Zostań przyjacielem drzew!

Zostań przyjacielem drzew!
Praktyczny poradnik,
jak skutecznie zadrzewiać otoczenie
Wydawca: Fundacja Aeris Futuro
Siedziba: Ul. Ułanów 54/93, 31-455 Kraków
Biuro: Ul. Garbarska 4/2, 31-131 Kraków
Tel./Fax 012 430 08 22
e-mail: [email protected], www. aeris.eko.org.pl
Instytucje i osoby chcące wesprzeć działalność Fundacji
mogą dokonywać wpłat na konto:
Nordea Bank Polska, O/Kraków
92 1440 1127 0000 0000 0474 5396
Publikacja powstała dzięki dotacjom Funduszu Partnerstwa oraz
Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki
Wodnej w Krakowie na realizację projektu "Zazieleńmy Gminę"
Wydrukowano na papierze ekologicznym pochodzącym
w 100% z makulatury
"Zostań przyjacielem drzew! Praktyczny poradnik, jak skutecznie
zadrzewiać otoczenie"
© Copyright by Fundacja Aeris Futuro, Kraków 2008
Wydanie I, Kraków 2008
Redakcja: Ewa Krawczyk, Joanna Mieszkowicz, Jakub Szymoński
Autorzy:
Joanna Mieszkowicz, Ewa Krawczyk (Wstęp)
Ewa Krawczyk, współpraca Joanna Mieszkowicz (rozdział 1)
Przemysław Kurek, Marzena Suchocka, współpraca Joanna Mieszkowicz
(rozdział 2)
Ewa Krawczyk, Joanna Mieszkowicz (rozdział 3)
Łukasz Piechnik, Przemysław Kurek (rozdział 4)
Redakcja graficzna i projekt okładki: Jakub Szymoński
Ryciny, mapy: Łukasz Piechnik
Zdjęcia: Przemysław Kurek, Marek Neupauer, archiwalia
Korekta: Mirosława Kuczkowska
Druk: Studio Oktopus
ISBN: 978-83-927492-0-2
Spis treści:
Wstęp .................................................................................................................. 7
ZADRZEWIENIA I ROLA GMINY W ICH
ZAKŁADANIU I UTRZYMYWANIU ........................................... 10
- podstawowe definicje
- podmioty odpowiedzialne za kwestie zadrzewień
1
1.1 Definicje zadrzewienia ............................................................................. 10
1.1.1 Pojęcie zadrzewienia
1.1.2 Definicje prawne zadrzewienia i terenów zieleni
1.1.3 Definicja lasu i odrębne zasady prawne dla upraw leśnych
1.2 Rodzaje zadrzewień .................................................................................. 12
1.3 Zakładanie i utrzymywanie zadrzewień i terenów zieleni
w świetle prawa ........................................................................................ 13
KORZYŚCI Z ZADRZEWIEŃ ........................................................... 17
2
- szeroko rozumiana rola zadrzewień dla
zrównoważonego rozwoju
2.1 Ekonomiczne korzyści z zadrzewień ..................................................... 17
2.2 Społeczne korzyści z zadrzewień ........................................................... 20
2.3 Ekologiczne korzyści z zadrzewień ....................................................... 21
2.3.1 Perspektywa globalna
2.3.2 Perspektywa lokalna
JAK SKUTECZNIE ZADRZEWIAĆ OTOCZENIE ?
ZOSTAŃ PRZYJACIELEM DRZEW I WŁĄCZ SIĘ
WE WSPÓŁPRACĘ PARTNERSKĄ ............................................... 30
3
- mechanizm partnerstwa międzysektorowego
- informacje o programie dotacyjnym Fundacji
- zrealizowane projekty jako przykłady dobrych
praktyk
3.1 Zrównoważony rozwój .......................................................................... 30
3.2 Partnerstwo .............................................................................................. 31
3.3 Rola organizacji pozarządowej .............................................................. 31
3.4 Modele partnerstwa międzysektorowego na przykładzie
projektu dotyczącego sadzenia drzew ................................................. 34
3.4.1 Relacja: organizacja pozarządowa ― partner z sektora
publicznego (społeczność lokalna, samorządowa)
3.4.2 Relacja: organizacja pozarządowa ― partner z sektora
biznesu
3.4.3 Czynniki sukcesu współpracy partnerskiej
3.5 Korzyści z partnerstwa ........................................................................... 40
3.6 Dobre przykłady partnerskich projektów zadrzewieniowych
i zalesieniowych ....................................................................................... 41
3.7 Program CZAS NA LAS i program dotacyjny Fundacji Aeris
Futuro "Zostań przyjacielem drzew".................................................... 53
3.8 Możliwość wykorzystania nieużytkowanych gruntów ....................... 55
POMOCNE INFORMACJE ................................................................ 57
4
- pomocne informacje, wymogi i porady
- zestawienie i opis gatunków polecanych do
zadrzewień
- podstawowe akty prawne
4.1 Planowanie i zakładanie zadrzewień. Wymogi i porady ...................... 57
4.2 Zakładanie zadrzewienia ― krok po kroku .......................................... 61
4.3 Zakładanie zadrzewienia na wybranych przykładach: ........................ 62
4.3.1 Zadrzewienia wiatrochronne
4.3.2 Zadrzewienia nadwodne
4.3.3 Zadrzewienia śródpolne
4.3.4 Zadrzewienie śródpolne na granicy trzech działek
4.4 Gatunki zalecane do zadrzewień ........................................................... 66
4.5 Przegląd wybranych gatunków drzew i krzewów stosowanych
w zadrzewieniach ..................................................................................... 67
4.6 Mapy przedstawiające ograniczone zasięgi występowania
wybranych drzew i krzewów na terenie Polski .................................... 76
4.7 Akty prawne dotyczące zadrzewień i inne wymieniane
w publikacji ............................................................................................... 78
Przypisy .............................................................................................................. 78
Bibliografia ...................................................................................................... 81
4
Pomocne informacje
4.1 PLANOWANIE I ZAKŁADANIE ZADRZEWIEŃ.
WYMOGI I PORADY
Podstawową zasadą, szczególnie na otwartych przestrzeniach
poza miastem, powinno być sadzenie gatunków rodzimych
z uwzględnieniem zasięgu ich występowania. Naśladowanie natury
podczas procesu projektowania, a następnie zakładania zadrzewień
pozwoli uniknąć dodatkowych kosztów i pracy, a efektywność
zabiegów będzie wysoka, zarówno w ujęciu ekonomicznym, jak
i ekologicznym.
