląd?, „Annales” Etyka w życiu gospodarczym, tom 9 nr 1, Salezjańska Wyższa Szkoła Ekonomii i Zarządzania, Łódź, s. 342. Lachiewicz S., Nogalski B. (2010) Osiągnięcia i perspektywy nauk o zarządzaniu (red.), Wolters Kluwer, Warszawa, s. 9. Lekka-Kowalik A. (2011) O prawdzie jako celu nauki i fundamencie jej etosu, [w:] A. Maryniarczyk, K. Stępień, P. Gondek (red.), Spór o prawdę. Zadania współczesnej metafizyki, Tom 13, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Lublin, s. 315. Łoboz K., Puciato D. (2013) Dekalog współczesnego zarządzania. Najnowsze nurty, koncepcje, metody, Difin, Warszawa. Mintzberg H. (2013) Zarządzanie, Wolters Kluwer, Warszawa, s. 20. Morgan G. (2013) Obrazy organizacji, PWN, Warszawa, s. 234–236. Nosal Cz. (2010) Dinozaury władzy. Destrukcyjne kierowanie organizacjami [w:] B. Kożusznik, M. Chrupała-Pniak (red.), Zastosowania psychologii w zarządzaniu, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, s. 159 –165. Oleksyn T. (2013) Filozofia a zarządzanie (red.), Wolters Kluwer, Warszawa, s. 9; s. 20–21. Pietruszka-Ortyl A. (2012) Szkice o paradygmatach wyłaniających się z naukach o zarządzaniu, [w:] B. Mikuła (red.), Historia i perspektywy nauk o zarządzaniu, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków, s. 70–72. Sułkowski Ł. (2011) Natura poznania w naukach o zarządzaniu, „Przegląd Organizacji” nr 10, s. 6–8. Szpaderski A. (2009) Koncepcja paradygmatu i jej znaczenie dla nauk o zarządzaniu, „Organizacja i Kierowanie” nr 4, s. 139–157. Tadeusiewicz R. (2012) Ilość czy jakość, „Nauka” nr 4, Polska Akademia Nauk, Warszawa, s. 66. Trocki M. (2005) Tożsamość nauk o zarządzaniu, „Przegląd Organizacji” nr 1, s. 7–10. Walczak W. (2010) Nauka o organizacji. Wybrane zagadnienia, Oficyna Wydawnicza Warszawskiej Szkoły Zarządzania, Warszawa, s. 26–28. Walczak W. (2010) Konkurencyjność przedsiębiorstw a zamówienia publiczne, „Master of Business Administration” nr 6, Akademia Leona Koźmińskiego, Warszawa, s. 86–97. Walczak W. (2011) Wieloetatowość pracowników a zarządzanie kapitałem ludzkim, „Ementor” nr 5, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, s. 18–25. 37 Walczak W. (2012) Kierunki rozwoju nauk o zarządzaniu – wyzwania współczesności, [w:] A. Czech (red.), Nauki o zarządzaniu – u początków i współcześnie, Studia Ekonomiczne, Zeszyty Naukowe Wydziałowe nr 118, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, Katowice, s. 532–534. Walczak W. (2012) Cele i funkcje zarządzania w teoriach naukowych a praktyka – próba diagnozy źródeł występujących rozbieżności, „E-mentor” nr 2, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, s. 22. Walczak W., (2012) Znaczenie zaufania w procesach zarządzania kapitałem ludzkim – analiza wielowymiarowa, „E-mentor” nr 5, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, s. 31–39. Walczak W. (2013) Kształcenie z zakresu nauk o zarządzaniu – uwarunkowania i specyfika studiów, „E-mentor” nr 2, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, s. 12–19. Walczak W. (2013) Postępowania habilitacyjne według znowelizowanych procedur – analiza wielowymiarowa, „E-mentor” nr 4, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, s. 4–13. Walczak W. (2013) Uwarunkowania polityki personalnej i ich wpływ na relacje międzyludzkie w organizacji [w:] M. Czajkowska, K. Januszkiewicz, M. Kołodziejczak, M. Zalewska-Turzyńska (red.), Uwarunkowania zachowań ludzi w organizacji, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Oecenomica 282, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2013, s. 283–294. Walczak W. (2013) Zawłaszczanie stanowisk w administracji samorządowej – element umacniania systemu władzy [w:] Z. Janowska (red.), Dysfunkcje i patologie w sferze zarządzania zasobami ludzkimi tom 5, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Oecenomica 288, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2013, s. 67–78. Walczak W. (2013) Zróżnicowane standardy nadzoru korporacyjnego w spółkach z udziałem Skarbu Państwa, „Przegląd Corporate Governance” nr 3 (35), Polski Instytut Dyrektorów, Warszawa, s. 27–48. Walczak W. (2013) Źródła przedsiębiorczości w praktyce gospodarczej [w:] S. Flaszewska, S. Lachiewicz, M. Nowicki (red.), Społeczne i organizacyjne czynniki rozwoju przedsiębiorczości, Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź, s. 11–25. Walczak W. (2013) Odpowiedzialność funkcjonariusza publicznego za decyzje zarządcze będące nadużyciem władzy, „Wiedza Prawnicza” nr 6, Łódź, s. 72–92. Walczak W. (2014) Odpowiedzialność menedżerów z tytułu zajmowania się sprawami majątkowymi podmiotów gospodarczych, „Wiedza Prawnicza” nr 1, Łódź, s. 76–96. Wilkin J. (2012) Komu potrzebne są nauki społeczne? Nauki społeczne w polskiej i europejskiej przestrzeni badawczej oraz w rozwiązywaniu problemów rozwoju, „Nauka” nr 4, Polska Akademia Nauk, Warszawa, s. 17–22. Wojciszke B. (2011) Psychologia władzy, „Nauka” nr 2, Polska Akademia Nauk, Warszawa, s. 54. Netografia Blikle A. (2013) Doktryna jakości. Rzecz o skutecznym zarządzaniu, Warszawa, s. 1; źródło: www.moznainaczej.com.pl [02.06.2014r.]. Centralna Komisja ds. Stopni i Tytułów, źródło: http://www.ck.gov.pl/index.php/komunikatyck?start=5 [02.06.2014r.]. 38 Forum Obywatelskiego Rozwoju, źródło: http://www.for.org.pl/ [30.11.2013r.]. Instytut Lecha Wałęsy, źródło: http://www.ilw.org.pl/ [30.11.2013r.]. Kodeks etyki pracownika naukowego, załącznik do uchwały PAN nr 10/2012 z 13.12.2012 r., Warszawa 2012, s. 4. http://www.pan.pl/ [02.06.2014r.]. Misja Uniwersytetu Łódzkiego, źródło: http://www.uni.lodz.pl/ouni/misja [02.06.2014r.]. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku Kodeks karny (Dz. U. z 1997 r. Nr 88, poz. 553, z późń. zm.); źródło: http://isap.sejm.gov.pl [02.06.2014r.]. Zawiślak A. (2011) Fragment wystąpienia w Instytucie Lecha Wałęsy, Warszawa; źródło: www.ilw.org.pl/download/411/Zapis%20VII%20posiedzenie.pdf [30.11.2013r.]. Streszczenie Dążenie do poznawania – dylematy i kontrowersje prawdy w naukach o zarządzaniu Celem artykułu jest przedstawienie rozważań omawiających złożoność zagadnień dotyczących kwestii dążenia do poznawania prawdy w naukach o zarządzaniu oraz związanych z tym dylematów i kontrowersji. Podjęta tematyka jest próbą odpowiedzi na fundamentalne pytanie: czy w naukach humanistycznych i społecznych inne sprawy i względy mogą być uznane za ważniejsze od troski o prawdę? Analizując wyodrębnione problemy organizacyjne opisywane w teoriach popularyzowanych w literaturze przedmiotu, zaprezentowano argumentację przybliżającą do zdiagnozowania kluczowych czynników i okoliczności, które sprawiają, że omawiane zagadnienia nie pokrywają się z rzeczywistością organizacyjną, wyjaśniając na czym polegają występujące rozbieżności oraz gdzie tkwią ich przyczyny i źródła. Autor w szczególności zwraca uwagę na fakt, że przełamywanie utartych kanonów myślenia, prawo do krytyki, wyrażania poglądów i wniosków na temat prawdy o badanych zjawiskach organizacyjnych mających swoje potwierdzenie w praktyce, a także wolność prowadzenia badań naukowych i przedstawiania logicznej argumentacji dla poparcia formułowanych opinii, stanowią niezbędne – podstawowe i pożądane – wartości umożliwiające rozwój nauk o zarządzaniu. Zagadnienia te analizowane są w szerszym ujęciu, stanowiąc próbę udzielenia odpowiedzi na pytania o znaczenie i poszanowanie dla prawdy, norm etycznych, zaufania, uczciwości i odpowiedzialności we współczesnych realiach zarządzania. Słowa kluczowe: dążenie do poznawania prawdy, nauki o zarządzaniu, rzeczywistość organizacyjna, teoria i praktyka, wolność prowadzenia badań naukowych Summary Aspiration to finding the truth in management sciences - dilemmas and controversies 39 The aim of the paper is presenting deliberations which emphasize the complexity of issues devoted to dilemmas and controversies associated with aspiration to finding the truth in management sciences. Discussed subject is an attempt of the answer to a fundamental question: whether in humanities and social sciences it is possible to regard that some other matters are more important than concern for the truth? Analyzing detailed organizational problems, examined by management theoretical studies popularized in the literature, were presented arguments bringing closer view to diagnosing and explaining key factors and circumstances causing that described situations are nor covering with organizational reality. Author in particular paid attention to the fact, that breaking conventional canons of thinking, the right to expressing critical views and conclusions highlighting the truth about chosen processes appearing in practice and the freedom of presenting logical argumentation to support formulated opinions, are essential – core and demanded values – for development of management science. These issues were analysed in wider context, being an answer to questions about the meaning and respect for the truth, ethical norms, trust, honesty and understanding responsibility in contemporary management. Key words: aspiration to finding the truth, management sciences, organizational reality, theory and practice, freedom of the conducted