Aleksander Sołtysik, Muzeum – Miejsce Pamięci Palmiry, palmiry

NR 14
Zgłaszający:
Aleksander Sołtysik, Muzeum – Miejsce Pamięci Palmiry, [email protected]
Organizator:
Muzeum – Miejsce Pamięci PALMIRY
Temat:
Utworzenie nowoczesnej ekspozycji w MUZEUM – MIEJSCE PAMIĘCI PALMIRY, oddziale
Muzeum Historycznego m.st. Warszawy
Opis:
Palmiry to miejsce-symbol zbrodni popełnionych przez okupantów niemieckich w czasie II
wojny światowej na Polakach i śydach, mieszkańcach Warszawy. To tu, w głębi Puszczy
Kampinoskiej niedaleko wsi Palmiry, od 7 grudnia 1939 r. do 17 lipca 1941 r. Niemcy
przeprowadzili 21 masowych egzekucji, w wyniku których Ŝycie straciło ok. 1700 osób.
Ofiarami byli głównie więźniowie Pawiaka, ludzie cieszący się prestiŜem w
społeczeństwie, najaktywniejsi przedstawiciele Ŝycia politycznego, społecznego i
kulturalnego, uczestnicy konspiracji i harcerze. Ludzie, których Niemcy ze względu na ich
pozycję uznali za potencjalnie niebezpiecznych. Masowe i potajemne egzekucje miały
charakter typowo eksterminacyjny. W największej, do której doszło 20 i 21 czerwca 1940
r. rozstrzelano 362 osoby, w tym marszałka sejmu Macieja Rataja, wiceprezydenta
Warszawy Jana Pohoskiego, polityka PPS-u Mieczysława Niedziałkowskiego oraz złotego
medalistę olimpijskiego z 1932 r. Janusza Kusocińskiego. Łącznie na cmentarzumauzoleum pochowanych jest 2.115 osób, z których tylko garstka – bo zaledwie 577 –
została zidentyfikowana. Większość ofiar niemieckich egzekucji, takŜe tych z Wólki
Węglowej, Lasek, Stefanowa, Wydm ŁuŜych, czy Szwedzkich Gór spoczywa w
bezimiennych mogiłach. Dla zachowania pamięci o nich, wszystkich ofiarach tych
tragicznych wydarzeń, powstało nowoczesne muzeum: Muzeum – Miejsce Pamięci
Palmiry mieszczące się tuŜ obok polany, na której znajdują się rzędy krzyŜy i macew.
Scenerię dla nowej ekspozycji tworzy surowa, modernistyczna bryła budynku według
projektu Szczepana Wrońskiego. JuŜ fragment fasady budynku, jak i jedna z
zewnętrznych ścian, prowadząca do wejścia, niejako same opowiadają o historii tego
miejsca. Ich metalowa, spatynowana powierzchnia, okaleczona jest przez setki dziur
imitujących ślady po pociskach. Trudno przejść obojętnie obok takiej konstrukcji, która w
swojej minimalistycznej formie wyraŜa tak wiele. Muzeum moŜe poszczycić się jeszcze
jednym nietypowym rozwiązaniem architektonicznym. Wewnątrz specjalnych tubusów –
znajdujących się we wnętrzu obiektu, na sali wystawowej – rosną cztery brzozy
(wcześniej sosny co przedstawiają zamieszczone poniŜej zdjęcia), symbolizujące miejsca
straceń. Wszystko to pomaga, na zasadzie immersji, wczuć się w wyjątkowy klimat tego
miejsca. Swoistym dopełnieniem i podsumowaniem ekspozycji jest widok samego
cmentarza, rozciągający się za szklaną ścianą budynku.
