OPIEKA NAD DZIECKIEM W PIOTRKOWIE TRYBUNALSKIM W

KONCEPCJA
ROZPRAWY DOKTORSKIEJ
Proponowany tytuł rozprawy:
OPIEKA NAD DZIECKIEM W PIOTRKOWIE TRYBUNALSKIM
W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM (1918-1939)
Katarzyna Szymczyk
Ukończone kierunki studiów magisterskich: historia ogólna;
pedagogika opiekuńczo-wychowawcza
proponowany promotor pracy
dr hab. Joanna Majchrzyk-Mikuła
Struktura rozprawy doktorskiej
Wstęp
I. Kształtowanie się publiczno-prawnego systemu opieki nad dzieckiem w Polsce
1.1. Podstawowa terminologia
1.2. Rys historyczny opieki nad dzieckiem z uwzględnieniem początków praktyki opiekuńczo-wychowawczej w Piotrkowie Trybunalskim
1.3. Rozwój teorii pedagogiki społecznej w Drugiej Rzeczypospolitej. Prekursorzy pedagogiki opiekuńczej w Polsce
1.4. Ustawodawstwo w zakresie opieki nad dzieckiem w Polsce międzywojennej
II. Państwowe i społeczne rozwiązania problemu opieki nad dzieckiem w Piotrkowie
Trybunalskim
2.1. Sytuacja piotrkowskich rodzin i dzieci okresu międzywojnia
2.2. Publiczna polityka społeczna
2.3. Placówki opiekuńczo-wychowawcze
2.4. Organizacje pozarządowe i towarzystwa dobroczynne
2.5. Organizacje kościelne i związki wyznaniowe
III. Formy instytucjonalnej opieki nad dzieckiem sierocym w Piotrkowie Trybunalskim
3.1. Sytuacja dziecka sierocego w Polsce międzywojennej
3.2. Prawodawstwo i organizacja systemu opieki całkowitej nad dzieckiem
3.3. Zakłady zamknięte w Piotrkowie Trybunalskim
3.4. Instytucja rodziny zastępczej – jedną z form opieki nad dzieckiem osieroconym
w Piotrkowie Trybunalskim
IV. Opieka higieniczno-lekarska nad dzieckiem w Piotrkowie Trybunalskim
4.1. Ochrona macierzyństwa. Stacje opieki nad matką i dzieckiem
4.2. Opieka szpitalna
4.3. Medycyna szkolna. Higiena szkolna
V. Formy doraźnej opieki nad dzieckiem w Piotrkowie Trybunalskim
5.1. Akcje dożywiania
5.2. Kolonie letnie
5.3. Inne formy pomocy socjalnej: pomoc materialna, zasiłki dla rodzin bezrobotnych,
zbiórki charytatywne i akcje kulturalno-oświatowe
Zakończenie
Bibliografia
Aneksy
1
UZASADNIENIE WYBORU TEMATU, PRZEDMIOT, CEL PRACY
I NAJWAŻNIEJSZE PROBLEMY BADAWCZE
Okres dwudziestolecia międzywojennego (1918–1939) kryje w sobie jeszcze wiele
niezbadanych problemów zakresu opieki społecznej. Należą do nich bez wątpienia zagadnienia działań pomocowych na rzecz rodziny, a przede wszystkim dziecka. Ukazanie form
wspierania najmłodszych w omawianym okresie, jest godne zainteresowania, nie tylko ze
względu na aktualność problemu, ale i z uwagi na fakt, iż wiele ówczesnych rozwiązań miało
charakter nowatorski i było wzorem dla innych państw europejskich. To wówczas, niektórzy
polscy uczeni podkreślali konieczność bardziej intensywnego zajęcia się problematyką dziecka i zapoczątkowali nowe kierunki badań w tym zakresie. Wyrazem ich postulatów były liczne publikacje, które często odznaczały się oryginalnością przemyśleń i stały się istotnym
wkładem do nauki. Niejednokrotnie również sygnalizowano potrzebę holistycznego podejścia
do kwestii wychowania najmłodszych. Polska szkoła pedagogiki społecznej ze swą twórczynią – Heleną Radlińską – stworzyła w Drugiej Rzeczypospolitej koncepcję pomocy dziecku.
Słowom, iż (...)zrozumienie dziecka wymaga poznania środowiska, w którym żyje1 nadała sens
teoretyczny i empiryczny, do których odwołujemy się przy wszelkich rozważaniach z zakresu
opieki i wychowania aż do dzisiaj. Inny, znakomity polski lekarz i pedagog tego okresu, Janusz Korczak głosił: Polska – to nie pola, kopalnie, lasy i armaty, ale przede wszystkim jej
dzieci2. Stwierdzenie to otwiera nowe obszary myślowe w postrzeganiu dziecka, wpisując się
tym samym w omawianą problematykę i skłania do refleksji nad losem i sytuacją najmłodszych.