researches 40 Dr Monika Grochalska, Dr Majka Łojko Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Współpraca sektora ekonomii społecznej z samorządem lokalnym na przykładzie wybranych powiatów województwa warmińskomazurskiego Wstęp Specyfika ekonomii społecznej tkwi w tym, że społeczne są cele działania jej podmiotów i mechanizmy kontrolowania ich działalności68. Ekonomia społeczna różni się więc zasadniczo od gospodarki rynkowej tym, że jej podmioty nie są nastawione na zysk, lecz na realizację celów społecznych, z których najważniejszym jest przeciwdziałanie społecznemu wykluczeniu69. Rozwój ekonomii społecznej w regionie warmińsko-mazurskim nie jest wystarczający, niemniej jednak ekonomia społeczna od lat zajmuje ważne miejsce w strategii rozwoju województwa. Samorząd od wielu lat stara się silnie wspierać rozwój przedsiębiorczości społecznej w regionie, zauważalny jest coraz silniejszy rozwój sektora pozarządowego, który w skuteczny sposób łączy cele społeczne z gospodarczymi. W województwie działa wiele lokalnych instytucji, które mają za zadanie wspomóc potencjalnych przedsiębiorców społecznych w przejściu przez ścieżkę zakładania podmiotu ekonomii społecznej. Ośrodki wsparcia ekonomii społecznej, inkubatory przedsiębiorczości społecznej, to zorganizowana sieć instytucjonalna, oplatająca region. Samorząd terytorialny ma bardzo istotne zadanie w kształtowaniu gospodarki społecznej. Jednak dla rozwoju ekonomii społecznej na poziomie lokalnym niezbędne jest nie tylko tworzenie dobrego klimatu, ale również ciągłe uświadamianie lokalnych decydentów o roli ekonomii społecznej i znaczeniu współpracy. Ważnym 68 J. Hauser, Ekonomia społeczna jako sektor gospodarki, „Ekonomia Społeczna” nr1/2007, s. 9 69 Tamże, s.10 41 jest, aby obie strony, zarówno samorząd jak i podmiot ekonomii społecznej widziały w sobie silnych partnerów70. W niniejszym artykule postaramy się zaprezentować możliwości podejmowania współpracy sektora ekonomii społecznej z samorządem lokalnym na podstawie wyników badań przeprowadzonych w czterech wybranych powiatach województwa warmińsko-mazurskiego. Prezentowany artykuł opisuje możliwości i bariery w rozwoju współpracy sektora ekonomii społecznej z samorządem lokalnym w wybranych powiatach województwa warmińsko-mazurskiego i stanowi część składową szeroko zakrojonych działań projektowych pod nazwą Inkubatory Przedsiębiorczości Społecznej współfinansowanych przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, Program Operacyjny Kapitał Ludzki, Priorytet: 7 Promocja integracji społecznej, Działanie: 7.2 Przeciwdziałanie wykluczeniu i wzmocnienie sektora ekonomii społecznej, Poddziałanie: 7.2.2 Wsparcie ekonomii społecznej. 1. Ekonomia społeczna we współpracy z samorządem lokalnym – zarys problematyki Prowadzony dyskurs w przestrzeni publicznej i naukowej wokół ekonomii społecznej w zasadzie jest dyskusją o kształcie gospodarki i rozwoju społecznego, o tym, jak zmienia się i jak powinna się zmieniać rola gospodarki. Tymczasem ekonomia społeczna może stać się istotnym elementem uzupełniającym politykę społeczną państwa. Ekonomia społeczna jest kategorią złożoną, łączącą zarówno ekonomiczne jak i społeczne aspekty aktywności obywatelskiej. Jej miejsce i rolę w społeczeństwie wyznacza specyficzny rodzaj przedsiębiorczości i zaradności społecznej wynikający przede wszystkim z inicjatywy obywatelskiej71. Pojęcie „ekonomii społecznej” w Polsce nie zostało jak dotąd określone ustawowo. Wiążącą definicję pojęcia „ekonomii społecznej” zawiera przygotowany 70 W. Wróblewski, O ekonomii społecznej w regionie warmińsko-mazurskim, Biuletyn Ekonomia Społeczna na Warmii i Mazurach, grudzień 2013, s. 2 71 A. Leszkiewicz, Miejsce przedsiębiorstw społecznych w strategiach rozwoju gospodarczego, [w:] Wspieranie ekonomii społecznej, red. J. Hausner, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków 2008, s.22. 42 przez członków grupy strategicznej Zespołu do spraw rozwiązań systemowych ekonomii społecznej, projekt dokumentu - Krajowego Programu Rozwoju Ekonomii Społecznej. Według tego rządowego dokumentu ekonomia społeczna to sfera aktywności obywatelskiej, która poprzez działalność ekonomiczną i działalność pożytku publicznego służy: integracji zawodowej i społecznej osób zagrożonych społeczną marginalizacją, tworzeniu miejsc pracy, świadczeniu usług społecznych użyteczności publicznej (interesu ogólnego)72. Ekonomia społeczna jest często określana przez pryzmat pełnionych funkcji lub też przedstawienie podmiotów działających w jej zakresie. Według J. Hausnera ekonomia społeczna jest sektorem gospodarki, w którym organizacje są zorientowane na społeczną użyteczność, a wypracowywana przez nie nadwyżka służy realizacji celu społecznego. Taka ich misja wynika z autonomii zarządzania, demokratycznego decydowania oraz lokalnego zakorzenienia tych organizacji i jest przez nie chroniona73. Ekonomia społeczna w praktyce oznacza działalność podmiotów ekonomii społecznej (PES). W dobie kryzysu gospodarczego ekonomia społeczna jest ogromną szansą dla osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, bezrobotnych, wspólnot nieformalnych, a także innych osób znajdujących się w trudnej sytuacji. Sektor ekonomii społecznej wkomponowuje się w ideę budowania demokracji uczestniczącej poprzez nową wizję ładu społecznego oraz integrację społeczności lokalnych. Połączenie wartości solidarności i indywidualnego zaangażowania ekonomicznego może – choć nie musi – budować nowe, aktywne formuły uczestnictwa lokalnego. Mogą one stanowić element polityki wzrostu zatrudnienia poprzez wypełnianie przestrzeni lokalnej w sferze usług społecznych oraz umożliwianie zatrudnienia grup szczególnie zagrożonych na rynku. Ponadto, stanowią istotny instrument procesu integracji społecznej, kreujący przewartościowanie ról zawodowych i społecznych poprzez budowanie wspólnot opartych o solidarność, zamiast zależności. Stanowią również instrument rozwoju społeczności lokalnej, 72 73 Krajowy Program Rozwoju Ekonomii Społecznej, Projekt z dnia 17 września 2013, s. 20. J. Hausner, Ekonomia społeczna jako kategoria rozwoju [w:] Hausner J. (red.) Ekonomia społeczna a rozwój, MSAP, Kraków 2007, s.14 43 poprzez dostarczanie obywatelom usług użyteczności publicznej74. Współpraca pomiędzy administracją publiczną a sektorem ekonomii społecznej jest w Polsce stosunkowo nowym zjawiskiem. Organizacje pozarządowe postrzegane są często jako konkurent w działaniach społecznych, tymczasem pożądana byłaby sytuacja, kiedy byłyby one naturalnymi partnerami dla samorządów w ich działaniach na rzecz rozwiązywania lokalnych problemów społecznych. Zgodnie z zasadą pomocniczości, określoną w Konstytucji, tam gdzie to możliwe, organizacje pozarządowe winny dążyć do przejmowania realizacji zadań publicznych uzyskując przy tym pokrycie kosztów75. Samorząd lokalny jest bardzo ważny dla dobrego funkcjonowania sektora ekonomii społecznej. Korzyści ze współpracy nie są jednostronne - również lokalna społeczność zyskuje na współpracy samorządu z przedsiębiorcami społecznymi. Lokalne samorządy dysponują różnymi, zarówno finansowymi, jak i pozafinansowymi, możliwościami wsparcia podmiotów ekonomii społecznej. Część z tych instrumentów wsparcia jest dedykowana specyficznym typom podmiotów, np. spółdzielniom socjalnym, inne zaś są adresowane szeroko, do wszystkich typów przedsiębiorstw społecznych. Współpraca między samorządem a sektorem ekonomii społecznej nie powinna ograniczać się do wsparcia czy relacji klient-dostawca usług i towarów. Przedsiębiorcy społeczni często dysponują wysokimi kompetencjami i wiedzą, z której samorząd może skorzystać przy np. tworzeniu dokumentów strategicznych76. Także współpraca pomiędzy samorządem lokalnym a podmiotami ekonomii społecznej w regionie warmińsko-mazurskim do niedawna była raczej znikoma. Organizacje pozarządowe i samorząd lokalny były stawiane po przeciwnych stronach, również dlatego, że to samorząd lokalny był postrzegany przez społeczeństwo i jego organizacje jako główna przyczyna społecznych, ekologicznych i gospodarczych problemów. Wprawdzie obie strony podejmowały wspólne projekty, to jednak często 74 Krajowy Program Rozwoju Ekonomii Społecznej. Projekt. Warszawa 2012, s.6-7. I. Gosk, A. Pyrka, Różne formy współpracy z podmiotami ekonomii społecznej, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Departament Pożytku Publicznego broszura proeS3, s.5 76 http://www.ekonomiaspoleczna.pl/x/609047 75 44 raczej szukały w ten sposób możliwości wpływu na siebie nawzajem lub/i uzyskania wymiernych korzyści niż prawdziwego rozwiązania dla konkretnego problemu społecznego. Aktualnie coraz częściej zawierają partnerstwa strategiczne, które pozwalają im osiągać wspólne i ważne cele społeczne przy zachowaniu indywidualności, wartości i tożsamości każdego z członków partnerstwa77. Obecnie przestrzeń współpracy organizacji pozarządowych z administracją publiczną współistnieje z przestrzenią współpracy NGO’s z biznesem. Wraz z upowszechnianiem koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu, która z założenia opiera się na dialogu i partnerstwie, perspektywa współpracy przedsiębiorstw i organizacji pozarządowych zaczyna się zmieniać. Wprawdzie przestrzeń owej współpracy nie ma umocowania w żadnych uregulowaniach prawnych. Jednakże, silny trend społecznego zaangażowania biznesu powoduje, że współpraca na linii biznes – NGO’s staje się coraz bardziej konieczna i zrozumiała. Zakres współpracy biznesu i organizacji pozarządowych obejmuje zarówno czysto biznesowe relacje oparte na sponsoringu, jak również realizowanie strategicznej wieloletniej współpracy przy wspólnych programach społecznych78. 