Podstawowym załoŜeniem ekspozycji jest uczczenie pamięci o tragicznych wydarzeniach
z okresu II wojny światowej – egzekucji w Palmirach i Puszczy Kampinoskiej z lat 1939–
1943 – powojennych ekshumacji oraz utworzenia cmentarza-mauzoleum. Dla pogłębienia
przekazu, skierowanego w głównej mierze do młodych ludzi, w sposób ogólny
zarysowano szerszy kontekst historyczny miejsca, które od wielu lat było świadkiem
polskich walk o niepodległość. Nie bez powodu więc w początkowych częściach wystawy
wspomina się o powstańcach styczniowych, którzy w kwietniu 1863 r. starli się z
wojskami carskimi w okolicach Budy Zaborowskiej. Tych, którzy przeŜyli tę potyczkę,
powieszono. Muzeum – Miejsce Pamięci Palmiry pozwala niejako dotknąć tej historii,
zwiedzający bowiem mogą obejrzeć konary drzew (zarówno tzw. sosny powstańców, jak i
dęba powstańców), na których wieszano schwytanych Polaków. Dalsza część ekspozycji
przedstawia juŜ historię walk zbrojnych prowadzonych na okolicznych terenach w okresie
kampanii wrześniowej. Ta część ekspozycji zawiera liczne zdjęcia, pamiątki po
Ŝołnierzach, a takŜe egzemplarze broni stanowiące istotne świadectwo prowadzonych
walk na terenie Kampinosu. Klamrą zamykającą ten wątek wystawy jest Powstanie
Warszawskie. Szczególny zaś nacisk połoŜono na przypomnienie zwiedzającym, Ŝe w
pierwszych tygodniach powstania funkcjonowała na terenie puszczy enklawa niepodległej
Polski, która przeszła do historii jako Niepodległa Rzeczypospolita Kampinoska.
Druga, zasadnicza część wystawy kreśli tło dla wydarzeń rozgrywających się w Palmirach.
Terror niemiecki na terenie Generalnego Gubernatorstwa oraz ziemiach wcielonych do
Rzeszy nie miał precedensu w innych krajach europejskich okupowanych przez Niemców.
Egzekucje przeprowadzone w ogrodach sejmowych w październiku 1939 r., łapanki,
przesłuchania i tortury w siedzibie Gestapo, Pawiak i powszechne poczucie zagroŜenia
Ŝycia to symbole i zarazem codzienność mieszkańców stolicy okresu wojny. Ta część
ekspozycji pozwala zrozumieć, Ŝe egzekucje w Palmirach były głęboko przemyślanym i
konsekwentnie realizowanym planem eliminacji najbardziej wartościowych obywateli
Rzeczypospolitej. Dopełnieniem tego przekazu jest fragment serialu Polskie drogi
przedstawiający dojmujący obraz transportu więźniów z Pawiaka na miejsce egzekucji
oraz sam tragiczny finał.
Palmiry to miejsce szczególne, dlatego zamierzeniem autorów ekspozycji było stworzenie
wystawy ekspresyjnej, budzącej emocje. Wymagało to równoczesnego oddziaływania na
zwiedzających w sferze merytorycznej i scenograficznej. Przy aranŜacji przestrzeni
wykorzystano niektóre techniki stosowane w scenografii teatralnej takie jak specjalne
punktowe oświetlenie, czy teŜ animacje dźwiękowe. W niektórych fragmentach wystawy,
z dyskretnie umieszczonych głośników, zwiedzający mogą usłyszeć wyczytywane przez
lektora imiona i nazwiska osób pomordowanych. Warto podkreślić, Ŝe informacje w
postaci tekstów drukowanych i nagrań do odsłuchu ilustrowane są dokumentami,
fotografiami i innymi pamiątkami.