Promujmy i sadźmy przede wszystkim gatunki rodzime!
Dlaczego się to opłaca?
― większa odporność na warunki zewnętrzne niż w przypadku
gatunków obcych,
― uniknięcie konieczności późniejszych dosadzeń,
― wartość edukacyjna i kulturowa gatunków rodzimych,
― obecność rodzimych gatunków w zadrzewieniach należycie spełnia
ich funkcję w biocenozach, w których wytworzyły już szczególne
relacje i zależności z innymi organizmami,
― sadzenie rodzimych, ale rzadkich czy zanikających gatunków
stwarza możliwość realizowania postulatów ochrony przyrody
w ramach projektowania zadrzewień, np. nasadzanie starych odmian
drzew owocowych, które stanowiły kiedyś ważny element polskiego
krajobrazu.
Gatunki zebrane w tabelach 3 i 4 (str. 66-67) zostały wybrane
spośród bogatych zestawień i opracowań naukowych powstałych na
potrzeby realizacji projektów zadrzewień.
Sadźmy gatunki w obrębie ich naturalnego zasięgu geograficznego!
Ważne jest, aby stosować gatunki rodzime w obrębie ich naturalnego
57
zasięgu geograficznego. Wśród naszych rodzimych drzew i krzewów
występuje przynajmniej kilkanaście gatunków, których zasięg jest
ograniczony tylko do pewnych regionów kraju. Dotyczy to np. lipy
szerokolistnej, jarzębu szwedzkiego, rokitnika, ligustru czy bzu
koralowego. Przy prawidłowym projektowaniu zadrzewień należy i te
uwagi mieć na względzie. Szczegóły zawarte są w ogólnych mapkach
zasięgów geograficznych w dalszej części poradnika.
Zanim przystąpimy do zakładania zadrzewienia, musimy
dobrze zaplanować czas i miejsce akcji.
Czas: drzewa najlepiej sadzić wczesną wiosną lub jesienią, czyli
w momencie, kiedy okres wegetacji jeszcze się nie zaczął (wiosna) lub
gdy wzrost drzew już się zakończył (jesień). Dotrzymywanie tych
terminów zapewnia lepsze przyjmowanie się sadzonek. Należy
pamiętać, że sadzonki z odkrytym systemem korzeniowym (to znaczy
drzewka wykopane z ziemi) można sadzić tylko wczesną wiosną
i jesienią. Przez cały rok można natomiast sadzić drzewka z zakrytym
systemem korzeniowym, tj. z doniczek, pamiętając zawsze o podlaniu
już zasadzonych roślin.
Miejsce: posadzenie drzewa, które będzie rosło przynajmniej
kilkadziesiąt lat wymaga głębokiego przemyślenia. Musimy zadbać,
aby w przyszłości, gdy osiągnie duże rozmiary, nikomu nie
przeszkadzało swoją obecnością. Każde projektowane zadrzewienie
charakteryzuje się specyficznymi warunkami, w jakich jest zakładane.
Można powiedzieć, że do każdego drzewa należy podejść
indywidualnie. Miejsce sadzenia drzew i krzewów powinno
uwzględniać odległości od budynków, ogrodzeń, ulic i sieci uzbrojenia
podziemnego oraz napowietrznego tak, aby posadzone zadrzewienie
nie kolidowało z istniejącą infrastrukturą i aby umożliwiało
prawidłową eksploatację mediów, bezpieczeństwo fundamentów
domów i ogrodzeń, a w przyszłości nie powodowało zbytniego
zacieniania okien. Ponadto właściwy i przemyślany wybór miejsca
sadzenia umożliwi prawidłowy wzrost i rozwój drzew oraz krzewów.
Unikniemy wówczas kłopotliwego i nietolerowanego przez niektóre
58
gatunki przesadzania.
Przy sadzeniu drzew powinniśmy zatem wziąć pod uwagę kilka
ważnych uwarunkowań:
Dopuszczalne odległości od instalacji.
― gazowej (minimum 3 m)
― wodnej (minimum 4 m)
― elektrycznej (minimum 2 m)
― telefonicznej (minimum 2 m)
Dopuszczalne odległości od zabudowań. Minimalna odległość
drzew od budynków powinna być nie mniejsza niż docelowa (czyli za
kilkanaście lat od posadzenia) średnica korony. Bliżej można sadzić
tylko drzewa duże przy budynkach niskich (parterowych), gdyż
korony ich rozwiną się ponad budynkami (minimalna odległość
powinna wynosić 3 m). Sadząc większe drzewa przy wysokich
budynkach, należy zachować odległość od ściany dla drzew wąskich
5-6 m, a dla pozostałych 8-10 m.
Dopuszczalne odległości od dróg. Odległość pnia drzewa od
krawędzi jezdni nie powinna być mniejsza niż 3 m. (Dz. U. Nr 43, poz.
430. § 53 pkt 3. Rozporządzenie Ministra Transportu i Gospodarki
Morskiej z dnia 2 marca 1999 w sprawie warunków technicznych,
jakim powinny odpowiadać drogi publiczne i ich usytuowanie).
Dopuszczalne odległości od sąsiednich działek. Nie ma
ustawowych norm regulujących odległości sadzenia drzew i krzewów
od granicy działki sąsiada. Wskazane jest kierowanie się zdrowym
rozsądkiem i sadzenie drzew i krzewów w taki sposób, aby nie
powodowały w przyszłości uciążliwości dla sąsiada i jego mienia.
Sprawy międzysąsiedzkie regulowane są na podstawie przepisów
kodeksu cywilnego.
