A g r e s j a

A g r e s j a

Czym jest agresja?

Czy agresja jest wrodzona?

Przyczyny agresji.
 Jak zmniejszać agresję?
Wydaje się, że ludzie od zawsze byli istotami agresywnymi. Kiedy zwrócimy się
ku czasom starożytnym, gdy sławę Grecji przynosili tak znamienici myśliciele jak
Sokrates, Platon, Arystoteles, Sofokles i Arystofanes , zobaczymy, że ten obraz
jest zakłócony przez barbarzyńskie wojny, w których tysiące ludzi ginęło lub
zostawało okaleczonych, miasta były plądrowane , a dzieci i kobiety okrutnie
zabijane, gwałcone lub brane w niewolę. Trzeba przyznać, że od tamtych czasów
nastąpił znaczny postęp, niekoniecznie jednak postęp w pozytywnym sensie tego
słowa. Naszym zadziwiającym zdolnościom towarzyszy talent tworzenia coraz
bardziej pomysłowych środków zagłady. Oczywiście dochodzi do nich nie tylko w
związku z wybuchem wojny czy zamieszek. Trudno sięgnąć po gazetę, nie
natykając się na jakiś wstrząsający reportaż o ludzkiej agresji, na opis
makabrycznego morderstwa, tak jak na przykład doniesienie o seryjnym
mordercy.
Większość z nas wolałaby wierzyć, że gros otaczających nas osób to będące
uosobieniem łagodności jednostki darzące miłością swych sąsiadów (nawet
wrogów), zawsze gotowe pośpieszyć z pomocą, gdy ktoś znajduje się w
tarapatach.
Jednak fakty przypominają nam ciągle, że świat nie jest tak dobrotliwy. Tracimy
naszą wiarę w ludzką dobroć, gdy spotykamy się co dzień z oznakami wrogości.
Nawet wśród dzieci znaleźć można przykłady zachowań agresywnych.
Przypatrzmy się maluchom walczącym o zabawkę lub uczniom na szkolnym
boisku wyśmiewającym się z któregoś kolegi. Większość dzieci woli rozstrzygnąć
swe spory raczej przez walkę niż dyskusję.
I. Czym jest agresja?
Zdefiniowanie agresji nie jest proste, jak się może wydawać. W języku
potocznym określenie to jest używane bardzo swobodnie. Psychologowie
posługują się terminem działania agresywnego, przez które rozumieją
zachowanie ukierunkowane na spowodowanie fizycznej lub psychicznej szkody.
Podana definicja nie pozostawia wątpliwości: agresja jest działaniem
intencjonalnym, ukierunkowanym na zranienie lub sprawienie bólu. Może ona
mieć charakter zarówno werbalny jak i fizyczny. Może przynieść pożądany efekt
lub zakończyć się niepowodzeniem, zawsze jednak nazwana zostanie agresją.
Jeśli ktoś rzuci kuflem od piwa w Twoja stronę, to mimo, że schylając się,
unikniesz trafienia, czyn ten wciąż nosi znamiona agresji. Istotna jest intencja.
Jednakże, jeśli jakiś nieostrożny kierowca niezamierzenie potrąci Cię, gdy
przechodzisz ulicą, to nie określimy tego jako agresji, mimo, że poniesione przez
Ciebie szkody będą w tym przypadku znacznie większe. Użyteczne jest
wprowadzenie rozróżnienia między agresją wrogą a agresją instrumentalną.
Agresję wrogą poprzedza gniew, a jej celem jest zadanie bólu lub zranienie.
Efektem agresji instrumentalnej może być również ból i zranienie, ale nie stanowi
w tym przypadku celu podjętego działania. Na przykład w zawodowym futbolu
obrońcy będą używali wszelkich sposobów, aby pokrzyżować plany przeciwnika i
przejąć piłkę. Jest to agresja instrumentalna. Z drugiej strony, jeśli piłkarz
zauważy, że przeciwnik gra nie fair, może to w nim wzbudzić gniew i chęć odwetu
bez względu na to, czy szanse na zdobycie piłki będą większe, czy nie. Będzie to
agresja wroga.
II. Czy agresja jest wrodzona,czy wyuczona?
Autorytety naukowe wyrażają sprzeczne opinie na temat tego, czy agresja jest
wrodzonym, instynktownym popędem, czy wyuczonym sposobem zachowania.