W centralnej części wystawy zatytułowanej „Egzekucje 1939–1943. Palmiry – Puszcza
Kampinoska” oraz „Ekshumacje – cmentarz w Palmirach 1945–1948” jej autorzy – zespół
historyków z Muzeum Historycznego m.st. Warszawy pod kierunkiem kurator Joanny
Maldis wraz z plastykami Markiem i Maciejem Mikulskimi – przedstawiają listy nazwisk
pomordowanych oraz dokładne wykazy przeprowadzonych egzekucji, wraz z podaniem
dat dziennych i liczbą ofiar. WaŜną pozycję w tej części ekspozycji stanowią biogramy
wybranych ofiar oraz fotografie i pamiątki związane z ich Ŝyciem prywatnym, społecznym
i zawodowym, które przekazali do muzeum najbliŜsi. Niezwykłym i najbardziej
przejmującym fragmentem tej części wystawy są małe, podświetlone gabloty
umieszczone na cienkich podstawkach. KaŜda z nich jest symbolicznym nawiązaniem do
płonącego znicza. Znajdują się w nich osobiste pamiątki osób, które straciły wówczas
Ŝycie – m.in. listy, legitymacje, portfele, fragmenty biŜuterii, a takŜe przedmioty
codziennego uŜytku. Niektóre wydobyto podczas ekshumacji tuŜ po wojnie, inne zostały
przekazane przez rodziny i krewnych zamordowanych osób. Poruszającym i nad wyraz
cennym eksponatem jest portfel jednej z ofiar, przestrzelony przez kulę karabinową.
Rzeczy osobiste, jak np. binokle, medaliki czy ksiąŜeczki do naboŜeństwa sprawiają, Ŝe o
ofiarach spoczywających na przyległym cmentarzu myśli się jak o bliskich osobach.
Takich pamiątek jest wiele, kaŜda zaś opowiada o historii człowieka, którego Ŝycie tak
nagle zostało przerwane.
Ekspozycję zamyka dział „Palmiry – symbol pamięci narodowej”, w którym dzięki
zgromadzonym fotografiom, zwiedzający mogą zapoznać się z historią uroczystości
odbywających się w Palmirach, począwszy od utworzenia cmentarza-mauzoleum w 1948
r. aŜ po dzień dzisiejszy. W tej części wystawy znajdują się waŜne informacje dotyczące
ekshumacji, które staraniem Jadwigi Nowakowskiej, pracownika Polskiego Czerwonego
KrzyŜa, rozpoczęły się w 1946 r. Pierwszą osobą ekshumowaną z masowego grobu i
zidentyfikowaną był Józef Hernes. Miejsce jego spoczynku znajduje się nieopodal trzech,
dominujących nad cmentarzem białych krzyŜy.
Muzeum – Miejsce Pamięci Palmiry znalazło się na liście „Pereł Mazowsza” – akcji
promującej „dobre praktyki” Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa
Mazowieckiego 2007–2013, a takŜe na tzw. Kampinoskiej Liście Przebojów. Jest to
subiektywny wybór 21 najciekawszych miejsc do zwiedzania w puszczy i okolicach. Od 5
kwietnia 2011 r. odwiedziły nas juŜ tysiące osób. Wśród nich znalazły się wycieczki
młodzieŜy szkolnej (w tym ze szkół imienia ludzi zamordowanych w Palmirach),
kombatantów, harcerzy, strzelców, Ŝołnierzy. Szczególnie w weekendy pojawia się wielu
indywidualnych zwiedzających oraz grupy rowerowe, które wizytę w muzeum łączą z
wycieczką do Puszczy Kampinoskiej. Pojawiają się takŜe goście z zagranicy, w tym z
Niemiec i Izraela. Multimedialna ekspozycja i nowoczesne wyposaŜenie pozwoliły tak
waŜnemu miejscu pamięci narodowej stać się placówką na miarę XXI wieku, potrafiącą
przyciągnąć i zainteresować równieŜ młodego odbiorcę. Wpisy w Księdze pamiątkowej
świadczą o tym, Ŝe wizyta w Palmirach jest prawdziwą lekcją historii, która na długo
zapadnie w pamięci odwiedzających muzeum i cmentarz.
Muzeum – Miejsce Pamięci Palmiry zostało uroczyście otwarte 31 marca 2011 r. W
ceremonii uczestniczyli Prezydent RP Bronisław Komorowski, prezydent Warszawy Hanna
Gronkiewicz–Waltz, dyrektor Muzeum Historycznego m.st. Warszawy Joanna Bojarska,
przewodniczący Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa Władysław Bartoszewski oraz
jej sekretarz generalny Andrzej Krzysztof Kunert.
Więcej:
www.palmiry.mhw.pl