Więźba sadzenia. Bardzo istotnym elementem wpływającym na
jakość i późniejszy wygląd zadrzewienia, a także na funkcje, jakie ma
59
ono spełniać w przyszłości, jest więźba sadzenia. Więźba to inaczej
rozstaw sadzenia, czyli odstępy pomiędzy drzewkami w rzędzie oraz
samymi rzędami. Od więźby zależy, czy drzewka będą rosły szybciej
(mniejsze odstępy powodują, że sadzonki są smukłe i wysokie), czy
wolniej (większe odstępy sprawiają, że sadzonki są bardziej
ugałęzione, grubsze, a czasem nawet krzaczaste).
Poniżej przedstawiono dwa rodzaje stosowanej więźby, która jest
zalecana do zadrzewień, wraz z przykładowymi odległościami:
a) więźba trójkątna
1,5 m
1,5 m
b) więźba prostokątna
1,5 m
1,5 m
Najważniejsze zasady przy projektowaniu zadrzewień:
Ustalenie potrzeb i możliwości stosowania zadrzewienia na danym terenie. Wyznaczony teren powinien nadawać się do
zadrzewienia (odpowiednie zapisy w studium uwarunkowań
i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz miejscowy plan
zagospodarowania przestrzennego).
Dostosowanie projektowanego zadrzewienia do jego
funkcji, dzięki czemu może ono w przyszłości pełnić wyznaczoną
rolę. Zupełnie inaczej należy podejść do projektowania zieleni
60
miejskiej pełniącej funkcję ozdobną, inaczej do zadrzewień
towarzyszących zabudowie.
Zadrzewienia zakładane przy ciągach komunikacyjnych muszą być podporządkowane funkcji tych obiektów (np.
dróg, torowisk, zajezdni, tras komunikacji pieszej itp.), przy których
występują. Najważniejsze w tych przypadkach jest bezpieczeństwo
podróżujących oraz zgodność z przepisami ruchu drogowego, a także
funkcje zieleni jako izolacji przed spalinami i hałasem.
Dobra znajomość warunków lokalnych. Czynniki ekologiczne (wilgotność, gleba, nasłonecznienie oraz zanieczyszczenie
przemysłowe) oraz położenie geograficzne w kraju wskazują nam na
odpowiedni dobór składu gatunkowego zadrzewienia, który może
uchronić nas przed późniejszymi poprawkami (dosadzeniami).
Również istniejąca szata roślinna może być dobrym wskaźnikiem
dotyczącym składu gatunkowego przyszłego zadrzewienia.
Stosowanie sadzonek dobrej jakości. Przy zakładaniu
zadrzewień unikajmy kupowania sadzonek z objawami chorób lub
niedoborem składników pokarmowych. Sygnałami alarmowymi
mogą być nienaturalne przebarwienia liści lub igieł, występujące na
drzewkach owady lub formy rozwojowe patogenicznych grzybów.
Dla zachowania bezpieczeństwa najlepiej jest kupować sadzonki
w większych szkółkach ogrodniczych i szkółkach leśnych. Najlepiej
do zadrzewień nadają się wyrośnięte wielolatki hodowane w pojemnikach.
Stosowanie rodzimych gatunków. Nie dotyczy to jednak
zadrzewień miejskich oraz zieleni planowanej wokół zakładów przemysłowych, a także zieleni ogrodowej.
Konsultacja planu, projektu ze specjalistą ds. zadrzewień
lub leśnikiem. W przypadku małego projektu powinno natomiast
wystarczyć skorzystanie z poradnika.
4.2 ZAKŁADANIE ZADRZEWIENIA "KROK PO KROKU"
Nie każde zadrzewienie wymaga sporządzenia
profesjonalnego planu, jednak zawsze należy wykonać
szkic (liczba drzew, gatunki, więźba) ― patrz punkt 1.
61
1.
W pierwszej kolejności powinno się zaprojektować
zadrzewienie na podkładzie mapowym, czyli wykonać
szkic, który uwzględnia liczbę drzewek, gatunki, więźbę
i odległości od infrastruktury technicznej. Na tym etapie
dobieramy więc skład gatunkowy i ustalamy termin
sadzenia.
2.
Kolejny etap to zaopatrzenie się w niezbędny sprzęt
(łopaty, motyki, czasem konieczne jest zastosowanie
glebogryzarki). Ponadto może okazać się niezbędne
dowiezienie żyznej ziemi, ewentualnie torfu.
3.
Następnie należy przygotować teren do sadzenia, np.
poprzez wyrównanie powierzchni czy przygotowanie
gleby.
4.
Kolejny etap to zaopatrzenie się w sadzonki. Pamiętajmy,
że należy wybierać w szkółkach silne i zdrowe drzewka bez
oznak chorób.
5.
Na samym końcu należy przystąpić do sadzenia zgodnego
z projektem.
6.
Po posadzeniu zawsze, niezależnie od pory roku należy
drzewka podlać (chyba, że w dniu sadzenia pada deszcz).
Można również opalikować drzewka, co uchroni je przed
uszkodzeniami mechanicznych.
4.3
ZAKŁADANIE ZADRZEWIENIA NA WYBRANYCH
PRZYKŁADACH
4.3.1. Zadrzewienia wiatrochronne
Zadrzewienia te mają za zadanie zmniejszenie prędkości wiatru,
62
tworząc po stronie zawietrznej strefę ciszy, nie wywołując przy tym
zawirowań. Tłumienie wiatru zapewnia już jeden rząd drzew. Takie
zadrzewienia możemy zakładać:
― wzdłuż dróg,
― przy zabudowaniach,
― przy ogrodzeniach lub na miedzach pośród pól.
Najlepiej do tego celu nadają się: dęby szypułkowy i bezszypułkowy, jesion wyniosły, klon zwyczajny, jawor, lipy drobnolistna
i szerokolistna, grab pospolity i buk zwyczajny. Aby zapewnić
drzewom dobry start, sadzimy je luźno, w odstępach co 5 m. Przy
wysadzaniu dwóch lub kilku gatunków drzew w jednym rzędzie należy
je sadzić naprzemiennie. Należy jeszcze pamiętać, aby powstałe
zadrzewienie było ażurowe, wówczas lepiej spełni swoją
wiatrochronną funkcję. Orientacyjny wygląd takiego ażurowego
zadrzewienia i ― dla porównania ― zadrzewienia o małej ażurowości
przedstawia ryc. 3.
a)
b)
Ryc. 3.
a) zadrzewienie ażurowe przepuszczając wiatr, hamuje go i nie powoduje zawirowań
b) zadrzewienie o małej ażurowości nie przepuszcza wiatru i powoduje powstawanie zawirowań
(za: J. Oleszkiewicz, Zadrzewienia śródpolne, Warszawa 1994, zmienione)
63
4.3.2. Zadrzewienia nadwodne
Niezwykle istotnym elementem krajobrazu dolin rzecznych
są zadrzewienia występujące na brzegach wód. Dotyczy to zarówno
rzek, jak i wód stojących. Tereny takie w sposób naturalny zarastają
krzewami i drzewami, jeżeli tylko brzeg nie jest użytkowany rolniczo.