U progu II Rzeczypospolitej działalność opiekuńcza była pojmowana przede wszystkim jako aktywność społeczna o charakterze dobroczynnym, bądź samopomocowym. Dlatego też pomoc społeczną łączono przeważnie z działalnością filantropijną, bądź oświatowowychowawczą. W szczególności w odniesieniu do ludzi dorosłych widziano jej przejawy
w działaniach, najczęściej okresowych i okazjonalnych, wynikających z konkretnych potrzeb
dotyczących zabezpieczeń socjalnych. W latach 1918–1939, w związku z przejęciem przez
państwo i instytucje publiczne, opieki społecznej zmalało znaczenie prywatnej inicjatywy
na tym polu. Aczkolwiek społeczeństwo nadal wykazywało dużą wrażliwość na niedolę
drugiego człowieka, a w szczególności dziecka. Stąd, potrzeba opieki nad nim mobilizowała
1
Poznajmy warunki życia. Praca zbiorowa Komisji Sekcji Psychologów Szkolnych przy Towarzystwie Psychologicznym im. J. Joteyko, red. H. Radlińska, M. Grzywak-Kaczyńska, J. Szollówna, Nasza Księgarnia, Warszawa
1934, s. 5.
2
J. Korczak, Występna kara, „Opieka nad Dzieckiem” 1923/I, nr 2, s. 69.
2
do podejmowania akcji ratownictwa i roztaczania opieki nad rodzinami potrzebującymi
wsparcia. Wielce pomocną okazywała się ponadto, aktywność różnych stowarzyszeń, fundacji i osób prywatnych.
Wprowadzenie systemu ubezpieczeń społecznych i publicznej opieki społecznej po
odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. stanowiło moment przełomowy w historii
odrodzonego państwa i jego instytucji społecznych. Kwestia opieki społecznej została rozwiązana prawnie ustawą z dnia 16 sierpnia 1923 r.3 Jej istotnym elementem było zobowiązanie (…)zaspakajania ze środków publicznych niezbędnych potrzeb życiowych osób, które
trwale lub chwilowo własnymi środkami lub własną pracą uczynić tego nie mogą4. Ustawa ta
wprowadziła obowiązek publicznej opieki społecznej i prawo do pomocy społecznej, gwarancje świadczeń w granicach konieczności (minimum egzystencji), zdecentralizowanie i nałożenie na związki komunalne obowiązku świadczenia pomocy. Spośród całokształtu działań
pomocowych do najważniejszych należało rzecz jasna zapewnienie podstawowych środków
do życia ludności najbiedniejszej. Stąd opieka społeczna w całym okresie międzywojnia
obejmowała świadczeniami najczęściej osoby ubogie5. Po I wojnie światowej wiele bowiem
rodzin cierpiało z powodu niedożywienia. Państwo szukało dróg rozwiązania tego powszechnego problemu zwracając się między innymi do warstw zamożniejszych, mogących przyjść
z pomocą gorzej sytuowanym.
Budując opiekę społeczną w kraju, za jedną z jej naczelnych zadań uznano otoczenie należytą troską dzieci, wskazując na potrzeby udzielenia im pomocy, (…)gdy pozbawia się ich
pełnej opieki rodzicielskiej oraz zaniedbuje pod względem wychowawczym6. To właśnie opiekę nad nimi uważano w okresie międzywojennym za ważniejszą, a w każdym razie pilniejszą
od opieki nad dorosłymi. Widok dorosłego żebraka nikogo nie raził, sytuację żebrzącego
dziecka uważano za niewłaściwą7. W tą ogólnopolską tendencję, związaną jednocześnie
z myślą Nowego Wychowania, wpisywały się starania piotrkowskich władz samorządowych
tworzących i rozwijających miejskie struktury pomocy dzieciom.
Jedną z przyczyn zainteresowania autorki problematyką dziecka jest jej ponadczasowość oraz bezpośredni związek zagadnień pomocowo-opiekuńczych z problemami społeczno-gospodarczymi i politycznymi. Obecna destabilizacja życia społecznego, szczególnie na
3
4
5
6
7
Opieka społeczna. Zbiór ustaw i rozporządzeń, opr. S. Grochowski, E. Chwalewik, Lud. Spół. Tow. Wyd.,
Warszawa 1929, s. 10.
Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej (dalej Dz.U. R.P.) 1923, Nr 92, poz. 726.
E. Leś, Od filantropii do pomocniczości. Studium porównawcze rozwoju i działalności organizacji społecznych, Elipsa, Warszawa 2000, s. 87.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Ustawa z dnia 17 marca 1921 r., Warszawa 1921, s. 34 (artykuł 103).
Cz. Kępski, Idea miłosierdzia a dobroczynność i opieka, Wydaw. UMCS, Lublin 2002, s. 118.
3
poziomie rodziny, rodzi szereg problemów opiekuńczo-wychowawczych, ale i powoduje konieczność zapewnienia opieki dzieciom w tych środowiskach, gdzie takowe dysfunkcje występują.
Należy również zauważyć współczesną tendencję do podniesienia społecznej wagi oddziaływań opiekuńczo-wychowawczych rodziny i szkoły. Warto przy tym przyjrzeć się niektórym rozwiązaniom interesującego nas okresu. To naówczas wyznaczono zasady funkcjonowania instytucji opieki całkowitej i częściowej, przeznaczonych dla dzieci i młodzieży.