2. Metodologia badań sektora ekonomii społecznej 2.1.Cel i przedmiot badań Celem prezentowanego tu fragmentu badań było: 1) Określenie stanu relacji przedsiębiorstw społecznych badanych powiatów z JST i przedsiębiorstwami komunalnymi z tego terenu oraz zakresu istniejącej współpracy między nimi. 2) Ustalenie poziomu wiedzy na temat PES oraz stopnia zainteresowania przedsiębiorstw komunalnych i JST z terenu powiatu ewentualną współpracą. 3) Identyfikacja możliwości podjęcia współpracy z przedsiębiorstwami komunalnymi i JST oraz potencjalnych obszarów takiej współpracy. 77 K. Hus, Współpraca międzysektorowa na rzecz CSR: formy, korzyści, www.csr.slask.pl/.../K_HusWspółpracamiędzysektorowa-na-rzecz-CSR (plik pobrano: 18.04.2014) 78 M. Karwacka, CSR – wspólna przestrzeń dla biznesu i organizacji pozarządowych , [w:] Usługi społeczne odpowiedzialnego biznesu, red. M. Bonikowska, M. Grewiński, WSP-TWP, Warszawa 2011, s.67-68 45 Przedmiotem badań była współpraca JST i przedsiębiorstw komunalnych z regionu z PES. 2.2. Problemy badawcze 1) Jakie są obecnie relacje przedsiębiorstw społecznych badanych powiatów z przedsiębiorstwami komunalnymi i JST z tego terenu? 2) Jakie formy współpracy między PES a przedsiębiorstwami komunalnymi i JST są podejmowane i w jakich zakresach? 3) Czy JST i zarządzający przedsiębiorstwami komunalnymi z terenu powiatu są zainteresowani ewentualną współpracą z PES? W jakich obszarach? Dlaczego? Uzyskane odpowiedzi na tak postawione problemy badawcze stanowiły podstawę do opracowania niniejszego artykułu. 2.3. Zastosowane metody badawcze W celu uzyskania jak najbardziej wiarygodnych wyników został zastosowany model triangulacji, polegający na wykorzystaniu w toku badań różnych metod, technik oraz źródeł pozyskiwania informacji. Z uwagi na to, iż zjawiska zachodzące w obszarze badawczym są bardzo złożone, należy badać je poprzez równoległe użycie różnych metod. Pojedyncze procedury badawcze obejmują nie tylko wybrane aspekty problematyki, ale również zjawiska irrelewantne, z tego też względu zostały wykorzystane metody badań ilościowo-jakościowe, tym samym uzyskany materiał źródłowy (pierwotny) ma charakter zarówno ilościowy, jak i jakościowy. W artykule zaprezentowano jednak niewielki wycinek badań - część, w której posłużono się metodą sondażową. Wśród przedstawicieli organów decyzyjnych jednostek organizacyjnych samorządu terytorialnego oraz przedstawicieli przedsiębiorstw komunalnych przeprowadzono sondaż diagnostyczny w oparciu o technikę ankiety z wykorzystaniem kwestionariusza ankiety. Kwestionariusz umożliwił uzyskanie informacji dotyczących relacji i form współpracy przedsiębiorstw 46 społecznych badanych powiatów z JST i przedsiębiorstwami komunalnymi. Starano się także uzyskać informacje na temat możliwości podjęcia współpracy JST i przedsiębiorstw komunalnych z badanego terenu z PES. Niski odsetek poprawnie wypełnionych kwestionariuszy ankiet może świadczyć o tym, że wiedza na temat PES i świadomość możliwości współpracy w regionie jest wciąż niewielka. 3. Sytuacja podmiotów ekonomii społecznej badanych powiatów Braniewo Na terenie powiatu braniewskiego zarejestrowanych jest 138 organizacji pozarządowych (stowarzyszenia, fundacja, ochotnicze straże sportowe, organizacje sportowe w różnej formie - kluby, towarzystwa, stowarzyszenia).79 Zdecydowana większość tych organizacji nie należy w sposób formalny ani też nieformalny do krajowych, regionalnych lub branżowych porozumień. Środki samorządowe i składki członkowskie są głównymi źródłami ich finansowania. Organizacje te nie mają stałych pracowników. Podczas realizacji projektów zatrudniają nieliczne osoby na umowę zlecenia lub o dzieło, ale praktycznie każda z organizacji miała i ma wolontariuszy. Zarejestrowane są cztery organizacje pozarządowe prowadzące działalność gospodarczą: Fundacja Lokalna Grupa Działania Partnerstwo dla Warmii, Braniewska Fundacja Inicjatyw Społecznych, Fundacja Na Rzecz Warmii i Mazur oraz Stowarzyszenie Przyjaciół Braniewa „Ambertop”. W mieście Braniewo istnieje Centrum Integracji Społecznej. Jednostką tworzącą CIS w Braniewie jest organizacja pozarządowa będąca organizacją pożytku publicznego - Braniewskie Stowarzyszenie Abstynenckie w Braniewie. Działa też Klub Integracji Społecznej we Fromborku powołany w 2006 r. w ramach struktur MGOPS. Od 2006 roku we Fromborku funkcjonują Warsztaty Terapii Zajęciowej. Są placówką pobytu dziennego przeznaczoną dla 30 niepełnosprawnych osób w stopniu znacznym 79 Dane te pochodzą ze Stowarzyszenia Klon/Jawor, jak też z bazy Starostwa Powiatowego w Braniewie. Jest to jednak liczba zawyżona, gdyż wiele organizacji nie sprawozdaje swojej działalności 47 i umiarkowanym.80 Na terenie powiatu funkcjonuje siedem Ośrodków Pomocy Społecznej realizujących zadania z zakresu ustawodawstwa socjalnego.81 Ośrodki Pomocy Społecznej (OPS) są to instytucje z otoczenia sektora ekonomii społecznej. Lidzbark Na obszarze powiatu lidzbarskiego działa 117 organizacji pozarządowych posiadających osobowość prawną, jest siedem organizacji pożytku publicznego oraz 4 spółdzielnie socjalne. Funkcjonuje także Izba Gospodarcza, Cechy Rzemiosł i Warmińskie Stowarzyszenie Przedsiębiorców. Istnieje jeden Zakład Pracy Chronionej w Lidzbarku Warmińskim - Warmińska Spółdzielnia Inwalidów sp.z o.o. W większości przypadków organizacje pozarządowe na terenie powiatu lidzbarskiego są słabo rozpoznawalne, a swoją działalnością obejmują jedynie wybraną kategorię osób. W powiecie działają również trzy Kluby Integracji Społecznej (KIS), których głównym celem jest udzielanie pomocy osobom indywidualnym i ich rodzinom w odbudowywaniu umiejętności uczestnictwa w życiu społecznym, w powrocie do pełnienia ról społecznych i w podniesieniu kwalifikacji zawodowych. Kluby działające w powiecie opracowują i realizują programy zatrudnienia tymczasowego, realizują również roboty publiczne, pomagają w uzyskaniu zatrudnienia, a także udzielają poradnictwa prawnego i pomocy socjalnej. Na terenie powiatu funkcjonują dwa Warsztaty Terapii Zajęciowej, które są placówkami mającymi na celu umożliwienie osobom niepełnosprawnym uczestniczenia w rehabilitacji społecznej oraz zawodowej. Od stycznia 2013r. w Lidzbarku Warmińskim działa Inkubator Przedsiębiorczości Społecznej prowadzony przez Elbląskie Stowarzyszenie Wspierania Inicjatyw Pozarządowych w ramach projektu „Inkubator Przedsiębiorczości Społecznej” współfinansowanego przez Europejski Fundusz Społeczny. Ponadto, na terenie powiatu istnieje pięć Ośrodków Pomocy Społecznej oraz Powiatowe Centrum Pomocy 80 R. Burchart, M. Łojko, Diagnoza stanu ekonomii społecznej w powiecie braniewskim – raport z badań, OWIES, Elbląg 2013, s.22-23 81 Ośrodki pomocy społecznej realizują zadania wynikające z zapisów ustawy o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 r., t.j. Dz. U. 2013 r., poz. 182 48 Rodzinie. PCPR mieści się w Ornecie, a stanowisko PCPR w Lidzbarku Warmińskim. Ponadto funkcjonuje Powiatowy Środowiskowy Dom Samopomocy w Lidzbarku Warmińskim – dom pobytu dziennego. Obie instytucje tj. OPS i PCPR swoje działania skupiają na udzielaniu pomocy materialnej, finansowej i instytucjonalnej osobom i rodzinom zagrożonym marginalizacją i wykluczeniem społecznym, niepełnosprawnym oraz rodzinom zastępczym82. Bartoszyce Na terenie powiatu bartoszyckiego funkcjonuje 145 organizacji pozarządowych (stowarzyszeń i fundacji) oraz 39 klubów sportowych.83 W powiecie działają 3 spółdzielnie socjalne (są to: Magia Smaków, Pasja, Dobra Ekonomia). Istnieją też dwa Warsztaty Terapii Zajęciowej: jeden przy Stowarzyszeniu Integracji Osób Niepełnosprawnych SION, drugi przy Stowarzyszeniu na Rzecz Osób Niepełnosprawnych i Profilaktyki Zdrowia JESTEŚMY RAZEM. Obie placówki korzystają z pomocy Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Na terenie powiatu znajduje się sześć Ośrodków Pomocy Społecznej Wszystkie ośrodki realizują programy systemowe oraz świadczą usługi, które mają na celu promocję działań prorodzinnych, ukierunkowanych na prawidłowe funkcjonowanie rodziny. W powiecie działa też Inkubator Przedsiębiorczości Społecznej, który oferuje usługi doradcze, szkoleniowe, wsparcie infrastrukturalne, coachingowe i szkoleniowe w zakresie przygotowania do prowadzenia działalności odpłatnej/gospodarczej przez organizacje pozarządowe, a także wizyty studyjne w innych dobrze funkcjonujących organizacjach, działania w obszarze tworzenia partnerstwa lokalnego na rzecz rozwoju ekonomii społecznej oraz wsparcie merytoryczne i finansowe dla utworzenia spółdzielni socjalnych.84 82 M. Grochalska, M. Łojko, Diagnoza stanu ekonomii społecznej w powiecie lidzbarskim – raport z badań, OWIES, Elbląg 2013, s.25 83 Część z tych organizacji widnieje tylko w bazach danych (10% ogółu), natomiast około 30% organizacji nie wykazuje aktywności 84 https://wrota.warmia.mazury.pl/powiat_bartoszycki/20130214643/Wydarzenia/Wydarzenia/In kubator-Przedsiebiorczosci-Spolecznej-w-Bartoszycach.html (dostęp 19.05.2014). 