Zadrzewienia te spełniają bardzo ważną rolę biocenotyczną, gdyż
wiele gatunków zwierząt skupia się właśnie w okolicach wilgotnych.
Urozmaicają one ekoton ziemno-wodny.
Zakładanie zadrzewień nadrzecznych zaleca się, gdyż poza
wymienioną funkcją biocenotyczną stanowią doskonałą zaporę przed
spływającymi z pól zanieczyszczeniami, które wraz z deszczem
dostają się do wód powierzchniowych. Drzewa, krzewy, a także
szuwary porastające brzegi rzek, potoków i zbiorników wodnych
przyczyniają się do oczyszczania wody przez pobieranie i wiązanie
szkodliwych dla człowieka substancji.
W zadrzewieniu nadwodnym stosuje się gatunki lubiące
większą wilgotność podłoża. Na brzegu cieków wodnych powinno się
wysadzać olszę czarną na nizinach, a olszę szarą na terenach
podgórskich. Można także stosować dąb szypułkowy, wiąz
szypułkowy, jesion wyniosły, a także wierzby i topole, które
szczególnie lubią takie środowisko. Z krzewów zaleca się kruszynę,
czeremchę pospolitą, trzmieliny i derenia świdwę. Drzewa można
wysadzać ― podobnie jak w przypadku zadrzewień wiatrochronnych
― w odstępach co 5 m, pomiędzy nimi stosując wymienione gatunki
krzewów.
4.3.3. Zadrzewienia śródpolne
Zadrzewienia te oprócz znaczenia czysto gospodarczego ―
pomnażania plonów ― spełniają także funkcję biocenotyczną. Przy
zakładaniu tego rodzaju zadrzewień należy przyjąć orientacyjną
więźbę 1,5×1,5 m ułatwiającą organizację pracy. Nie należy jednak
kurczowo trzymać się tej wartości, gdyż zachowanie pewnej
nieregularności przy wysadzaniu roślin jest tu wysoce wskazane. Samą
więźbę należy modyfikować dla różnych gatunków. Dla bardziej
światłożądnych można ją rozluźniać, dla bardziej cienioznośnych
zagęścić.
Na brzegu przyszłego zadrzewienia wysadza się krzewy
64
i niższe rośliny drzewiaste, zazwyczaj gatunki światłożądne. Sadzimy
je stosując luźniejszą więźbę, np. 2×2 m. Wewnątrz wysadzamy
wyższe, cienioznośne gatunki drzew i krzewów w więźbie 1,5×1,5 m.
Przykładowe zadrzewienie śródpolne przedstawia ryc. 4. Sposób
zakładania zadrzewień podpowiada sama natura ― warto sugerować
się składem gatunkowym istniejących już na danym terenie
zbiorowisk roślin.
Gatunki cienioznośne
wysadzone pod
okapem drzew
Gatunki światłożądne
wysadzone na brzegu
zadrzewienia
Ryc.4.
Lokalizacja gatunków światłożądnych i cienioznośnych
w obrębie zadrzewienia (Ł. Piechnik)
4.3.4. Zadrzewienie śródpolne założone na granicy trzech
działek
Założenie zadrzewienia śródpolnego wymaga pewnej powierzchni.
Nie ma to znaczenia dla tych rolników, którzy mają dostateczną ilość
wolnej przestrzeni i część pola chcą przeznaczyć pod zadrzewienie.
Rozwiązaniem dla rolników posiadających małe działki może być
zakładanie zadrzewień w narożnikach
swoich pól na pograniczu z sąsiadami
(ryc. 5). W ten sposób kilku właścicieli
graniczących ze sobą działek może
założyć zadrzewienie, nie uszczuplając
znacząco swoich powierzchni uprawRyc.5. Zadrzewienie
nych, gdyż każdy z nich przeznacza
śródpolne założone
pod założenie mały kawałek pola. Taka
w granicy pól przez
współpraca niesie wymierne korzyści
trzech właścicieli
dla produkcji rolnej.
(Ł. Piechnik)
65
ZADRZEWIENIA
› zmniejszanie prędkości wiatru
› zmniejszanie parowania
› zwiększanie retencji wody w glebie
POMNAŻANIE
PLONÓW
Ryc. 6. Wpływ zadrzewień na zwiększanie plonów (Ł. Piechnik)
4.4 GATUNKI ZALECANE DO ZADRZEWIEŃ
Tabelaryczne zestawienie gatunków zalecanych do zadrzewień.
W poniższych tabelach 3 i 4 zestawiono najcenniejsze gatunki drzew
i krzewów do stosowania w zadrzewieniach. Poszczególne rubryki
zawierają podstawowe informacje o gatunkach. Gwiazdka przy
nazwie gatunkowej oznacza granicę zasięgu na terenie kraju, co
pociąga za sobą ograniczenia w jego stosowaniu. Mapki z zasięgami
krajowych drzew i krzewów umieszczono w dalszej części poradnika.
Tab. 3. Rodzime gatunki drzew zalecane do zadrzewień
l.p.