Na przykład Thomas Hobbes w swym klasycznym dziele „Lewiatan” ( po raz
pierwszy opublikowany w 1651r.) wyraził pogląd, że czlowiek z natury jest
barbarzyńcą. Jedynie narzucone przez prawo represje i porządek społeczny
hamują ludzki instynkt agresji. Natomiast Jakub Roussean sformułował koncepcję
„szlachetnego dzikusa ( rozwinął ją w 1762r.), zgodnie z którą ludzie z istoty
swej są łagodni, życzliwi i radośni. Cywilizacja jedynie tłumi dobrotliwa naturę
człowieka i wyzwala jego agresję. W XX wieku pesymistyczny pogląd Hobbesa
rozwinął Zygmunt Freud; przedstawił on teorię, zgodnie z która ludzie rodzą się z
instynktem życia ( nazwal go Eros) i z równie potężnym instynktem śmierci
(Thanatos), prowadzacym do agresywnych działań. Według Freuda instynkt
śmierci może zostać skierowany do wewnątrz lub na zewnątrz. W pierwszym
przypadku znajduje swój wyraz w aktach samoagresji, których formę
ekstremalną stanowi próba samobójcza. W drugim przypadku objawia się
wrogością oraz tendencjami niszczycielskimi i morderczymi. Zgodnie ze
sformułowaną przez Freuda teorią hydrauliczną, energia agresywna musi być
rozładowana, gdyż w przeciwnym wypadku następuje jej wybuch. Z uwagi na
brak rozstrzygających lub choćby wyraźnych dowodów, które by pozwoliły ustalić,
czy agresja u człowieka ma charakter instynktowny, czy nie, spór ten jest ciągle
żywy. Znaczna część badań, eksperymentów dotyczy gatunków innych niż
człowiek.
Prowadzili je Zing Yang Kuo – 1961r. – biolog, słynny etiolog, zdobywca Nagrody
Nobla – obserwował zachowanie pielęgnic rycerskich, bardzo agresywnych rybek
tropikalnych. Niedawno Richard Lore i lori Schulz (1993r.) stwierdzili, że
wszechobecność agresji w zachowaniu różnych gatunków ssaków dowodzi, że ze
względu na swoje przystosowawcze znaczenie, cecha ta została utrzymana i
doskonalona w toku rozwoju. Zauważyli oni także, że rozwojowi agresji
towarzyszy doskonalenie mechanizmów hamujących jej ekspresję w przypadku,
gdy jest to uzasadnione interesem organizmu.
Ostatecznie wszystkie zgromadzone fakty nie dają podstaw do jednoznacznego
zawyrokowania o naturze agresji – o tym, czy ma ona charakter instynktowny
czy wyuczony. Jednak bez względu na to mamy dostateczne dowody, aby
stwierdzić, że zarówno w przypadku zwierząt, jak i człowieka agresja nie jest
wyłącznie reakcją instynktowną. Istnieją określone społeczne i sytuacyjne
czynniki, które wywołują zachowania agresywne, a także modyfikują ich nasilenie
i sposób przejawiania. Krótko mówiąc, agresywne zachowanie można redukować.
III. Przyczyny agresji
Jak się przekonaliśmy jedną z głównych przyczyn przemocy jest sama przemoc.
Kiedy ktoś dopuszcza się aktu agresji, zwłaszcza z siłą niewspółmierną do tego co
uczyniła ofiara i co mogło wywołać ten akt, wówczas uruchamia to siły poznawcze
i motywacyjne zmierzające do uzasadnienia tej agresji , co z kolei prowadzi do
jej spotęgowania. Istnieje wiele czynników sytuacyjnych począwszy od procesów
neurologicznych i chemicznych, a skończywszy na uwarunkowaniach
społecznych, które są odpowiedzialne za występowanie zachowań agresywnych.
1.Uważa się, że obszar mózgu nazwany ciałem migdałowatym sprawuje kontrolę
nad impulsami agresywnymi. Zaobserwowano, że drażnienie ciała migdałowatego
przemienia potulne zwierzęta w agresywne bestie, natomiast przerwanie dopływu
stymulacji do tego obszaru powoduje, że zwykle agresywne zwierzęta stają się
łagodne (Moyer, 1976). Zauważa się jednak, że wpływ mechanizmów
neuronowych może być modyfikowany przez czynniki społeczne, nawet u
zwierząt. Na przykład w przedstawionej sytuacji podrażnione okolice kory
mózgowej małpy, wówczas, gdy znajduje się ona w obecności małp zajmujących
bardziej dominującą pozycję w grupie, to nie będzie ich atakować, lecz zamiast
tego ucieknie.
