Cyrylica - CCCP

CYRYLICA
© Andrzej Wijas
Niniejsze opracowanie dotyczy cyrylicy
uŜywanej w językach wschodniosłowiańskich:
rosyjskim, ukraińskim i białoruskim (bez
uwzględnienia języka rusińskiego).
Ostatnie slajdy zawierają dodatkowe informacje
na temat liter, stosowanych w innych językach
słowiańskich, uŜywających do zapisu cyrylicy –
językach południowosłowiańskich: bułgarskim,
czarnogórskim, macedońskim i serbskim.
LITERY PODOBNE
W ALFABECIE ŁACIŃSKIM
I CYRYLICY
cyrylica
Аа
Кк
Мм
Оо
Ттт
Іі
tylko w j. ukraińskim i białoruskim
alfabet łaciński
Aa
Kk
Mm
Oo
Tt
Ii
LITERY PODOBNE, ALE
OZNACZAJĄCE RÓśNE DŹWIĘKI
cyrylica
Вв
alfabet łaciński
Ww
w j. ukr. niekiedy wymowa jak [ł]
Ее
Нн
Рр
Сс
Уу
Хх
w j. ros. i biał.: [je],
[’e], [e]
w j. ros. takŜe: [jo], [’o], [o]
w j. ukraińskim: E e
Nn
Rr
Ss
Uu
H h (Ch ch)
LITERY RÓśNE
cyrylica
Бб
Ггг
alfabet łaciński
Bb
w j. rosyjskim: G g
w j. ukraińskim i białoruskim:
Ґґ
Gg
tylko w j. ukr. i nieoficjalnie w biał.
ДдDдg
Ёё
Dd
[jo], [’o], [o]
tylko w j. rosyjskim i białoruskim
Єє
[je], [’e]
tylko w j. ukraińskim
Жж
Зз
śŜ
Zz
Hh
LITERY RÓśNE
cyrylica
Иии
tylko w j. rosyjskim i ukraińskim
Її
alfabet łaciński
w j. rosyjskim: I i
w j. ukraińskim: Y y
[ji]
tylko w j. ukraińskim
Ййй
Лл
Пп
Ўў
Jj
L l (Ł ł)
Pp
Ŭ ŭ – wymowa jak [ł]
tylko w j. białoruskim
Фф
Цц
Чч
Ff
Cc
Cz cz
w j. rosyjskim wymowa jak [ć]
LITERY RÓśNE
cyrylica
Шш
Щщ
tylko w j. rosyjskim i ukraińskim
Ъъ
alfabet łaciński
Sz sz
Szcz szcz
w j. rosyjskim wymowa jak [śś]
twardy znak
tylko w j. rosyjskim
Ыы
Yy
tylko w j. rosyjskim i białoruskim
Ьь
Ээ
miękki znak
Ee
tylko w j. rosyjskim i białoruskim
Юю
Яя
[ju], [’u], [u]
[ja], [’a], [a]
SAMOGŁOSKI JOTOWANE
Ее
Ёё
Її
Юю
Яя
ju
ja
nazwa
je
jo
ji
na początku wyrazu, po samogłosce, po twardym i miękkim
znaku oraz apostrofie wymowa zgodnie z nazwą
po spółgłosce – oznaczają jej zmiękczenie, [j] się nie wymawia
[’e]
[’o]
n.d.
[’u]
[’a]
w j. rosyjskim ш (sz), ж [Ŝ], ц [c] są niemal zawsze twarde,
wówczas samogłoski jotowane wymawiane są jak niejotowane
[e]
[o]
n.d.