1
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
66
nazwa gatunku
polska
2
brzoza brodawkowata
brzoza omszona
dąb bezszypułkowy*
dąb szypułkowy
jarząb pospolity
jarząb brekinia*
jarząb szwedzki*
grab pospolity
buk zwyczajny*
jesion wyniosły
klon jawor*
klon zwyczajny
klon polny
lipa drobnolistna
lipa szerokolistna*
olsza czarna
olsza szara*
świerk pospolity*
sosna zwyczajna
wierzba biała
łacińska
3
Betula pendula
Betula pubescens
Quercus petraea
Quercus robur
Sorbus aucuparia
Sorbus torminalis
Sorbus intermedia
Carpinus betulus
Fagus sylvatica
Fraxinus excelsior
Acer pseudoplatanus
Acer platanoides
Acer campestre
Tilia cordata
Tilia platyphyllos
Alnus glutinosa
Alnus incana
Picea abies
Pinus sylvestris
Salix alba
zasobność
gleby
wymagania
świetlne
4
5
umiarkowane
umiarkowane
umiarkowane
zasobne
umiarkowane
umiarkowane
umiarkowane
zasobne
zasobne
zasobne
zasobne
umiarkowane
umiarkowane
umiarkowane
zasobne
umiarkowane
zasobne
umiarkowane
ubogie
zasobne
duże
umiarkowane
umiarkowane
umiarkowane
umiarkowane
duże
umiarkowane
małe
małe
duże
umiarkowane
umiarkowane
umiarkowane
małe
umiarkowane
umiarkowane
duże
małe
duże
duże
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
wierzba krucha
wierzba iwa
czeremcha pospolita
czereśnia dzika (trześnia)
grusza pospolita
jabłoń dzika (płonka)
topola biała*
topola osika
topola czarna
wiąz szypułkowy
wiąz polny
Salix fragilis
Salix caprea
Padus avium
Prunus avium
Pyrus communis
Malus sylvestris
Populus alba
Populus tremula
Populus nigra
Ulmus laevis
Ulmus campestris
zasobne
zasobne
zasobne
umiarkowane
zasobne
zasobne
zasobne
umiarkowane
zasobne
zasobne
zasobne
duże
umiarkowane
małe
umiarkowane
umiarkowane
umiarkowane
duże
duże
duże
umiarkowane
umiarkowane
Tab. 4. Rodzime gatunki krzewów zalecane do zadrzewień
l.p.
1
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
nazwa gatunku
polska
2
głóg dwuszyjkowy
głóg jednoszyjkowy
leszczyna pospolita
rokitnik zwyczajny*
róża dzika
suchodrzew pospolity
śliwa tarnina
wierzba purpurowa
wierzba wiciowa
bez czarny
bez koralowy
cis pospolity*
dereń świdwa
jałowiec pospolity
kalina koralowa
kalina hordowina*
kruszyna pospolita
szakłak pospolity
trzmielina brodawkowata
trzmielina zwyczajna
ligustr pospolity*
łacińska
zasobność
gleby
wymagania
świetlne
3
4
5
Crataegus laevigata
Crataegus monogyna
Corylus avellana
Hippophaë rhamnoides
Rosa canina
Lonicera xylosteum
Prunus spinosa
Salix purpurea
Salix viminalis
Sambucus nigra
Sambucus racemosa
Taxus baccata
Cornus sanguinea
Juniperus communis
Viburnum opulus
Viburnum lantana
Frangula alnus
Rhamnus cathartica
Euonymus verrucosus
Euonymus europaeus
Ligustrum vulgare
umiarkowane
umiarkowane
zasobne
ubogie
umiarkowane
zasobne
umiarkowane
umiarkowane
umiarkowane
zasobne
zasobne
zasobne
umiarkowane
ubogie
zasobne
zasobne
umiarkowane
umiarkowane
umiarkowane
zasobne
zasobne
duże
duże
małe
duże
duże
małe
duże
duże
duże
małe
małe
małe
małe
umiarkowane
małe
małe
małe
duże
małe
małe
duże
Źródło (Tab. 3 i 4): opracowanie własne (Przemysław Kurek na podstawie: J.
Tomanek, Botanika leśna, Warszawa, 1997; K. Zajączkowski,
Dobór drzew i krzewów do zadrzewień na obszarach wiejskich, Warszawa 2001)
4.5 PRZEGLĄD WYBRANYCH GATUNKÓW DRZEW
I KRZEWÓW STOSOWANYCH W ZADRZEWIENIACH
Podczas zakładania zadrzewień należy brać pod uwagę
przyszłe wymiary (wysokość, zasięg korony) sadzonych drzew, które
mają decydujący wpływ na ich otoczenie po wielu latach od nasadzeń.
67
Wymiary te są zmienne nawet w obrębie jednego gatunku a przyczynami tej zmienności są między innymi: mikroklimat, dostęp do
wody i składników pokarmowych, przycinanie i formowanie kształtu
drzewa w młodości, dostęp do światła oraz istniejąca przestrzeń
wokół drzewa.
Niniejsza publikacja dotyczy planowania i zakładania
zadrzewień, dlatego nie obejmuje szczegółowych opisów lasotwórczych gatunków drzew (oznaczonych piktogramem z wykrzyknikiem)
Opis
piktogramów
użytych
do oznaczenia:
Siedlisko
suche
15
8
Wysokość drzewa - liczba
określa wysokość do jakiej
dorasta drzewo.
Szerokość korony drzewa
- liczba określa maksymalną
szerokość liczoną w metrach.
Siedlisko
świeże
Gatunek światłożądny
Siedlisko
wilgotne
Gatunek umiarkowanie
światłożądny
Siedlisko
mokre
Gatunek cienioznośny
Duże, typowo leśne drzewo - powinno być brane pod
uwagę tylko do większych zadrzewień śródpolnych,
nadwodnych i takich, które nie kolidują z istniejąca
infrastrukturą (zabudowania, parkingi, linie wysokiego
napięcia itp.). Zasadniczo gatunku tego nie należy
wprowadzać do zadrzewień osiedlowych, przy budynkach,
w pasach zieleni na ruchliwych ciągach komunikacyjnych.
68
Dąb szypułkowy Quercus robur
Drzewo dorastające od 30 do 35 m wysokości.
Żołędzie, które dojrzewają we wrześniu
stanowią ważny pokarm dla ptaków (np. sójki)
i ssaków (np. gryzoni czy dzików). Drzewo
obficie obradza co 4-6 lat. Początkowo rośnie
dość wolno, potem nieco przyspiesza. Dąb
szypułkowy jest długowiecznym drzewem
i dożywa 400-500 lat, a często nawet i dłużej.