2. Testosteron – męski hormon płciowy. Wykryto, że po zaaplikowaniu
zwierzęciu, spowoduje u niego agresję (Moyer, 1983). Analogiczna zależność
istnieje u człowieka. Stwierdzono wyższy poziom testosteronu u więźniów
skazanych za przestępstwa z użyciem przemocy fizycznej niż u skazanych za inne
wykroczenia. Istnieją ponadto podstawy by twierdzić, że mężczyźni są bardziej
agresywni niż kobiety (chłopcy wykazują bardziej agresywne postawy niż
dziewczęta, więzienia zapełnione są głównie mężczyznami).
3. Alkohol – wyniki przeprowadzonych eksperymentów wskazują raczej, że
alkohol znosi nasze hamulce, rozluźnia kontrolę. Po wpływem alkoholu ujawniają
się pierwotne dążenia i pragnienia, na co dzień skrywane pod maską norm i
konwenansów. Człowiek tęskniący za bliskością drugiej osoby będzie okazywał
czułość, natomiast w człowieku skłonnym do przemocy wyzwoli się agresja.
4. Ból i niewygoda– jeśli osobnik doświadczy bólu i nie może uciec od takiego
źródła, to prawie zawsze podejmie atak. Tak jest w przypadku większości
zwierząt. Obserwacje w przypadku człowieka są podobne. Większość z nas
pamięta uczucie irytacji doświadczone w przypadku nagłego i niespodziewanego
bólu (np. przy nieszczęśliwym potknięciu) i ochotę, aby uderzyć w jakiś pobliski
obiekt. Podążając tym tropem rozważyć możemy, czy innego rodzaju przykre
doznania, takie jak upał, nadmierna wilgotność, zanieczyszczenia powietrza czy
smród mogą obniżać próg zachowań agresywnych; np. w przypadku utknięcia w
korku ulicznym, klaksonów używają częściej ci kierowcy, których samochody nie
są wyposażone w urządzenia do klimatyzacji. Sytuacje społeczne prowadzące do
agresji:
- pojawienie się przeszkód na drodze do osiągnięcia celu.
Badania
wykazały,
że
doświadczenie
frustracji
może
zwiększać
prawdopodobieństwo zachowania agresywnego. Prawidłowość ta jest opisana w
teorii frustracji agresji – teoria, zgodnie z którą przeszkody występujące na
drodze do osiągnięcia uprawnionego celu zwiększają prawdopodobieństwo
wystąpienia reakcji agresywnych. Uczucie frustracji może się pojawić, gdy na
drodze do upragnionego celu pojawia się przeszkody, które opóźniają lub
uniemożliwiają jego osiągnięcie; np. opisana wcześniej sytuacja utknięcia w
korku ulicznym – może wywołać agresywne zachowanie kierowców, począwszy
od bezcelowego trąbienia, poprzez prowokowanie bójki, aż do sięgnięcia po
pistolet.
Istnieje kilka czynników, które mogą zwiększać doznania frustracji i w efekcie
sprzyjać wystąpieniu agresji:
- dystans dzielący czas od osiągnięcia upragnionego celu lub obiektu. Im bliżej
jesteśmy realizacji naszych zamiarów, tym większa jest frustracja przy
napotkaniu przeszkody, (np. kolejka w sklepie). Tendencje agresywne wzrastają
także, gdy frustracja dotyka nas niespodziewanie lub, gdy uważamy, że
doświadczamy jej niesłusznie.
- poczucie wywołane spostrzeżeniem, że posiadasz mniej niż zasługujesz lub
pozwolono ci mniej oczekiwać, lub też mniej niż posiadają ludzie do ciebie
podobni.
5. Bezpośrednia prowokacja i odwet
- pragnienie odwetu w momencie, gdy spotykamy się z agresywnym
zachowaniem ze strony drugiej osoby, np. w przypadku krytyki („Myślę, że nawet
gdybyś się starał nie stać by Cię było na oryginalność ”).