[u]
[a]
ZNAKI I APOSTROF
Ъъ
’
Ьь
twardy znak
apostrof
miękki znak
tylko w j. rosyjskim
tylko w j. ukraińskim i
białoruskim
oddzielają spółgłoskę od następującej po niej samogłoski
jotowanej, dzięki czemu wymawiane jest [j] pomiędzy nimi
spółgłoska jest wymawiana twardo
wymawiana miękko
w starej ortografii był
zapisywany po
twardych spółgłoskach
na końcu wyrazu, np.:
онъ [on]
uwaga:
л – [ł]
ль – [l’]
PRZYKŁADY
brak znaku
ню
[ńu] (jak pol. [niu])
пя
[p’a] (jak pol. [pia])
зе / зє
[z’e]
лё (ukr. льо)
[l’o]
twardy znak
lub apostrof
нъю / н’ю
[nju]
п’я
[pja]
зъе / з’е / з’є
[zje]
miękki znak
нью
[ńju]
пья
[p’ja]
зье / зьє
[z’je]
льё (ros. takŜe льо,
ukr. льйо)
[l’jo]
TRUDNIEJSZE PRZYPADKI
WYMOWY
Аа
Aa
Оо
Oo
(1)
w j. rosyjskim występuje akanie, tzn.
nieakcentowane a i o wymawiane są jednakowo i
ulegają redukcji:
• na początku wyrazu i w pozycji przedakcentowej
wymowa jak krótkie [a]
• w pozostałych przypadkach wymowa jak bardzo
zredukowane [a] – oznaczane jako [ə]
np.: молоко (mołoko) [məłako],
оборотень (oborotień) [abərat’eń],
Караганда (Karaganda) [kərəganda],
много (mnogo) [mnogə]
TRUDNIEJSZE PRZYPADKI
WYMOWY
Аа
Aa
Оо
Oo
(2)
w j. rosyjskim nieakcentowane o nie jest
redukowane i jest wymawiane jak [o] w niektórych
wyrazach zapoŜyczonych, np.:
радио [radio],
неореализм [neor’ealizm] lub [n’eor’ealizm]
czasem moŜliwe są dwa warianty wymowy, np.:
поэт [poet] lub [paet]
w j. ukraińskim akanie nie występuje, za to
nieakcentowane o moŜe w niektórych
przypadkach być wymawiane bliŜej do [u]
w j. białoruskim akanie odzwierciedlane jest na
piśmie i nie ma silnej redukcji do [ə],
np.: нага [naha] ale: ноги [nohi]
TRUDNIEJSZE PRZYPADKI
WYMOWY
Вв
Ww
nie ulega ubezdźwięcznieniu w połączeniach typu
кв (kw), св (sw), тв (tw), цв (cw) itp., por.:
квант [kwant] vs. pol. kwant [kfant]
свет [sw’et] vs. pol. świat [śf’at]
твой [twoj] vs. pol. twój [tfuj]
цвет [cw’et] vs. pol. cwibak [cfibak]
w j. ukraińskim na końcu sylaby i wyrazu
wymawia się jak polskie [ł], np.:
був [buł]
правда [prałda]
(niektórzy wymawiają jak [w], nie ulegające
ubezdźwięcznieniu do [f])
TRUDNIEJSZE PRZYPADKI
WYMOWY
Гг
Gg
Hh
(1)
w j. ukraińskim i białoruskim – wymowa jak
dźwięczne [h], występujące np. w j. czeskim i
słowackim (dźwięczny odpowiednik [ch])
w j. rosyjskim:
• w końcówkach dopełniacza typu -ого (-ogo),
-его (-’ego) wymowa jak [w], np.:
красного (krasnogo) [krasnəwə],
синего (siniego) [s`ińewə],
его (jego) [jewo],
того (togo) [tawo]
uwaga: много (mnogo) [mnogə],
ale: многого (mnogogo) [mnogəwə],
строго (strogo) [strogə],
ale: строгого (strogogo) [strogəwə]
TRUDNIEJSZE PRZYPADKI
WYMOWY
Гг
Gg
Hh
(2)
w j. rosyjskim:
• niekiedy wymowa jak [ch]:
лёгкий (liogkij) [l’ochkij],
мягкий (miagkij) [m’achkij],
бог (bog) [boch]
• w niektórych wykrzyknikach – jak dźwięczne [h]:
ого! (ogo!) [oho!],
ага! (aga!) [aha!]