49 Ostróda Według bazy organizacji pozarządowych na terenie powiatu ostródzkiego istnieje 258 organizacji pozarządowych, stowarzyszeń i fundacji.85 Najwięcej podmiotów trzeciego sektora jest zarejestrowanych na terenie miasta oraz gminy Ostróda – 50%. Drugim największym skupiskiem organizacji pozarządowych jest miasto i gmina Morąg – 22%. Najmniej – po 3,5% w gminach Łukta, Miłomłyn i Grunwald. Działalność gospodarczą prowadzi 19 organizacji pozarządowych. Jedynie 35 spośród 258 organizacji na statut organizacji pożytku publicznego. Na terenie powiatu funkcjonuje jedna Spółdzielnia Socjalna ZWIASTUN, która powstała w ramach projektu „Biznes nie jest dla wybranych”, realizowanego przez Fundację Rozwoju Przedsiębiorczości ATUT z Ostródy w partnerstwie z Elbląskim Stowarzyszeniem Wspierania Inicjatyw Pozarządowych dotacyjnego Fundacji Rozwoju Przedsiębiorczości ATUT w 2012. Spółdzielnia zajmuje się głównie świadczeniem usług opiekuńczych i jest dużym wsparciem dla Ośrodków Pomocy Społecznej. W powiecie działa tylko jedno Centrum Integracji Społecznej, którego działania skupiają się na aktywizacji zawodowej bezrobotnych, świadczeniu usługi opiekuńczych, pracach budowlanych oraz pracach porządkowych kobiet przy utrzymaniu zieleni. Ponadto CIS prowadzi zajęcia finansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach EFS. Na terenie powiatu istnieją również dwa Warsztaty Terapii Zajęciowej (WTZ) w Ostródzie i Morągu; oba WTZ realizują zadania w zakresie rehabilitacji zawodowej i społecznej. Realizacją zadań z zakresu pomocy społecznej zajmują się ośrodki pomocy społecznej, które w ramach projektów systemowych prowadzą działania zmierzające do aktywizacji osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Na obszarze powiatu działa również Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie. Obszar działania PCPR jest bardzo szeroki. Podstawą jest działalność w kwestii 85 Dane pochodzą z bazy NGO Centrum Wspierania Organizacji Pozarządowych w Ostródzie, która została zweryfikowana na podstawie Krajowego Rejestru Sądowego ze strony internetowej https://ems.ms.gov.pl/krs/wyszukiwaniepodmiotu 50 rozwiązywania problemów społecznych dotyczących: dzieci i młodzieży, osób w starszym wieku.86 4. Współpraca sektora ekonomii społecznej z samorządem lokalnym - wyniki badań Badania przeprowadzono w okresie od września 2013 r. do lutego 2014 r. w czterech powiatach: bartoszyckim, lidzbarskim, braniewskim i ostródzkim. Łącznie rozesłano 202 kwestionariusze ankiet, z czego 109 zostało poprawnie wypełnionych (stopa zwrotu 53,96%). Tab. 1. Liczba poprawnie wypełnionych kwestionariuszy w powiatach. Powiat Liczba poprawnie bartoszycki lidzbarski wypełnionych kwestionariuszy instytucje 5 11 współpracujące z PES instytucje 12 21 niewspółpracujące z PES przedsiębiorstwa 11 2 komunalne RAZEM 28 34 ostródzki braniewski RAZEM 12 8 36 18 7 58 2 0 15 32 15 109 Źródło: badania własne W powiecie bartoszyckim zostało wypełnionych 28 kwestionariuszy ankiet, z tego 12 pochodziło od jednostek samorządu terytorialnego, które nie współpracują z przedsiębiorstwami społecznymi, 5 pochodziło z jednostek współpracujących z podmiotami ES oraz 11 pochodziło od przedsiębiorstw komunalnych, z których 86 Raport otwarcia - analiza podmiotów i systemu wparcia podmiotów ekonomii społecznej w powiecie ostródzkim, s. 26 51 żadne nie współpracuje z przedsiębiorstwami społecznymi. Wśród jednostek niewspółpracujących z PES kwestionariusze wypełniło 8 przedstawicieli urzędów miast/gmin, 3 przedstawicieli MOPS/GOPS oraz jeden przedstawiciel PUP. Tylko 3 przedstawicieli spośród tych instytucji zaznaczyło, że ich jednostka planuje współpracę z PES w przyszłości. Żadna z diagnozowanych jednostek nie zadeklarowała, że wspomaga PES w jakiejkolwiek formie. W powiecie lidzbarskim zostały wypełnione 34 kwestionariusze ankiet, z tego aż 21 pochodziło od jednostek samorządu terytorialnego, które nie współpracują z przedsiębiorstwami społecznymi. Otrzymano również dwa kwestionariusze od przedstawicieli przedsiębiorstw komunalnych, które również nie współpracują z PES. Przedstawiciele trzech diagnozowanych jednostek zadeklarowali, że ich instytucje wspomagają PES. Najczęściej wskazywane formy pomocy to utworzenie Zespołu ds. ekonomii społecznej, tworzenie dobrego klimatu wokół tej problematyki oraz wsparcie we współpracy z instytucjami. Tylko 3 spośród tych instytucji planują współpracę z PES w przyszłości. Z kolei w powiecie braniewskim zostały wypełnione 32 kwestionariusze ankiet, z tego aż 18 pochodziło od jednostek samorządu terytorialnego, które nie współpracują z przedsiębiorstwami społecznymi. Otrzymano natomiast tylko 2 kwestionariusze ankiet od przedstawicieli przedsiębiorstw komunalnych. Wśród jednostek niewspółpracujących z PES kwestionariusze wypełniło 6 przedstawicieli starostwa powiatowego, 6 przedstawicieli urzędów miast/gmin oraz po jednym przedstawicielu z GOPS, MGOK, CIS, PCPR i biblioteki publicznej. Tylko 3 spośród tych instytucji planują współpracę z PES w przyszłości. Podobnie, jak w powiecie bartoszyckim, żadna z diagnozowanych jednostek nie zadeklarowała, że wspomaga PES w jakiejkolwiek formie. W ostatnim z badanych powiatów - powiecie ostródzkim zostało wypełnionych 15 kwestionariuszy ankiet, z tego aż 7 pochodziło od jednostek samorządu terytorialnego, które nie współpracują z przedsiębiorstwami społecznymi. Jedna z tych jednostek uzasadnia ten stan brakiem możliwości prawnych ułatwiających nawiązywanie takiej współpracy. Tymczasem najbardziej wartościowa wiedza pochodzi od jednostek współpracujących z podmiotami ekonomii społecznej. Nie otrzymano natomiast 52 żadnego kwestionariusza ankiety od przedsiębiorstw komunalnych. Wśród jednostek niewspółpracujących z PES kwestionariusze wypełniło 4 przedstawicieli urzędów pracy oraz po jednym przedstawicielu z MOPS, urzędu miasta i starostwa powiatowego. Tylko 2 przedstawicieli w/w jednostek deklaruje, że planują one współpracę z PES w przyszłości. Trzy diagnozowane osoby zadeklarowały, że ich jednostki wspomagają PES. Najczęściej wskazywane formy pomocy to doradztwo ogólne, podnoszenie kompetencji miękkich przedstawicieli PES, pomoc w pozyskiwaniu klientów, w zakresie promowania podmiotu, jak też wsparcie we współpracy z instytucjami. Należy zaznaczyć, że odpowiedzi uzyskane od przedstawicieli instytucji niewspółpracujących dotychczas z PES, które dominują w przedstawionym badaniu, dotyczą raczej potencjalnych możliwości współpracy niż tych realnie istniejących i nie są ugruntowane w doświadczeniu. Potencjalne korzyści z podejmowania współpracy z PES to przede wszystkim efektywniejsze rozwiązywanie problemów społecznych, ale także pomoc osobom potrzebującym wsparcia, utworzenie nowych miejsc pracy, budowa lokalnego partnerstwa, odciążenie administracji, wsparcie PES przy definiowaniu problemów i poszukiwaniu rozwiązań oraz dzielenie się władzą. W powiecie bartoszyckim najczęściej wskazywane usługi, które mogłyby być potencjalnie zlecane PES przez instytucje samorządowe (dotychczas niewspółpracujące z PES) to usługi edukacyjne na rzecz społeczności lokalnej (4 przedstawicieli jednostek uważa, że jest to możliwe) oraz materiały drukowane, takie jak ulotki, plakaty, katalogi (4 przedstawicieli jednostek dostrzega taką możliwość). Inne wskazane w dalszej kolejności usługi, na które hipotetycznie byłoby zapotrzebowanie to wyroby rękodzielnicze, usługi remontowo-budowlane, usługi komunalne, prace społecznie-użyteczne, usługi cateringowe, przewozowe i turystyczne. Wiele jednostek samorządu terytorialnego jednak nie ma wypracowanego zdania oraz jednoznacznej postawy wobec usług potencjalnie możliwych do zlecania PES, co może być wynikiem słabej polityki informacyjnej, a co za tym idzie niskiej wiedzy i świadomości zasad i celów powstawania przedsiębiorstw społecznych. 