Wymaga zasobnych gleb. Znosi wiosenne
powodzie, toteż może być wysadzany w dolinach rzecznych. Mocny korzeń palowy
powoduje, że nawet silne wiatry nie są w stanie
powalić dębu szypułkowego.
Jarząb pospolity Sorbus aucuparia
Jarząb pospolity może rosnąć jako krzew lub
drzewo na wysokości 16 m. Kwiaty, które
kwitną w maju na biało, dostarczają pokarmu
wielu gatunkom pożytecznych owadów.
Cierpkie Owoce jarzębu dojrzewają we
wrześniu, a zawierają dwukrotnie większą ilość
karotenu niż marchew.
Klon polny Acer campestre
Drzewo dorastające na wysokość 16 m.
Klon polny często sadzi się wzdłuż dróg, gdyż
jest odporny na zanieczyszczenia przemysłowe
i suszę. Rośnie powoli, często krzaczasto. Choć
doskonale nadaje się do zadrzewień, klon polny
jest najrzadziej spotykanym ze wszystkich
krajowych gatunków klonów. Jego twarde,
dające się polerować drewno wykorzystuje się w
meblarstwie.
20
35
8
16
10
16
69
Lipa drobnolistna Tilia cordata
Drzewo to osiąga wysokość do 30 m. Nie cierpi
z powodu mrozów i przymrozków wiosennych.
Kwitnie w lipcu, intensywnie pachnąc i wabiąc
roje pszczół ― lipa jest ważnym gatunkiem
miododajnym. Żyje 300-400 lat, a nawet dłużej.
Drewno lipy drobnolistnej jest miękkie,
używane do produkcji sklejek itp. Lipa idealnie
nadaje się do tworzenia alejek oraz zieleni
przydomowej.
Olsza czarna Alnus glutinosa
Olsza czarna to drzewo osiągające wysokość 25
m, charakteryzuje się wyraźnym, widocznym do
szczytu pniem. Początkowo rośnie powoli,
potem przyrost się wzmaga. Jest gatunkiem
szybko rosnącym. Żyje 100-120 lat. W symbiozie z promieniowcami olsza korzysta z wolnego
azotu atmosferycznego. Bardzo dobrze rośnie
na glebach wilgotnych, wzdłuż rzek i strumieni
oraz na terenach zalewowych. Ma dużą
zdolność dawania odrośli z pnia. Drewno olszy
czarnej wykorzystywane jest w budownictwie
wodnym, stolarstwie i tokarstwie.
Olsza szara Alnus incana
Dorasta zazwyczaj do 20 m. W młodości rośnie
szybko, ale dożywa zaledwie 50-60 lat.
Występuje w całej Polsce od Pojezierza
Suwalskiego po Bory Tucholskie i Wysoczyznę
Dobrzyńską. W górach rośnie wyżej niż olsza
czarna, ponieważ toleruje gleby kamieniste.
Dobrze rośnie na glebach wilgotnych,
szczególnie nad rzekami i potokami. Często
tworzy zadrzewienia mieszane z olszą czarną.
70
20
30
12
25
10
20
Wierzba krucha Salix fragilis
Drzewo to rośnie na wysokość do 20 m,
charakteryzuje się szeroką kopulastą koroną.
Wierzba krucha jest pospolita w całej Polsce,
zwłaszcza na terenach wilgotnych, w dolinach
rzek, doskonale znosi zalewanie przez powodzie, ograniczając ich szkodliwe działanie.
W Karpatach występuje do 1000 m n.p.m.
Często sadzona jest przy drogach wiejskich
i ogławiana, podobnie jak wierzba biała. Kiedyś
gatunek ten wraz z rodzimymi topolami tworzył
lasy łęgowe, których zasięg został drastycznie
ograniczony przez człowieka.
Czereśnia ptasia Prunus avium
Drzewo to rośnie do 25 m i posiada charakterystyczną błyszczącą, czerwono-brązową
korę. W kwietniu i maju, równocześnie z rozwojem liści, kwitnie na biało. Wydaje niewielkie
owoce, zwykle gorzkie i mało smaczne. W Polsce, w stanie dzikim spotykana jest w lasach
liściastych i mieszanych. Od tego gatunku
pochodzą liczne odmiany owocowe. Ma duże
wymagania glebowe. Drewno czereśni ptasiej o
charakterystycznej czerwono-brązowej twardzieli dobrze się poleruje i jest używane do
wyrobów stolarskich i tokarskich.
Grusza pospolita Pyrus communis
Dorasta do 15 m wysokości. Starsze drzewa
gruszy pospolitej mają pięknie ukształtowaną
koronę. Jej owoce są twarde i cierpkie, jadalne
po fermentacji jako ulęgałki. Drewno gruszy
jest twarde i ciężkie, stosuje się je do wyrobu
mebli, instrumentów muzycznych oraz przyrządów kreślarskich (np. linijek). Grusza
pospolita jest często spotykana w naszym kraju,
15
20
15
25
6
15
71
szczególnie na polnych miedzach. Jest cennym
elementem krajobrazu i zadrzewień śródpolnych, dlatego powinna być szczególnie często
wysadzana.
Jabłoń dzika Malus sylvestris
Jabłoń dzika, dawniej zwana płonką, rośnie do
12 m. W Polsce występuje rzadko. W górach
może rosnąć nawet na wysokości 900 m n.p.m.
Kwitnie w maju na biało. Jej owoce są małe,
mają do 3 cm średnicy i odznaczają się kwaśnym
smakiem. Jabłoń dzika jest bardzo odporna
zarówno na mróz, jak i na suszę. Rośnie powoli.
Jej twarde i ciężkie drewno używane jest
w stolarstwie i tokarstwie
Topola biała Populus alba
Topola biała rośnie bardzo szybko i już w wieku
20-30 lat może osiągnąć maksymalną swoją
wysokość, czyli 30-35 m. Jak inne topole może
żyć 200-300 lat, a grubość pnia może osiągnąć
do 2 m średnicy. Jej kora posiada charakterystyczny szaro-biały kolor. Topola biała najlepiej rośnie na żyznych glebach nad rzekami.
Ponieważ dobrze znosi dłuższe zalewy, doskonale nadaje się do zadrzewień nadrzecznych.