TRUDNIEJSZE PRZYPADKI
WYMOWY
Дд
Dd
Тт
Tt
ulegają mocniejszemu zmiękczeniu, niŜ w j.
polskim, bliskiemu (ale nie toŜsamemu!) do
polskich [dź] i [ć], np.:
медведя [m’edw’ed’a],
быть [byt’],
дело [d’ełə],
тело [t’ełə]
w j. białoruskim zmiękczone д (d) i т (t)
przechodzą w дзь (dz’) i ць (c’), równieŜ nie
toŜsame z polskimi [dź] i [ć], np.:
мядзьведзя [m’adz’w’edz’a], быць [byc’],
дзе [dz’e],
цела [c’eła]
w j. rosyjskim połączenia дз (dz) i дж (dŜ)
wymawiane są zawsze oddzielnie, jak w polskich
wyrazach podziemny, podŜegać, np.:
дзен [d-zen],
Джон [d-Ŝon]
TRUDNIEJSZE PRZYPADKI
WYMOWY
Е е w j. rosyjskim:
• ё (jo) zazwyczaj nie jest zapisywane – jest
Ё ё zastępowane przez е (je)
• ё musi być zapisywane tylko jeŜeli z kontekstu nie
jo
moŜna się domyślić prawidłowej wymowy (np. все
[fs’e] vs. всё [fs’o]), jeśli wyraz jest rzadko
(1)
uŜywany (np. pochodzenia obcego), w ksiąŜkach
dla dzieci, podręcznikach, encyklopediach itp.
• w związku z tym е (je) moŜe być odczytane na 6
róŜnych sposobów – [je], [’e], [e], [jo], [’o], [o]:
съесть [sjest’], сесть [s’est’], шерсть (szerst’)
съемки [sjomki], семга [s’omga], шепот (szopət)
je
TRUDNIEJSZE PRZYPADKI
WYMOWY
Е е w j. rosyjskim:
• ё jest zawsze akcentowane, z wyjątkiem słów
Ё ё złoŜonych (np. трёхэтажный [tr’ochetaŜnyj]) i
niektórych wyrazów zapoŜyczonych
jo
• nieakcentowane е (je) moŜe być zbliŜone do [i] / [y]
lub [ə], np.:
(2)
еда – wymowa pomiędzy [jeda] a [jida]
жена – wymowa pomiędzy [Ŝena] a [Ŝyna]
(dla uproszczenia nie uwzględniono tej
właściwości na pozostałych slajdach)
je
TRUDNIEJSZE PRZYPADKI
WYMOWY
Е е w j. białoruskim:
• ё nie moŜe być zastąpione przez е,
Ё ё • ё jest zawsze akcentowane (podobnie jak о)
w j. ukraińskim ё nie występuje – zamiast niego
jo
zapisuje się йо lub ьо, np.:
ros. серьёзный [s’er’joznyj]
(3)
– ukr. серйозний [serjoznyj]
ros. сёмга [s’omga] – ukr. сьомга [s’omha]
je
TRUDNIEJSZE PRZYPADKI
WYMOWY
ьо w j. rosyjskim połączenia ньо, льо wymawiane są
ьйо zwykle jak [ńjo], [l’jo] (zamiast [ńo], [l’o])
ьё w j. ukraińskim dla zapisu tych połączeń uŜywa się
’jo
kombinacji liter ньйо, льйо
w j. białoruskim dla zapisu tych połączeń uŜywa się
kombinacji liter ньё, льё
np.:
ros. компаньон [kəmpańjon]
– ukr. компаньйон [kompańjon]
– biał. кампаньён [kampańjon]
por. takŜe: ros. миллион [milion] lub [mil’jon]
– ukr. мільйон [mil’jon]
– biał. мільён [mil’jon]
TRUDNIEJSZE PRZYPADKI
WYMOWY
Е е w j. rosyjskim:
• е (je) moŜe być wymawiane jak [e] (bez