53 Natomiast w powiecie lidzbarskim respondenci z instytucji niewspółpracujących z PES uważają, że ich jednostka mogłaby kupować od PES wyroby rękodzielnicze (12 odpowiedzi pozytywnych), usługi cateringowe (11 odpowiedzi pozytywnych) i materiały drukowane - ulotki, plakaty, katalogi (11 odpowiedzi pozytywnych). Zapotrzebowanie byłoby także na prace społecznie użyteczne oraz usługę polegającą na tworzeniu witryn internetowych (po 10 pozytywnych odpowiedzi). Inne wskazane usługi, na które być może byłoby zapotrzebowanie to: • usługi przewozowe i turystyczne, • realizacja usług opiekuńczych nad osobami zależnymi, • rehabilitacja społeczna i zawodowa osób niepełnosprawnych, • działania na rzecz reintegracji społeczno-zawodowej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, • usługi remontowo-budowlane, • usługi komunalne, • prowadzenie noclegowni dla osób bezdomnych/usługi z zakresu pomocy społecznej, • realizacja usług edukacyjnych na rzecz społeczności lokalnej, • usługi biurowe. Z kolei w powiecie braniewskim przedstawiciele instytucji niewspółpracujących z PES uważają, że ich jednostka mogłaby kupować od PES usługi edukacyjne na rzecz społeczności lokalnej (11 osób uważa, że jest to możliwe), następnie także usługi remonotowo-budowlane (10 osób uważa, że jest taka możliwość) oraz usługi przewozowe i turystyczne (8 twierdzących odpowiedzi). Niektórzy respondenci wskazują na możliwość zakupu usług związanych działaniami na rzecz reintegracji społeczno-zawodowej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, a także materiałów drukowanych, takich jak ulotki, plakaty, katalogi oraz usługi cateringowe (po 7 przedstawicieli jednostek dostrzega taką możliwość). Inne wskazane usługi, na które byłoby zapotrzebowanie to prace społecznie użyteczne i wyroby rękodzielnicze. W odróżnieniu od powiatu braniewskiego, w powiecie ostródzkim na pierwszym miejscu wśród usług potencjalnie zlecanych PES, zdaniem przedstawicieli instytucji 54 niewspółpracujących z PES, są działania na rzecz reintegracji społeczno-zawodowej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym (6 osób uważa, że jest to możliwe), następnie także usługi biurowe i materiały drukowane, takie jak ulotki, plakaty, katalogi (po 4 osoby uważają, że jest taka możliwość). Niektórzy respondenci wskazują na możliwość zakupu usług związanych z tworzeniem witryn www, a także usług przewozowych (po 3 osoby dostrzegają taką możliwość). Inne wskazane usługi, na które byłoby zapotrzebowanie to: - rehabilitacja społeczna i zawodowa osób niepełnosprawnych, - usługi remontowo-budowlane, - usługi komunalne prace społecznie-użyteczne, - realizacja usług edukacyjnych na rzecz społeczności lokalnej, - usługi cateringowe, - wyroby rękodzielnicze. Poniższa tabela ilustruje najważniejsze obszary potencjalnej współpracy z PES poza wymienionymi wyżej usługami, wskazane w badaniu przez respondentów zarówno instytucji niewspółpracujących z PES, jak też mających doświadczenie w tym zakresie. Tab. 2. Potencjalne obszary współpracy z PES w opinii badanych bartoszycki Pyt. 23. W jakich jeszcze obszarach mogliby Państwo współpracować z podmiotami ekonomii społecznej? kultura i sztuka sport, turystyka i rekreacja edukacja i wychowanie ochrona zdrowia pomoc społeczna i socjalna ochrona środowiska rynek pracy, aktywizacja lidzbarski nie współ Nie współ pracu wspó pracu jące łprac jące ujące 3 3 3 3 3 4 3 1 1 3 1 2 1 4 7 10 7 2 4 2 4 braniewski ostródzki RAZ EM wsp ółpr acuj ące Nie współ pracu jące 0 1 2 0 4 1 8 6 4 6 2 5 4 7 wsp Nie wsp ółpr wspó ółpr acu łprac acuj jące ujące ące 4 4 1 1 5 3 5 2 2 2 2 0 0 5 4 5 6 6 7 5 3 27 30 30 17 30 20 39 55 zawodowa animowanie działań wspólnot lokalnych inne – zależy od potrzeb brak odpowiedzi RAZEM 4 2 8 2 5 3 0 1 25 3 5 0 1 1 0 0 1 0 0 0 0 0 0 1 0 5 7 34 16 45 19 39 26 13 38 230 Źródło: badania własne W powiecie bartoszyckim sześć spośród wszystkich badanych jednostek samorządowych wskazało inne potencjalne obszary współpracy, wymieniając przede wszystkim animowanie działań wspólnot lokalnych i ochronę środowiska. W powiecie lidzbarskim przedstawiciele jednostek samorządowych wskazują, że inne możliwe obszary współpracy, oprócz wyżej wymienionych usług, to sport, turystyka i rekreacja, animowanie działań wspólnot lokalnych, kultura i sztuka oraz edukacja i wychowanie. W powiecie braniewskim jednostki samorządowe deklarują, że inne możliwe obszary współpracy to przede wszystkim rynek pracy i aktywizacja zawodowa, ale także kultura i sztuka, edukacja i wychowanie, pomoc społeczna i socjalna oraz animowanie działań wspólnot lokalnych. Natomiast na obszarze terenu ostródzkiego najczęściej wskazywane możliwe obszary współpracy, podobnie jak w powiecie braniewskim, to rynek pracy i aktywizacja zawodowa, ale także kultura i sztuka, dopiero w następnej kolejności wymieniono sport, turystykę i rekreację, edukację i wychowanie oraz ochronę zdrowia. W powiecie bartoszyckim firmom zewnętrznym w badanych jednostkach niewspółpracujących z PES najczęściej zleca się działania promocyjne, sprzątanie, czyszczenie i odśnieżanie miasta, szkolenia, przygotowywanie materiałów promocyjnych. Przedstawiciele JST są zadowoleni z tej współpracy. Szanse powodzenia potencjalnej współpracy z PES ta grupa respondentów ocenia dość nisko (tylko cztery osoby podały taką ocenę), wskazując, że przede wszystkim przed podjęciem współpracy powinny być uregulowane i wyjaśnione następujące kwestie: 56 - uruchamianie nowych PES powinno następować w partnerstwie między JST i NGO, - wykorzystanie klauzul społecznych, - realne konsultacje publiczne z NGO i PES, - ogłoszenia o możliwych konkursach, - publikacje nt. współpracy między sektorowej - promocja dobrych praktyk ES, wzmacnianie lokalnych liderów, - szkolenia, spotkania umożliwiające wymianę doświadczeń PES, - realizacja wspólnych projektów - również inwestycyjnych, - upowszechnianie dobrych praktyk, np. projektów realizowanych przez NGO i w partnerstwach z JST na rzecz ES. Największe możliwości rozwoju współpracy istnieją w zakresie rynku pracy i aktywizacji zawodowej, w zakresie edukacji i wychowania, pomocy społecznej i socjalnej oraz w zakresie animowania działań wspólnot lokalnych (tab. 2). W powiecie lidzbarskim usługi zlecane firmom zewnętrznym przez podmioty niewspółpracujące z PES to szkolenia BHP i inne, usługi geodezyjne, pocztowe, ochrona mienia, opracowywanie dokumentów, w tym projektowych, usługi komunalne, wywóz nieczystości, utrzymanie i odśnieżanie dróg, usługi kominiarskie, dowóz dzieci do szkół, sprzątanie, mycie pojazdów, rachunkowość, usługi cateringowe, informatyczne, wycena nieruchomości, przygotowanie i wydawanie publikacji, serwis urządzeń biurowych, usługi remontowo-budowlane, usługi projektowe i transportowe. Przy czym zadowolenie z tej współpracy oceniają oni jako średnie (średnia ocen 3,4 w skali od 1 do 5). Szanse powodzenia potencjalnej współpracy z PES ta grupa osób ocenia nisko (średnia ocen 2,7 w skali od 1 do 5). Najbardziej widoczne bariery rozwoju takiej współpracy to brak obecnie funkcjonujących przedsiębiorstw społecznych i związany z tym brak praktyki w zakresie takiej współpracy. Ponadto bariery natury administracyjno-prawnej, brak wiedzy na temat ekonomii społecznej, ograniczony zakres działania PES. Podkreślano także konieczność posiadania przez PES dobrego lidera i konkurencyjnej oferty, a co się z tym bezpośrednio wiąże, także dokładnego rozpoznania potrzeb lokalnej społeczności. Pojawiła się też opinia, że PES mają szanse powodzenia, ponieważ mają 57 lepszy kontakt i znają potrzeby lokalnej społeczności. Do sukcesu może niewątpliwie przyczynić się partnerstwo z JST. W regionie braniewskim firmom zewnętrznym w badanych jednostkach niewspółpracujących z PES najczęściej zleca się prace remontowo-budowlane oraz przygotowanie materiałów biurowych, a także szkolenia, catering i usługi opiekuńcze. Swoje zadowolenie z tej współpracy oceniają one dobrze. Jednak szanse powodzenia potencjalnej współpracy z PES ta grupa badanych ocenia dość nisko, wskazując, że przede wszystkim przed podjęciem współpracy konieczna jest zmiana przepisów dotyczących zamówień publicznych. Przeszkodą jest też brak doświadczenia w zakresie takiej współpracy. Jeden z przedstawicieli PES wskazał, że jest możliwy udział tego typu podmiotów przy projektach systemowych, a ich „kartą przetargową” może być mobilność, zaangażowanie i świadczenie wysokiej jakości usług. W powiecie ostródzkim tylko 2 ankietowani wskazują, że obecnie ich jednostki zlecają firmom zewnętrznym prace porządkowe oraz szkolenia. Swoje zadowolenie z tej współpracy oceniają, jako średnie. Pozostali deklarują, że nie mają możliwości zlecania usług na zewnątrz. Szanse powodzenia potencjalnej współpracy z PES ta grupa ocenia bardzo nisko. Tylko jedna z osób deklaruje swoją otwartość na taką współpracę. Kolejnym obszarem analizy była współpraca z PES jednostek, które mają już za sobą doświadczenie z tym zakresie. Analizując szczegółowo wypowiedzi przedstawicieli takich jednostek w poszczególnych powiatach, można stwierdzić, że w powiecie bartoszyckim dotychczas najczęściej zlecane firmom zewnętrznym prace to usługi remontowobudowlane, catering, materiały promocyjne - ulotki, plakaty, artykuły i inne, usługi informatyczne, regranting. Jedna osoba deklaruje, że jej organizacja nie zleca takich usług, a trzy wstrzymały się od odpowiedzi. Dotychczasową współpracę z firmami zewnętrznymi w tym powiecie trudno jest ocenić, ponieważ aż czterech przedstawicieli instytucji nie udzieliło odpowiedzi na ten temat. Nie sposób także prognozować rozwoju współpracy z PES z uwagi na zbyt małą ilość danych do analiz. W rozwoju takiej współpracy poważną przeszkodą może być, zdaniem przedstawicieli JST, brak zaufania w kwestii profesjonalizmu przedsiębiorstw społecznych oraz brak 58 wiedzy i doświadczenia, co do szeroko rozumianych możliwości tych organizacji, jak też trudności formalno-prawne. Poziom zadowolenia z relacji instytucji biorących udział w badaniu z przedsiębiorstwami społecznymi oceniony został jako dobry (średnia ocen 4,0 w skali od 1 do 5). Raczej widoczna jest też aktywność