Dawniej była nieodłącznym elementem
większych dolin rzecznych, tworząc tam, razem
z topolą czarną, lasy łęgowe. Lekkie drewno
topoli używane jest do wyrobu celulozy, zapałek
i opakowań.
Topola osika Populus tremula
Topola osika to najbardziej rozpowszechniony
gatunek rodzimej topoli, dorastający 20-25 m.
W młodości - podobnie jak inne topole - rośnie
bardzo szybko i w wieku 15 lat może osiągnąć
72
6
12
15
30
ponad 15 m wysokości. Jest drzewem krótkowiecznym ― może dożyć najwyżej 100 lat. Jej
wymagania w stosunku do gleby i wilgoci są
średnie, najmniejsze ze wszystkich naszych
topól rodzimych. Topola osika jest gatunkiem
pionierskim, pod jej osłoną osiedlają się inne
gatunki, bardziej cienioznośne. Jest pożądana
jako domieszka w lasach i zadrzewieniach, gdyż
dzięcioły chętnie kują w jej miękkim drewnie
swoje dziuple. A człowiek to lekkie drewno
wykorzystuje m.in. w przemyśle zapałczanym.
Wiąz polny Ulmus campestris
Dorasta do 30 m. W odróżnieniu od innych
gatunków wiązów często daje odrośla zarówno
z pnia, jak i korzeni. Dożywa do 300 lat.
Występuje na terenach nizinnych w całej
Polsce.. Najczęściej rośnie w zalewowych
dolinach rzecznych, współtworząc lasy łęgowe.
Podobnie jak wierzby i topole doskonale nadaje
się do stosowania w zadrzewieniach nadrzecznych. Drewno wiązu polnego jest
najbardziej cenione ze wszystkich naszych
wiązów ― ma duże zastosowanie w przemyśle
stolarskim zwłaszcza przy wyrobie oklein
i posadzek.
Głóg jednoszyjkowy Crataegus monogyna
Jest to krzew lub niewysokie drzewo rosnące na
wysokość 10-12 m. Wydaje charakterystyczne
czerwone owoce nadające się na nalewki.
Kwitnie pięknie i obficie w maju i czerwcu.
Nektar z kwiatów głogu jest pokarmem wielu
gatunków owadów. W Polsce głóg jednoszyjkowy jest pospolity na nizinach. Jego gęsta
i ciernista korona jest atrakcyjna dla ptaków
odbywających lęgi, np. gąsiorek i pokrzewek,
18
20
15
30
10
73
a szczególnie cierniówek. Głóg jest doskonałą
ozdobą alejek i skwerów, ale zalecany jest także
do zadrzewień śródpolnych.
Leszczyna pospolita Corylus avellana
Zwykle jest to krzew o wysokości do 5 m,
rzadziej przyjmuje formę drzewiastą. Charakterystycznymi nasionami leszczyny są orzechy,
które zawierają aż do 60% tłuszczu i 18%
białka. Orzechy zbierają nie tylko ludzie, są one
także ważnym pokarmem dla ptaków
i gryzoni (ze względu na wysoką wartość
odżywczą). Leszczyna żyje najwyżej 60-80 lat.
Występuje dziko w całym kraju, tworząc
najwyższe piętro podszytu w lasach liściastych
i mieszanych. Lubi gleby żyzne i wilgotne.
Spełnia bardzo ważną rolę w lesie, zasilając
glebę obfitą i dobrze rozkładającą się ściółką.
W zadrzewieniach można ją wysadzać pod
okapem innych gatunków drzew.
Róża dzika Rosa canina
Krzew róży dzikiej, osiągający wysokość do
3 m, charakteryzuje się łukowato wygiętymi
gałęziami. Kwiaty rośliny są bladoróżowe lub
białe, a kwitną od maja do czerwca. Krzew
wydaje czerwone owoce, które zawierają do 2%
witaminy C. Róża dzika jest najczęściej
spotykana na skraju zarośli i lasów. Podnosi
walory zadrzewień poprzez kwitnienie i wydawanie owoców zjadanych zimą przez ptaki.
Skupiska krzewów róży stanowią schronienie
przed czworonożnymi drapieżnikami fauny pól
oraz są miejscem odbywania lęgów przez ptaki
preferujące cierniste krzewy, zwłaszcza dla
gąsiorka i jarzębatki.
74
4
3
5
Śliwa tarnina Prunus spinosa
Śliwa tarnina to bardzo typowy i znany ciernisty
krzew rozrastający się przez odrośla korzeniowe. Kwitnie na biało w kwietniu i maju,
ożywiając krajobraz przedwiośnia. Owoce śliwy
są bardzo cierpkie, po przemrożeniu doskonale
nadają się na nalewki. Krzew ten występuje na
nizinach i w niższych partiach gór. Często
porasta zbocza, miedze i brzegi lasów, tworząc
trudne do przebycia zarośla. Nadaje się do
wysadzania na brzegach projektowanych
zadrzewień tam, gdzie ma pełny dostęp do
światła. Jest to roślina miododajna i pionierska.
Zarośla tarniny tworzą doskonałe środowisko
do rozrodu wielu gatunków ptaków, szczególnie pokrzewek.
Kalina koralowa Viburnum opulus
Kalina to krzew osiągający wysokość do 4 m.
Jej kwiaty, zebrane w baldachy, są białe, kwitną
w maju lub czerwcu. Szkliste i czerwone owoce
kaliny dojrzewają we wrześniu, wówczas też
krzew ujawnia swoje walory dekoracyjne.
Pospolita w całej Polsce, rośnie zazwyczaj
w wilgotnych lasach i zaroślach, najczęściej nad
wodą. Kalina jest zalecana do zadrzewień
nadwodnych.
Buk zwyczajny
20
40
Jodła pospolita
-
45
Świerk pospolity
-
45
Sosna zwyczajna
15
35
3
4
75
4.6
MAPY PRZEDSTAWIAJĄCE OGRANICZONE
ZASIĘGI WYSTĘPOWANIA WYBRANYCH DRZEW
I KRZEWÓW NA TERENIE POLSKI
76
Mapki przedstawiają tylko te gatunki, których zasięg występowania
jest ograniczony. Pozostałe gatunki opisane w publikacji mogą
występować na terenie całej Polski.