Э э zmiękczania poprzedzającej spółgłoski) takŜe w
wielu wyrazach zapoŜyczonych i pochodnych od
Ee
nich (obowiązkowo lub opcjonalnie), np.:
депо [depo] lub [d’epo],
(1)
неореализм [neor’ealizm] lub [n’eor’ealizm],
секс [seks], ale: сексуальный [s’eksualnyj]
турне [turne]
• niekiedy istnieją dwa warianty zapisu – z е (je) lub
э (e), np.:
карате / каратэ [kərate]
je
TRUDNIEJSZE PRZYPADKI
WYMOWY
Е е w j. rosyjskim:
• słowo zapisane z е (je) moŜe mieć odmienne
Э э znaczenie od słowa zapisanego z э (e), np.:
метр [m’etr] – metr
Ee
ale: мэтр [metr] – mistrz
поет (поёт) [pajot] – (on/ona) śpiewa
(2)
ale: поэт [poet] lub [paet] – poeta
w j. białoruskim е zawsze oznacza zmiękczenie
poprzedzającej spółgłoski
w j. ukraińskim е oznacza dźwięk [e] – nie zmiękcza
poprzedzającej spółgłoski – w tym celu uŜywa się
litery є
je
TRUDNIEJSZE PRZYPADKI
WYMOWY
Жж
śŜ
Цц
Cc
Шш
Sz sz
w j. rosyjskim są zwykle twarde, dlatego и (i) po
nich wymawiane jest jak [y], е (je) – jak [e]
(połączenia жж – ŜŜ, зж – zŜ moŜna wymawiać
twardo – jak [ŜŜ] lub bardzo miękko – jak [źź]), a
pozostałe samogłoski jotowane pojawiają się tylko
w zapoŜyczeniach i zwykle – choć nie zawsze –
wymawiane są jak niejotowane, np.:
живой [Ŝywoj],
жюри [Ŝuri],
шевелить [szew’elit’], парашют [paraszut],
центр [centr],
цирк [cyrk]
ale: Коцюбинский [koc’ubinskij] (ukr. nazwisko),
позже [poŜŜe] lub [poźźe],
вожжи [woŜŜy] lub [woźźi],
дождь [doszt’] lub [dośś] (wyjątek)
TRUDNIEJSZE PRZYPADKI
WYMOWY
Зз
Zz
Сс
Ss
nie ulegają tak silnemu zmiękczeniu jak w j.
polskim, tzn. zmiękczonych [s’], [z’] nie naleŜy
wymawiać jak [ś], [ź], lecz jak w wyrazach sinus
[s`inus], Zinaida [z`inaida], np.:
сеть [s’et’],
сила [s`iła]
зелёный [z’el’onyj], зима [z`ima]
uwaga!
• w j. rosyjskim jak długie [śś] wymawia się щ, a
takŜe opcjonalnie ждь (Ŝd’) w wyrazie дождь
[doszt’] lub [dośś] (patrz poprzedni slajd)
• w j. rosyjskim jak długie [źź] mogą opcjonalnie
wymawiać się połączenia жж – ŜŜ, зж – zŜ
(patrz poprzedni slajd)
TRUDNIEJSZE PRZYPADKI
WYMOWY
Ии
Ii
Лл
Ll
Łł
w j. rosyjskim na początku wyrazu, jeŜeli poprzedni
wyraz kończył się na twardą spółgłoskę –
wymawia się jak [y], np.: он и она [on y ana],
от имени [at ym’eni], с Игорем [s ygər’em]
przed spółgłoskami i samogłoskami niejotowanymi
z wyj. и (i) wymawia się jak polskie kresowe [ł] –
pomiędzy zwykłym [ł] a twardym [l], w j. ukraińskim
bardzo blisko twardego [l], np. лук [łuk]