podmiotów ekonomii społecznej w nawiązywaniu współpracy z JST (3 odpowiedzi pozytywne). W odpowiedziach na pytanie dotyczące możliwych usług i produktów, które PES mogłyby sprzedawać jednostkom samorządowym w powiecie lidzbarskim dominowały usługi cateringowe oraz materiały drukowane (po 11 odpowiedzi pozytywnych). Przedstawiciele jednostek współpracujących z PES dostrzegają mniej ograniczeń w działalności tego typu podmiotów niż ci z jednostek niewspółpracujących z PES. Inne obszary możliwej współpracy to przede wszystkim obszar rynku pracy i aktywizacji zawodowej (tabela 2). W powiecie lidzbarskim obecnie najczęściej zlecane firmom zewnętrznym prace to usługi szkoleniowe i remontowo-budowlane, ale także usługi pocztowe, cateringowe, telekomunikacyjne, sprzątanie, usługi prawnicze, przygotowanie dokumentów projektowych, obsługa bhp, prace porządkowe, zakup materiałów biurowych i paliw płynnych oraz usługi transportowe. Ta współpraca oceniana jest przez JST bardzo dobrze. Stosunkowo pozytywne są też prognozy dotyczące rozwoju współpracy z PES – 9 osób oceniło je, jako dobre i bardzo dobre, 4 osoby jako średnie. W rozwoju takiej współpracy ważna jest jakość usług oferowanych przez PES. Dotychczasowe doświadczenia lidzbarskich JST we współpracy z lokalnymi PES są pozytywne i stąd też bardzo pozytywne są prognozy rozwoju tej współpracy. Poziom zadowolenia z relacji instytucji biorących udział w badaniu z przedsiębiorstwami społecznymi jest wysoki, widoczna jest także aktywność podmiotów ekonomii społecznej w nawiązywaniu współpracy. W powiecie braniewskim 14 przedstawicieli instytucji deklaruje, że ich jednostki współpracują z PES. Dwanaście osób deklaruje, że zamierzają taką współpracę kontynuować także w przyszłości. Siedem osób stwierdza, że ich jednostka zlecała zadania publiczne podmiotom ekonomii społecznej, w tym cztery osoby podkreślają, że takie zadania były zlecane stosunkowo niedawno - w latach 59 2012-13. Także 7 osób deklaruje, że ich instytucja obecnie wspomaga tego typu podmioty. Największe możliwości rozwoju współpracy w powiecie istnieją w zakresie pomocy społecznej i socjalnej, aktywizacji zawodowej, kultury i sztuki oraz sportu, turystyki i rekreacji. Obecnie najczęściej zlecane firmom zewnętrznym prace to szkolenia, przewóz osób, prace remontowo-budowlane i poligrafia. Dotychczasowa współpraca z firmami zewnętrznymi jest oceniana przez pracowników JST dobrze. Na bazie takich pozytywnych doświadczeń są też budowane prognozy dotyczące rozwoju współpracy z PES – 10 osób oceniło je jako dobre i bardzo dobre, 4 osoby jako średnie. W rozwoju takiej współpracy ważna jest otwartość na współpracę z PES. Takową deklarują przede wszystkim ośrodki pomocy społecznej. Poziom zadowolenia z relacji instytucji biorących udział w badaniu z przedsiębiorstwami społecznymi oceniony został jako średni (średnia ocen 3,35 w skali od 1 do 5). Za to bardzo widoczna jest aktywność podmiotów ekonomii społecznej w nawiązywaniu współpracy z JST (10 odpowiedzi pozytywnych). W powiecie ostródzkim ośmiu przedstawicieli jednostek samorządowych deklaruje, że ich jednostki już współpracują z PES i zamierzają taką współpracę kontynuować także w przyszłości. Sześć osób wskazuje, że ich jednostka zlecała zadania publiczne podmiotom ekonomii społecznej w latach 2012-13 i także sześć z nich deklaruje, że ich instytucja obecnie wspomaga tego typu podmioty. Wśród odpowiedzi na pytanie dotyczące możliwych usług i produktów, które PES mogłyby sprzedawać jednostkom samorządowym w powiecie ostródzkim pojawiło się wiele różnych możliwości: realizacja usług opiekuńczych nad osobami zależnymi, rehabilitacja społeczna i zawodowa osób niepełnosprawnych, działania na rzecz reintegracji społeczno-zawodowej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, usługi remontowo-budowlane, usługi komunalne, prace społecznieużyteczne, prowadzenie noclegowni dla osób bezdomnych/usługi z zakresu pomocy społecznej, realizacja usług edukacyjnych na rzecz społeczności lokalnej, usługi biurowe, tworzenie witryn internetowych, usługi cateringowe, usługi przewozowe i turystyczne, materiały drukowane (ulotki, plakaty, katalogi), czy wyroby rękodzielnicze, Świadczy to o wysokim potencjalne tkwiącym w tego typu 60 współpracy. Przedstawiciele jednostek współpracujących z PES dostrzegają znacznie mniej ograniczeń w działalności tego typu podmiotów niż respondenci z instytucji dotychczas niewspółpracujących z tego typu podmiotami. Podobnie wysoko oceniane są przez nich możliwości współpracy w innych obszarach niż wyżej wymienione, co przedstawia tabela 2. Największe możliwości rozwoju współpracy zdaniem respondentów instytucji z powiatu ostródzkiego istnieją w zakresie pomocy społecznej i socjalnej, edukacji i wychowania, ochrony zdrowia oraz sportu, turystyki, rekreacji i ochrony środowiska. Obecnie najczęściej zlecane firmom zewnętrznym prace to usługi komunalne, prace porządkowe, geodezyjne i przewóz osób, ale są też szkolenia, usługi budowlane, konserwacja urządzeń melioracyjnych, rozbiórka budynków, wycena nieruchomości, usługi opiekuńcze i kierowanie bezdomnych do noclegowni.. Tab. 3. Korzyści osiągane dzięki współpracy z podmiotami ekonomii społecznej Pyt. 4. Jakie są główne korzyści osiągnięte dzięki współpracy Państwa instytucji z podmiotami ekonomii społecznej? stworzyliśmy dzięki temu miejsca pracy zbudowaliśmy lokalne partnerstwo nasza administracja została odciążona możemy liczyć na wsparcie PES przy definiowaniu problemów i poszukiwaniu rozwiązań problemy społeczne są rozwiązywane efektywniej Nie osiągnęliśmy żadnych korzyści RAZEM Źródło: badania własne braniews ostródzk bartoszy lidzbars RAZEM cki ki ki i N N N N N 1 4 3 6 14 4 1 7 0 7 2 5 1 23 4 3 4 1 2 10 2 7 6 6 21 0 11 0 22 2 21 0 20 2 74 61 Ta współpraca ocenia jest przez ostródzkie JST bardzo dobrze. Na bazie takich pozytywnych doświadczeń są też budowane prognozy dotyczące rozwoju współpracy z PES – 5 osób oceniło je jako dobre i bardzo dobre, 3 osoby jako średnie. W rozwoju takiej współpracy ważna jest otwartość, ale także, co było kilkakrotnie podkreślane, zabezpieczenie prawne przy zamówieniach publicznych, jakość, cena, efektywność i konkurencyjność powstających PES, atrakcyjność ich oferty i dobór profilów działania zbieżnych z potrzebami samorządu. Poziom zadowolenia z relacji instytucji biorących udział w badaniu z przedsiębiorstwami społecznymi jest wysoki, widoczna jest także aktywność podmiotów ekonomii społecznej w nawiązywaniu współpracy W powiecie bartoszyckim najbardziej odczuwalne korzyści z dotychczasowej współpracy to możliwość zbudowania lokalnego partnerstwa oraz uzyskania wsparcia PES przy definiowaniu problemów i poszukiwaniu rozwiązań. Natomiast wśród potencjalnych korzyści z kontynuacji współpracy wysoko oceniono także pomoc osobom potrzebującym wsparcia (5 odpowiedzi). Usługi i produkty kupowane dotychczas przez jednostki powiatu bartoszyckiego od PES to: - realizacja usług opiekuńczych nad osobami zależnymi (1 odp.), - działania na rzecz reintegracji społeczno-zawodowej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym (1 odp.), - prace społecznie-użyteczne (1 odp.), - usługi z zakresu pomocy społecznej (1 odp.). Dwie najważniejsze formy współpracy z PES wskazywane przez przedstawicieli jednostek samorządu w powiecie bartoszyckim to wspólna realizacja projektów i pomoc merytoryczna, np. szkolenia, doradztwo (po 2 odpowiedzi). Wśród ankietowanych podmiotów z powiatu bartoszyckiego znalazło się także 11 przedsiębiorstw komunalnych. Jednak dotychczas żadne z nich nie współpracuje z podmiotami ekonomii społecznej, nie wspomaga ich w żaden sposób i nie planują one podjęcia takiej współpracy w przyszłości. Nie istnieje wymiana informacji między tego rodzaju przedsiębiorstwami a sektorem ekonomii społecznej w powiecie. Usługi i produkty, które zdaniem przedstawicieli tych przedsiębiorstw potencjalnie mogłyby 62 być kupowane od PES to usługi transportowe, usługi w zakresie robót ziemnych (koparki, ładowarki), usługi stolarskie, dekarskie, spawalnicze, remontowe, usługi w zakresie wykonawstwa sieci wodno-kanalizacyjnej i centralnego ogrzewania oraz materiały drukowane, takie jak ulotki, plakaty, katalogi. Te obszary, które zdaniem przedsiębiorstw zdecydowanie nie mogą być zagospodarowane przez PES to zbiorowe zaopatrzenie w wodę, zbiorowe odprowadzanie i oczyszczanie ścieków oraz administrowanie cmentarzem komunalnym. Są to te obszary, które leżą obecnie w kompetencji lokalnych przedsiębiorstw komunalnych, a PES, które potencjalnie chciałyby zagospodarować tę przestrzeń, zostałyby potraktowane, jako konkurencja na rynku a nie partner do współpracy. Inne obszary zdaniem przedsiębiorstw możliwe do zagospodarowania przez PES to edukacja i wychowanie oraz aktywizacja zawodowa (dane pochodzą tylko od 2 podmiotów). Usługi obecnie zlecane firmom zewnętrznym to usługi budowlane, analizy chemiczne, ochrona mienia, usługi techniczno-informatyczne, usługi transportowe, konserwacja i remonty urządzeń specjalistycznych oraz monitorowanie pracy tychże urządzeń. Poza usługami budowlanymi i ochroną mienia, są to specjalistyczne usługi, które na ogół