77
4.7. Akty prawne dotyczące zadrzewień i inne wymieniane w
publikacji
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2004 r.
Nr 92 poz. 880 ze zm.).
Ustawa z dnia 28 września 1991 r. o lasach (tekst jednolity Dz. U.
z 2005 r. Nr 45 poz. 435 ze zm.), pomocniczo zarządzenie Nr 99
Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 24 grudnia 2002r.
Zasady hodowli lasu.
Ustawa z dnia 27 marca o planowaniu i zagospodarowaniu
przestrzennym (Dz. U. z 2003 r. Nr 80 poz. 717 ze zm.).
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (tekst
jednolity Dz. U. 2008 r. Nr 25 poz. 150 ze zm.).
Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (tekst
jednolity: Dz. U. z 2001 r. Nr 142 poz. 1591 ze zm.).
Bibliografia
Literatura:
Arcipowska Aleksandra, Zbigniew Karaczun (red.), Jak chronić klimat
na poziomie lokalnym? Poradnik dla beneficjentów funduszy UE, Instytut na
rzecz Ekorozwoju, Warszawa 2008.
De Bruin D., Komfort życia a zieleń. Wielopłaszczyznowe rozwiązanie problemów w "trudnych" dzielnicach Rotterdamu [w:] Materiały na sympozjum pt.
Zielone Miasto, 10 listopada, Warszawa, Plant Publicity Holland,
Ambasada Królestwa Niderlandów oraz Stowarzyszenie Inżynierów i
Techników Ogrodnictwa NOT, Warszawa 2005.
Chełmicki Wojciech, Degradacja i ochrona wód. Zasoby, Instytut Geografii UJ, Kraków 1999.
Czerwieniec Marek, Lewińska Janina, Zieleń w mieście, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Kraków 2000.
Gajda Marcin (red.), Zalecenia dotyczące realizacji terenów zieleni, Polskie
Stowarzyszenie Wykonawców Terenów Zieleni i Architektów Krajobrazu "Zieleń Polska", Kraków 2007.
Gruszecki Krzysztof, Ustawa o ochronie przyrody. Komentarz, Zakamycze
Kantor Wydawniczy 2005.
Jaworski Andrzej, Charakterystyka hodowlana drzew leśnych, Wydawnictwo Gutenberg Kraków 1994.
Krzymowska-Kostrowicka Alicja, Zarys geoekologii rekreacji. Tom I Oddziaływanie środowiska przyrodniczego na organizm człowieka, Uniwersytet
Warszawski Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Warszawa
1991.
Łukaszewicz Aleksander, Łukaszewicz Szymon, Rola i kształtowanie
zieleni miejskiej, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2006.
Oleszkiewicz Jadwiga (red.) Zadrzewienia śródpolne, Fundacja Green
Park, Warszawa 1994.
Orzeszek-Gajewska Barbara, Kształtowanie terenów zieleni w miastach,
Instytut Urbanistyki i Planowania Przestrzennego PWN, Warszawa
1982.
Suchocka Marzena, Ile zarabiają drzewa w mieście? [w:] Materiały
seminaryjne i poseminaryjne konferencji pt. Drzewa w mieście, Polski
Klub Ekologiczny Okręg Górnośląski Koło Miejskie w Tychach.,
Tychy 2007, str.79-83,
Szczepanowska Halina B., Zieleń w mieście, Hortpress, Warszawa 2001.
Szczepanowska Halina B., Wycena wartości drzew na terenach zurbanizowanych, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa, Warszawa 2007.
Tennyson Ros, Poradnik partnerstwa, tł. Marta Serafin, Fundacja
Partnerstwo dla Środowiska, Kraków, 2006.
J. Tomanek, Botanika leśna, Państwowe Wydawnictwa Rolnicze
i Leśne, Warszawa 1997.
Zajączkowski Kazimierz, Dobór drzew i krzewów do zadrzewień na zy
Leśnictwa, Warszawa 2001.
obszarach wiejskich, Instytut Nadawczy Leśnictwa, Warszawa 2001.
Zajączkowski Kazimierz, Regionalizacja potrzeb zadrzewieniowych
w Polsce, Prace Instytutu Badawczego Leśnictwa, Warszawa 2005.
Zajączkowski Kazimierz, Dobór drzew i krzewów do zadrzewień
towarzyszących autostradom przebiegającym przez tereny rolnicze,
[w: Materiały z Międzynarodowego Sympozjum zorganizowanego
przez Katedrę Ekologicznych Podstaw Inżynierii Środowiska AR
w Krakowie], Kraków 7-10 IX 1999.
Internet:
Nicholas Stern, Stern Review on the Economics of Climate Change,
http://www.hm-treasury.gov.uk/stern_review_final_report.htm
(2008).
Krajowy Program Zwiększania Lesistości. Aktualizacja 2003 r.
Ministerstwo Środowiska, Warszawa, 2003r., Http://www.mos.gov.pl
/2materialy_informacyjne/raporty_opracowania/kpzl/tekst.pdf
(2008).
Raport Światowej Komisji do spraw Środowiska i Rozwoju ONZ,
Nasza wspólna przyszłość, (tzw. Raport Brudtland) z 1987, Our common
future. Report of the World Commission on Environment and Development,
wersja angielska dostępna na:
http://www.worldinbalance.net/agreements/1987-brundtland.php
(2008).
Plan zagospodarowania przestrzennego dla gminy Zawoja, http://
www.sendzimir.org.pl/course/materialy/Zawoja/2006/PROJEKT
%20006.pdf.
Wybrane definicje partnerstwa międzysektorowego, www.parasol.info.pl
/plik.aspx?id=221 (2008).
J. Boczoń, za: Partnerstwo jako nowy model pracy w jps,
http://www.dops.wroc.pl/projekty/partnerstwa2.htm (2008).
http://www.mps.gov.pl/index.php?gid=634 (2008).
http://civicpedia.ngo.pl/x/321916 (2008).
Definicja odpowiedzialnego biznesu - www.fob.org.pl (2008).
http://www.csrinfo.org/content/view/45/38/lang,pl/ (2008).