przed znakiem miękkim, samogłoskami
jotowanymi oraz и (i) wymawia się jak miękkie [l’]
(np. jak w wyrazie lipa), np.: пыль [pyl’],
левый [l’ewyj], Литва [litwa]
TRUDNIEJSZE PRZYPADKI
WYMOWY
Чч
Cz cz
Щщ
Szcz
szcz
w j. rosyjskim miękko – jak polskie [ć]
w j. ukraińskim i białoruskim twardo – jak pol. [cz]
(w j. ukraińskim w praktyce często nieco
zmiękczane)
w j. rosyjskim miękko – jak polskie [śś] (długie)
uwaga! podobnie wymawiane są takŜe
połączenia шч (szcz), сч (scz), жч (Ŝcz)
w j. ukraińskim twardo – jak polskie [szcz]
(w praktyce często nieco zmiękczane lub
upraszczane do [sz] lub [szsz’])
w j. białoruskim nie występuje
TRUDNIEJSZE PRZYPADKI
WYMOWY
Яя
ja
w j. rosyjskim nieakcentowane я (ja) moŜe być
zbliŜone do [i] lub [ə], np.:
часы [ćisy],
язык [jizyk]
(dla uproszczenia nie uwzględniono tej
właściwości na pozostałych slajdach)
ALFABET ROSYJSKI
litera
wym. nazwa
litera
a
be
we
ge
Кк
Лл
Мм
Нн
k
l’/ł
m
n
k
eł
em
en
Хх
Цц
Чч
Шш
ch
c
ć
sz
cha
ce
će
sza
de
je
Оо
Пп
o/a/ə
p
o
pe
Щщ
Ъъ
śś
-
śśa
Ёё
Жж
a/ə
b
w
g/w/
ch/h
d
je/’e/e
jo/’o/o
jo/’o/o
Ŝ
jo
Ŝe
Рр
Сс
r
s
er
es
Ыы
Ьь
y
-
Зз
z
ze
Тт
t
te
Ээ
e
Аа
Бб
Вв
Гг
Дд
Ее
wym. nazwa
litera
wym. nazwa
twiordyj
znak
y
miagkij
znak
e oborotnoje
Ии
Йй
i
j
i
i
kratkoje
Уу
Фф
u
f
u
ef
(fe)
Ю ю ju/’u/u
Я я ja/’a/a
ju
ja
RÓśNICE MIĘDZY ROSYJSKIM,
UKRAIŃSKIM I BIAŁORUSKIM
Вв
Гг
Ґґ
Ee
Ёё
Єє
Жж
Ии
Іі
rosyjski
ukraiński białoruski
[w]
[w], [ŭ] = [ł]
[w]
[g], [w], [ch]
[h]
[h], ([g])
[g]
([g])
[je], [’e], [e],
[e]
[je], [’e], [e]
[jo], [’o], [o]
[jo], [’o], [o]
[jo], [’o], [o]
[je], [’e], [e]
tylko twarde
tw. lub mięk.
tylko twarde
[i]
-
[y]
[i]
[i]
RÓśNICE MIĘDZY ROSYJSKIM,
UKRAIŃSKIM I BIAŁORUSKIM
Її
Ўў
Цц
Чч
Шш
Щщ
Ъъ
Ыы
Ээ
rosyjski
-
ukraiński
[ji]
-
białoruski
[ŭ] = [ł]
tylko twarde
tw. lub mięk.
tylko twarde
[ć]
[cz]
[cz]
tylko twarde
tw. lub mięk.
tylko twarde
[śś]
[szcz]
-
[y]
[e]
twardy znak
[y]
[e]
DODATKOWE LITERY W JĘZYKACH
POŁUDNIOWOSŁOWIAŃSKICH LUB
LITERY Z INNĄ WYMOWĄ NIś
W J. WSCHODNIOSŁOWIAŃSKICH
litera
Ђђ
Ѓѓ
ЗX зX
Ѕѕ
Јј
Љљ
Њњ
wymowa
język
[dź]
serbski, czarnogórski
[g’]~[d’]~[dź]
macedoński
[ź]
czarnogórski
[dz]
czarnogórski, macedoński
[j]
serbski, czarnog., maced.
[l’]
serbski
[ń]
serbski
DODATKOWE LITERY W JĘZYKACH
POŁUDNIOWOSŁOWIAŃSKICH LUB
LITERY Z INNĄ WYMOWĄ NIś
W J. WSCHODNIOSŁOWIAŃSKICH
litera
СX сX
Ћћ
Ќќ
Џџ
Щщ
Ъъ
wymowa
[ś]
[ć]
[k’]~[t’]~[ć]
[dŜ]
[szt]
[ə]
język
czarnogórski
serbski
macedoński
serbski, czarnog., maced.
bułgarski
bułgarski