- obecność przedmiotów kojarzonych z agresją – bodziec wyzwalający agresję :
przedmiot kojarzony potocznie z działaniami agresywnymi (np.rewolwer), sama
jego obecność zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia aktów agresji .
- społeczne uczenie się – naśladownictwo i agresja : dzieci naśladują rodziców
oraz innych dorosłych i w ten sposób uczą się rozwiązywać konflikty przy użyciu
siły, zwłaszcza gdy obserwują korzystny rezultat agresywnego zachowania.
Uczenie się społecznych zachowań następuje poprzez naśladownictwo i
obserwację innych ludzi.
6. Przemoc, pornografia i akty agresji wobec kobiet.
Efekty prezentacji pornografii wobec kobiet są stosunkowo nieszkodliwe. Jeśli
jednak sceny pornograficzne zawierają elementy przemocy, to ich oglądanie
zwiększa akceptację agresji wobec kobiet i sprawia, że częściej dochodzi do
przypadków użycia przemocy wobec kobiet.
IV. Jak zmniejszać agresję?
1) kara – nieskuteczna okazuje się kara odroczona oraz zbyt surowa.
• stosowana u dzieci daje ograniczone i chwilowe efekty,
• kara o średnim stopniu dolegliwości, wymierzona jednak konsekwentnie,
zapobiega dokonywaniu aktów przemocy przez osoby dorosłe.
2) katharsis – zjawisko uwalniania nagromadzonej agresywnej energii poprzez
wysiłek fizyczny, obserwację zachowań agresywnych innych ludzi lub
dopuszczenie się samemu czynu noszącego znamiona agresji. Takie
„wypuszczenie pary” obniża prawdopodobieństwo podjęcia agresywnych
działań w przyszłości.
- „ wyrzuć to z siebie ”.
Aby się pozbyć nagromadzonej agresywnej energii można:
a) uczestniczyć w fizycznych formach aktywności (np. grach z elementami
rywalizacji),
b) przyglądać się innym ludziom biorącym udział w owych grach i wyładować
swoją agresywną energię w sposób zastępczy,
c) podejmować bezpośrednie działania agresywne (np. uderzając inną osobę,
raniąc ją, wpędzając ja w kłopoty lub przypisując jej negatywne cechy).
3) rozładowanie gniewu, a świadomość
Ujawnienie gniewu w odpowiedni sposób, we właściwych okolicznościach, jest
zjawiskiem normalnym, nieprzynoszącym żadnych niepożądanych następstw.
- formy wyrażania gniewu:
• jasne zakomunikowanie otoczeniu, że jesteś zły i podanie przyczyny twojego
złego samopoczucia,
• otwarte, jasne i pozbawione pretensji powiedzenie o doświadczeniach,
negatywnych uczuciach, co umacnia wzajemne zrozumienie i sprzyja
nawiązaniu bliskiej więzi między przyjaciółmi i znajomymi,
• powiadomienie o odczuwanej złości tej osoby, która ją wywołała,
• podzielenie się swoimi negatywnymi uczuciami z kimś innym (zwierzenie
się),
• przeprosiny
- „przepraszam- nie chciałam”, „przepraszam, więcej się nie powtórzy”,
Zapobieganie agresji:
1) modelowanie nieagresywnego zachowania u dzieci,
2) trening umiejętności komunikacyjnych i strategii rozwiązywania problemów
- kształcenie ludzi w zakresie konstruktywnego wyrażania gniewu,
krytycyzmu, negocjowania i poszukiwania kompromisu w przypadku
zaistnienia konfliktów oraz wrażliwości na potrzeby i pragnienia innych.
3) rozwijanie empatii
- istota ludzka – a nie wróg
- wyeliminowanie procesu dehumanizacji (procesu polegającego na
pozbawieniu ofiary cech ludzkich i wartości człowieka, np. gdy słowo
„człowiek” zastępuje się określeniem „żółtek”).
Bibliografia
1.”Psychologia społeczna. Serce i umysł „ Eliot Aronson Timothy D.Wilson Robin M.
Akert
Przekład na język polski – praca zbiorowa Redaktor naukowy dr hab. Waldemar
Domachowski Instytut Psychologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Wyd. przez Zysk i S- ka Wydawnictwo s. c. Poznań -1997.
2.”Człowiek istota społeczna” Eliot Aronson Przełożył Józef Radzicki Wyd. przez
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa – 2000.