abstrakt

Prof. dr hab. Andrzej Rachuba
Inflantczycy w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI–XVII w.
Moim celem jest zbadanie procesu osiedlania się tzw. Inflantczyków na obszarze
Wielkiego Księstwa Litewskiego w epoce nowożytnej, początku tego zjawiska, jego faz,
intensywności procesu, skali. Przez Inflantczyków rozumiem szlachtę pochodzenia głównie
niemieckiego lub autochtonicznego zamieszkałą na obszarach stanowiących do połowy XVI
w. własność Zakonu NMP (Niemieckiego) i arcybiskupstwa ryskiego, a więc Inflanty
właściwe, Kurlandię i Semigalię. Ziemie te na podstawie układu wileńskiego z 28 listopada
1561 r. w części (na północ od Dźwiny, a więc Inflanty właściwe) miały przejeść pod władzę
Korony Polskiej (jeśli tego zechce) i Wielkiego Księstwa Litewskiego jako kondominium,
a w części (na południe od Dźwiny) miały stanowić lenne Księstwo Kurlandii i Semigalii pod
władzą Kettlerów. W dwu podstawowych aktach prawnych wydanych wówczas szlachcie
inflanckiej, kurlandzkiej i semigalskiej – tzw. Pacta subjectionis i Privilegiorum Sigismundi
Augusti – uregulowane zostały z grubsza zasady funkcjonowania obu prowincji, prawa jej
szlacheckiego i miejskiego społeczeństwa, systemy polityczne, administracyjne, sądownicze
i obronne. Żaden z aktów nie nadawał szlachcie tych ziem praw obywatelstwa Korony
i Litwy, co w świetle systemu prawnego Wielkiego Księstwa (tzw. I Statut) czyniło ją
cudzoziemcami (podobnie jak Polaków). Nie zmieniło owego stanu zawarcie 25 grudnia 1566
r. formalnej unii Inflant (z terytorium których utworzono Księstwo Zadźwińskie) z Wielkim
Księstwem Litewskim, choć teoretycznie od tej chwili zaistniały warunki do osiedlania się
Inflantczyków na ziemiach litewskich, mimo iż nowy kodeks prawny tegoż państwa (tzw.
drugi Statut) nie zniósł restrykcyjnych postanowień dla chętnych do migracji. Cudzoziemcy
nie mieli więc na Litwie prawa nabywać ziemi i sprawować żadnych urzędów. Nie wydaje się
zaś, by Inflantczyków miano traktować nie jak cudzoziemców mimo owej unii. Nie mniej
można przypuszczać, iż owa wspólnota zaowocowała bliższymi kontaktami osobowymi
obywateli Inflant i Litwy, co mogło przynieść także pierwsze mieszane małżeństwa i pierwsze
kontrakty majątkowe. Zainteresowani nimi mogli być zwłaszcza i to z różnych powodów
Inflantczycy. W oparciu o wykorzystane dotychczas źródła z archiwów Białorusi, Litwy,
Łotwy, Polski i Rosji chciałbym prześledzić napływ Inflantczyków na ziemie litewskie od
właśnie 1566 r. do upadku Rzeczypospolitej w 1795 r. Podstawowymi
źródłami będą rejestry podymnego, rejestry pogłównego, popisy pospolitego ruszenia, akta
skarbowe, akta sejmikowe, a wreszcie transakcje majątkowe, procesy sądowe i testamenty.
Co prawda z góry należy założyć, iż pełni interesującego mnie zjawiska migracji nie będę
w stanie odtworzyć i to nie tylko ze względu na bardzo niekompletne dane źródłowe, ale
i bardzo różne formy osiedlania się Inflantczyków na Litwie oraz coraz trudniejszy z biegiem
lat do zdefiniowania status "Inflantczyka". Z moich ustaleń wynika, że Inflantczycy – z różną
intensywnością – kupowali w Wielkim Księstwie dobra ziemskie, brali je w zastaw, w arendę,
w zarząd (administrację), wchodzili w jej posiadanie jako egzulanci, poprzez małżeństwa, za
zasługi wojskowe. Było to zjawisko dość masowe, a wielu owych Inflantczyków szybciej lub
wolniej wsiąkało w miejscowe środowiska, polonizowało się i lituanizowało, obejmowało
urzędy ziemskie i grodzkie, a także centralne urzędy państwowe z najwyższymi świeckimi i
duchownymi włącznie. Można wymienić dziesiątki inflanckich rodzin, które funkcjonowały
w Wielkim Księstwie Litewskim, osiągając w nim w wielu przypadkach wysoki statut
społeczny, ekonomiczny i polityczny, jak np. Altenbockumowie, Bergowie, Borchowie,
Buchholzowie, Butlerowie, Denhoffowie, Felkierzambowie, Grotthusowie, Hylzenowie
(Huelsenowie), Korffowie, Manteufflowie-Schoege, Mohlowie, Platerowie, Puttkamerowie,
Roemerowie, Tyzenhauzowie, Wolffowie z Ludinghausen i Zyberkowie (Sieberg zu
Wischling).