nie są wykonywane przez przedsiębiorstwa społeczne. Przedsiębiorstwa komunalne nie prognozują rozwoju współpracy z PES. W opinii respondentów z powiatu lidzbarskiego najbardziej odczuwalne korzyści z dotychczasowej współpracy to utworzenie lokalnego partnerstwa oraz efektywne rozwiązywanie problemów społecznych. Usługi i produkty kupowane dotychczas przez jednostki z powiatu lidzbarskiego od PES to: - realizacja usług opiekuńczych nad osobami zależnymi (3 odp.), - prace społecznie-użyteczne (3 odp.), - usługi cateringowe (3 odp.), - działania na rzecz reintegracji społeczno-zawodowej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym (2 odp.), - usługi remontowo-budowlane (1 odp.), - usługi komunalne (1 odp.), - realizacja usług edukacyjnych na rzecz społeczności lokalnej (1 odp.). - usługi biurowe (1 odp.), 63 - tworzenie witryn internetowych (1 odp.), - usługi przewozowe i turystyczne (1 odp.), - materiały drukowane - ulotki, plakaty, katalogi (1 odp.). Powyższe dane pochodzą od 6 przedstawicieli instytucji. W tym powiecie w badaniu wzięły udział także dwa przedsiębiorstwa komunalne, jednak żadne z nich nie współpracuje z PES i raczej nie planuje takiej współpracy w przyszłości. Wskazywane potencjalne usługi lub produkty, które przedsiębiorstwa mogłyby kupować od PES to materiały drukowane, administrowanie komunalnymi zasobami mieszkaniowymi, wytwarzanie, przetwarzanie i dystrybucja energii cieplnej produkowanej w oparciu o paliwa odnawialne, usługi transportowe i usługi w zakresie robót ziemnych. Jedno z przedsiębiorstw obecnie zleca firmom zewnętrznym prace takie, jak remontowo-budowlane, kominiarskie, hydrauliczne, elektryczne, stolarskie, wywóz nieczystości i sprzątanie. W okolicy brakuje PES o takich profilach działalności. Żadne z tych przedsiębiorstw nie jest w stanie ocenić obiektywnie możliwości współpracy z PES w powiecie lidzbarskim, ponieważ nie mają tego rodzaju doświadczeń. Natomiast w powiecie braniewskim najczęściej wskazywane korzyści z dotychczasowej współpracy to zbudowanie lokalnego partnerstwa i efektywniejsze rozwiązywanie problemów społecznych. Natomiast wśród potencjalnych korzyści z kontynuacji współpracy wysoko oceniono także możliwość utworzenia nowych miejsc pracy (7 odpowiedzi) i pomoc osobom potrzebującym wsparcia (6 odpowiedzi). Usługi i produkty kupowane dotychczas przez jednostki z powiatu braniewskiego od PES to: - realizacja usług opiekuńczych nad osobami zależnymi (2 odp.), - rehabilitacja społeczna i zawodowa osób niepełnosprawnych (1 odp.) - działania na rzecz reintegracji społeczno-zawodowej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym (5 odp.), - usługi remontowo-budowlane (1 odp.), - prace społecznie-użyteczne (3 odp.), - realizacja usług edukacyjnych na rzecz społeczności lokalnej (1 odp.) 64 - usługi biurowe (2 odp.), - usługi cateringowe (1 odp.), - usługi przewozowe i turystyczne (1 odp.), - materiały drukowane - ulotki, plakaty, katalogi (1 odp.). Wśród ankietowanych podmiotów z powiatu braniewskiego znalazła się także administracja budynków komunalnych, która deklaruje, że współpracuje z PES, pomagając w ten sposób osobom potrzebującym wsparcia. Zlecane przedsiębiorstwom społecznym usługi to utrzymanie zieleni miejskiej i roboty remontowe. Obszary współpracy, które wymagają wzmocnienia to popularyzacja działań podmiotów ekonomii społecznej, w tym też kampanii promującej przekazywanie 1% podatku dochodowego, na stronach internetowych administracji publicznej oraz w lokalnych mediach. Potencjalny obszar współpracy, który obecnie w administracji budynków komunalnych wypełniają firmy zewnętrzne to także gospodarka odpadami, włącznie z ich selektywną zbiórką. Braniewska administracja budynków publicznych ocenia wysoko szanse potencjalnej współpracy z sektorem ekonomii społecznej w przyszłości. Respondenci z powiatu ostródzkiego za największą korzyść z dotychczasowej współpracy uważają utworzenie nowych miejsc pracy oraz efektywne rozwiązywanie problemów społecznych. Natomiast wśród potencjalnych korzyści z kontynuacji współpracy wysoko oceniono także pomoc osobom potrzebującym wsparcia (7 odpowiedzi). Usługi i produkty kupowane dotychczas przez jednostki z powiatu ostródzkiego od PES to: - realizacja usług opiekuńczych nad osobami zależnymi (1 odp.), - działania na rzecz reintegracji społeczno-zawodowej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym (1 odp.), - usługi remontowo-budowlane (1 odp.), - usługi komunalne (1 odp.), - prace społecznie-użyteczne (3 odp.), - prowadzenie noclegowni dla osób bezdomnych/usługi z zakresu pomocy społecznej (1 odp.), 65 - materiały drukowane - ulotki, plakaty, katalogi (4 odp.). W powiecie bartoszyckim najbardziej satysfakcjonującym obszarem współpracy w opinii badanych osób jest wspólne rozpoznawanie potrzeb i planowanie działań służących zaspokojeniu tychże potrzeb oraz wzajemne wykorzystywanie wiedzy profesjonalistów pracujących w administracji publicznej i organizacjach. Wszystkie wymienione obszary zdaniem badanych przedstawicieli JST z tego powiatu wymagają stałego wzmacniania. W dotychczasowej współpracy JST z PES najbardziej ceniona jest realizacja celów społecznych. Natomiast w powiecie lidzbarskim obszarem najbardziej satysfakcjonującym w opinii badanych osób jest wzajemne informowanie się o planowanych kierunkach działalności przez organy administracji publicznej i organizacje. Przy czym trzeba zwrócić uwagę na fakt, że stoi to w sprzeczności z odkrytymi w toku badań problemami informacyjno-komunikacyjnymi między PES a JST z tego powiatu. Tab. 4. Obszary najbardziej cenione we współpracy z PES. bartoszycki lidzbarski braniewsk ostródzki RAZEM Pyt. 10. Co najbardziej cenią sobie Państwo w dotychczasowej współpracy? N N N N N dobry przepływ informacji 1 3 2 2 8 wspólne działanie, wspólne przedsięwzięcia otwartość na współpracę 1 6 4 7 18 1 8 3 5 17 innowacyjność rozwiązań stosowanych przez przedsiębiorców społecznych realizacja celów społecznych przez przedsiębiorców społecznych brak odpowiedzi 1 3 0 0 4 3 2 4 3 12 2 5 0 0 7 RAZEM 9 27 13 17 66 Źródło: badania własne Zdaniem ankietowanych, stałego wzmacniania wymaga przede wszystkim obszar konsultowania projektów aktów normatywnych w dziedzinach dotyczących 66 działalności statutowej organizacji z obszaru ekonomii społecznej. Dwie najważniejsze formy współpracy z PES wskazywane przez przedstawicieli jednostek samorządu w powiecie lidzbarskim to realizacja zadań zleconych (6 odpowiedzi) oraz zakup produktów i usług od tychże podmiotów (4 odpowiedzi). W powiecie braniewskim obszarem najbardziej satysfakcjonującym w opinii badanych osób jest tworzenie wspólnych zespołów doradczych i inicjatywnych, składających się z przedstawicieli sektora pozarządowego i administracji publicznej oraz: - udzielanie informacji o istnieniu innych źródeł finansowania, zwłaszcza pochodzących z innych źródeł publicznych, sektora prywatnego, funduszy celowych i prywatnych fundacji, - wzajemne wykorzystywanie wiedzy profesjonalistów pracujących w administracji publicznej i organizacjach, - wzajemne informowanie się o planowanych kierunkach działalności przez organy administracji publicznej i organizacje, - zawieranie porozumień z organizacjami pozarządowymi dotyczących wspólnej realizacji zadań i projektów, - udzielanie bezpłatnych porad prawnych dla organizacji pozarządowych. Obszar, który zdaniem respondentów z powiatu braniewskiego wymaga stałego wzmacniania to popularyzacja działalności organizacji pozarządowych na stronach internetowych administracji publicznej. Dwie najważniejsze formy współpracy z PES wskazywane przez przedstawicieli jednostek samorządu to wspieranie finansowe i pomoc merytoryczna, np. szkolenia, doradztwo (po 3 odpowiedzi), a dopiero w drugiej kolejności zakup produktów i usług od tychże podmiotów, wspólna realizacja projektów i wsparcie rzeczowe (po 2 odpowiedzi). W dotychczasowej współpracy JST z PES w powiecie braniewskim najbardziej ceniona jest idea wspólnego działania, wspólnota przedsięwzięć i realizacja celów społecznych. Z kolei respondenci z powiatu ostródzkiego za najbardziej satysfakcjonujący, ale jednocześnie wymagający stałego wzmacniania obszar, uznali wspólne rozpoznawanie potrzeb i wspólne planowanie działań służących ich zaspokojeniu. Dwie najważniejsze formy współpracy z PES wskazywane przez przedstawicieli jednostek samorządu z tego powiatu to realizacja zadań zleconych oraz zakup 67 produktów i usług od tychże podmiotów (po 5 odpowiedzi). W dotychczasowej współpracy JST z PES, podobnie jak w powiecie braniewskim, najbardziej ceniona jest idea wspólnego działania i wspólnota przedsięwzięć. Reasumując, przeprowadzone badania wskazują na to, że poziom relacji przedsiębiorstw społecznych badanych powiatów z przedsiębiorstwami komunalnymi i JST jest wysoki, co przekłada się także na otwartość i aktywność podmiotów ekonomii społecznej w nawiązywaniu dalszej współpracy i poszukiwaniu wspólnych obszarów działalności. Najczęściej podejmowanymi formami współpracy między PES a przedsiębiorstwami komunalnymi i JST są działania z zakresu pomocy społecznej a także edukacji i ochrony zdrowia, turystyki i rekreacji. Aktualnie samorząd lokalny wszystkich badanych powiatów najczęściej zleca podmiotom ekonomii społecznej usługi gastronomiczne, opiekuńcze, budowlane, porządkowe. Z analizy badań wynika, iż JST i lokalny biznes są zainteresowani nawiązywaniem dalszej współpracy z PES. Zarówno przedstawiciele samorządu jak i lokalni przedsiębiorcy uważają, że wspólnie podejmowane inicjatywy i działania powinny być korzystne dla wszystkich stron zaangażowanych we współpracę. Jednym z postulatów zgłaszanych przez badane jednostki samorządu terytorialnego jest konieczność prowadzenie intensywnych działań edukacyjnych i informacyjnych wśród jednostek samorządu terytorialnego oraz przedsiębiorców lokalnych nt. korzyści i zasad stosowania klauzuli społecznej oraz sposobów przekazywania zadań użyteczności publicznej do realizacji PES. Zakończenie Współpraca podmiotów ekonomii społecznej z otoczeniem zewnętrznym jest jednym z ważniejszych czynników wyznaczających ich pozycję. Dla najefektywniejszej realizacji celów statutowych przedsiębiorstwa społeczne powinny podejmować aktywną współpracę z samorządem lokalnym, administracją rządową, prywatnymi przedsiębiorstwami, innymi podmiotami ekonomii społecznej, a także osobami fizycznymi 68 Samorząd lokalny i regionalny oraz jego instytucje pełnią szczególną rolę wobec podmiotów ekonomii społecznej: równocześnie są instytucjami wsparcia, jak i klientami podmiotów ekonomii społecznej.87 Istotną barierą rozwoju PES jest powszechna niedostateczna wiedza społeczności lokalnych na temat zakresu i zasad działań organizacji pozarządowych, a w konsekwencji zbyt małe zaangażowanie ludzi w działalność społeczną i wolontariat. Dla rozwoju sektora ekonomii społecznej i przedsiębiorstw społecznych niezwykle istotne są rozwiązania prawne, które mają wpływ na warunki prowadzenia działalności gospodarczej przedsiębiorstw społecznych. Stąd też kwestie związane z zamówieniami publicznymi są również istotną barierą dla rozwoju PES, zwłaszcza jeżeli chodzi o zastosowanie klauzuli społecznej. Podmioty ekonomii społecznej na ogół swoją sytuację oceniają dobrze lub bardzo dobrze głównie ze względu na czynniki, takie jak wypełnianie celów statutowych oraz jakość usług świadczonych przez organizację. Dość dobrze jest też oceniana jakość współpracy z instytucjami publicznymi i samorządowymi, wizerunek organizacji w otoczeniu społecznym, sytuacja finansowa i jakość zarządzania finansami. Wśród problemów w funkcjonowaniu podmiotów, najbardziej odczuwalne to nadmiernie rozbudowana biurokracja w pozyskiwaniu środków z funduszy UE i/lub z innych źródeł, biurokracja urzędów oraz trudności w zdobywaniu funduszy lub zasobów materialnych potrzebnych do prowadzenia działalności. W Polsce pewien kłopot stanowi to, że koncepcje i działania w ramach ekonomii społecznej dopiero pojawiają się w świadomości przedsiębiorców lokalnych, samorządowców oraz organizacji społecznych, na bazie wzorców przenikających z innych krajów UE. Tymczasem rozwiązania przyjmowane w innych krajach wymagają pewnego przystosowania do lokalnych warunków. Należy uznać, iż ekonomia społeczna jest jednym z najistotniejszych pojęć dotyczących polityki rozwiązywania problemów społecznych. Tak duże zainteresowanie wywołane jest zwłaszcza ze względu na występujące odgórne działania zapisane w unijnych i krajowych dokumentach strategicznych. Zakłada się, 87 http://www.ekonomiaspoleczna.pl (plik pobrano: 18.08.2013) 69 iż dzięki tym zapisom nastąpi wzrost spójności społecznej, stworzonych zostanie więcej wartościowych miejsc pracy i ograniczy się obszar wykluczenia społecznego. Z drugiej jednak strony do rozwoju ekonomii społecznej niezbędne jest oddolne zaangażowanie, którego wciąż brakuje. Literatura: 1. R. Burchart, M, Łojko M., Diagnoza stanu ekonomii społecznej w powiecie braniewskim – raport z badań, OWIES, Elbląg 2013 2. Gosk I., Pyrka A., Różne formy współpracy z podmiotami ekonomii społecznej, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Departament Pożytku Publicznego broszura proeS3 3. Grochalska M, Łojko M., Diagnoza stanu ekonomii społecznej w powiecie lidzbarskim – raport z badań, OWIES, Elbląg 2013 4. Hauser J., Ekonomia społeczna jako sektor gospodarki, „Ekonomia Społeczna” nr1/2007 5. Hausner J., Ekonomia społeczna jako kategoria rozwoju [w:] Hausner J. (red.) Ekonomia społeczna a rozwój, MSAP, Kraków 2007 6. Leszkiewicz A., Miejsce przedsiębiorstw społecznych w strategiach rozwoju gospodarczego, [w:] Wspieranie ekonomii społecznej, red. J. Hausner, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków 2008 7. Karwacka M., CSR – wspólna przestrzeń dla biznesu i organizacji pozarządowych, [w:] Usługi społeczne odpowiedzialnego biznesu, red. M. Bonikowska, M. Grewiński, WSP-TWP, Warszawa 2011 8. Krajowy Program Rozwoju Ekonomii Społecznej, Projekt z dnia 17 września 2013 9. Raport otwarcia - analiza podmiotów i systemu wparcia podmiotów ekonomii społecznej w powiecie ostródzkim 10. Wróblewski W., O ekonomii społecznej w regionie warmińsko-mazurskim, Biuletyn Ekonomia Społeczna na Warmii i Mazurach, grudzień 2013 Strony internetowe 1. http://www.ekonomiaspoleczna.pl/x/609047 2. www.csr.slask.pl/.../K_HusWspółpraca-międzysektorowa-na-rzecz-CSR 3. https://wrota.warmia.mazury.pl/powiat_bartoszycki/20130214643/Wydarzenia/Wydar zenia/Inkubator-Przedsiebiorczosci-Spolecznej-w-Bartoszycach.html 4. https://ems.ms.gov.pl/krs/wyszukiwaniepodmiotu 70 STRESZCZENIE Współpraca sektora ekonomii społecznej z samorządem lokalnym na przykładzie wybranych powiatów województwa warmińsko-mazurskiego Prezentowany artykuł opisuje możliwości podejmowania współpracy sektora ekonomii społecznej z samorządem lokalnym w wybranych powiatach województwa warmińsko-mazurskiego. Artykuł jest podsumowaniem badania zrealizowanego na zlecenie Ośrodka Wspierania Inicjatyw Ekonomii Społecznej w Elblągu. Zaprezentowane wyniki badania stanowią jedynie część składową szeroko zakrojonych działań projektowych pod nazwą Inkubatory Przedsiębiorczości Społecznej współfinansowanych przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, dotyczących obszarów działalności gospodarczej podmiotów ekonomii społecznej. Słowa kluczowe: ekonomia społeczna, przedsiębiorstwa socjalne, wykluczenie społeczne, samorząd lokalny, współpraca międzysektorowa SUMMARY The cooperation of the social economy with the local government – the case of selected districts of the Warmia and Mazury voivodeship The article describes the possibility of undertaking the cooperation of social economy sector with the local government in selected districts of the Warmia and Mazury voivodeship. The article is a summary of research realized on behalf the Support Centre for the Social Economy in Elblag. Presented research results are a part of an extensive project titled Social Entrepreneurship Incubators co-financed by the European Union under the European Social Fund concerning economic activities of social economy entities. Keywords: social economy, social enterprise, social exclusion, local government, cross-sector cooperation Nota o autorach dr Monika Grochalska – pedagog i coach, pracuje jako adiunkt w Pracowni Badań nad Rodziną i Płcią w Edukacji na Wydziale Nauk Społecznych UWM w Olsztynie. Zajmuje się problematyką nierówności społecznych, zwłaszcza ze względu na płeć. Autorka publikacji z pogranicza pedagogiki, socjologii i studiów genderowych, w tym monografii Transgresyjne trajektorie. Zmiany statusu społecznego w perspektywie biograficznej(Kraków 2011). Kierowniczka projektu badawczego Kobiety w związkach intymnych. Studium empiryczno-krytyczne, finansowanego przez 71 Narodowe Centrum Nauki. Jest współzałożycielką i prezeską Stowarzyszenia Kofe(m)ina zajmującego się promowaniem różnorodności i wcielaniem w życie idei równości szans. Posiada duże doświadczenie (ponad 900 godzin) w prowadzeniu szkoleń i warsztatów, a także w zakresie działań projektowych organizacji non-profit. Współpracuje z firmami doradczo-szkoleniowymi, prywatnymi przedsiębiorcami, organizacjami pozarządowymi, poradniami pedagogiczno-psychologicznymi, szkołami oraz administracją publiczną. Więcej informacji na stronie: www.emgrow.pl dr Majka Łojko – doktor nauk ekonomicznych w zakresie ekonomii. Członek Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego- oddział w Olsztynie. Zatrudniona jako adiunkt w Katedrze Aksjologicznych Podstaw Edukacji na Wydziale Nauk Społecznych UWM w Olsztynie. Zajmuje się problematyką wyzwań i dylematów polityki społecznej. Jest autorką wielu publikacji z zakresu ekonomii rynku pracy i pracy socjalnej. Posiada ponad 15-letnie doświadczenie w pracy naukowej, w obszarach funkcjonowania rynku pracy i polityki społecznej. Badania naukowobadawcze koncentrują się wokół problematyki zatrudnienia i bezrobocia. Posiada duże doświadczenie trenerskie. Prowadzi warsztaty i szkolenia skierowane do przedstawicieli jednostek samorządu terytorialnego; szczególnie kadry managerskiej, pracowników służb socjalnych i urzędów pracy. Współpracuje z instytucjami ekonomii społecznej w zakresie działań projektowych ukierunkowanych na przeciwdziałanie marginalizacji i wykluczeniu społecznemu.