Wtenczas powstawały ochronki, zakłady resocjalizacyjne dla nieletnich przestępców, internaty i bursy, organizowano kolonie zdrowotne, dożywianie dzieci i młodzieży, zakładano żłobki
i przedszkola, świetlice przyszkolne i poradnie zawodowe, schroniska wycieczkowe i wiejskie dziecińce. W okresie międzywojennym wypracowano zatem podstawy funkcjonowania
różnych instytucji działających zarówno na rzecz dzieci i młodzieży, jak i dorosłych. Wiele
z nich, oczywiście w zmienionej postaci, funkcjonuje do dnia dzisiejszego. Rozwiązania
zwłaszcza z zakresu medycyny i higieny szkolnej, nastawione głownie na profilaktykę,
w szkole współczesnej nie straciły nic na aktualności. Oczywiście, z uwagi na przemiany
i postęp, jaki dokonał się w drugiej połowie ubiegłego stulecia i na początku XXI wieku,
dawne metody i formy opieki wymagają oczywiście modyfikacji. Obecne problemy w zakresie pomocniczości zmieniły się bowiem wobec narastającej dehumanizacji życia, problemów
patologii środowiska rodzinnego i szkolnego, przesądów i stereotypów. Ich odbicie w naukach społecznych, próby konfrontowania z przeszłością jako, że nie sposób uciec od kontekstu historycznego, stanowią przesłankę i jednocześnie inspirację do podjęcia tematu.
W takim ujęciu podjęte badania historyczno-pedagogiczne nad opieką nad dzieckiem
oprócz celu naukowego, poznawczego, zyskują walor praktyczny, utylitarny. Jest to niezwykle ważne ze względu na nowe wyzwania cywilizacyjne. Podobnie uważa Julian Dybiec:
(…)jeżeli pedagogika jako nauka ma służyć praktyce edukacyjnej, ma rozwiązywać najważniejsze problemy współczesnego wychowania, a nie pogrążać się całkowicie w abstrakcji,
musi odwoływać się do historii i historyzmu jako metody poznawczej. Przedmiotem pedagogiki i historii jest człowiek. Dobrze pojmowany historyzm może pomóc pedagogice nie tylko
w stawianiu diagnozy, ale w weryfikowaniu i prognozowaniu skutków działań wychowawczych8. Znaczenia nabiera tutaj perspektywa podejmowanych badań. Odczucie historyczności
własnego istnienia ma każdy człowiek i ta subiektywna strona odczuwania i rozumienia wła8
J. Dybiec, Historyzm i antyhistoryzm w polskiej myśli pedagogicznej XIX i XX wieku, [w:] Edukacja i jej historiografia. W poszukiwaniu płaszczyzny twórczego dialogu, red. S Sztobryn, J. Semków, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006.
4
snej historii jest dopełnieniem naukowych badań. Otwiera to możliwości badawcze dla wielu
nauk. Zwłaszcza, że oceny teraźniejszości nie można dokonywać ahistorycznie9.
Z kolei renesans regionalizmów, w który wpisuje się praca, jest jednym z ważniejszych argumentów potwierdzających opinię, że globalizacja nie jest jedyną tendencją charakteryzującą przemiany współczesnego świata. Odkrywanie wartości społeczności lokalnych
i ich bogactwa kulturowego stanowi dowód, że nie znika zapotrzebowanie na jakże odmienny
sposób doświadczania rzeczywistości, w którym istotne staje się to co odmienne i indywidualne, to co wynika z wielowiekowej tradycji oraz wspólnej przeszłości ograniczonych terytorialnie obszarów i zamieszkujących je ludzi. W problematyce regionalnej dostrzega się dziś
szansę na wzbogacenie dorobku różnych grup społecznych i odnalezienie drogi do wspólnoty
ogólnonarodowej i europejskiej. Problematyka ta mieści się również w praktyce pedagogicznej, gdyż głównym celem edukacji dzieci i młodzieży staje się kształtowanie ich postaw
w powiązaniu z tradycjami własnego regionu, w poczuciu jego wartości i odrębności, ale także dostrzeganie całego dziedzictwa kulturowego ojczyzny. Przesłanki do pogłębiania edukacji
regionalnej nabierają aktualnie szczególnych wartości, a rozbudzanie regionalizmów i nawoływanie do powrotu ku pojęciu „małej ojczyzny”10 znajduje swoje odzwierciedlenie w prowadzonych badaniach naukowych.
Rozwój opieki społecznej nad dzieckiem w Piotrkowie Trybunalskim w ujęciu historyczno-organizacyjnym okresu międzywojennego stanowi interesujące studium różnorodnych
tendencji i przedsięwzięć, które kształtowały się pod naciskiem występujących potrzeb społecznych. Ówczesne władze miasta dostrzegały konieczność zerwania z formami opieki filantropijnej i wysuwały nowatorskie projekty i rozwiązania, które nadawały opiece społecznej
charakter publiczno-prawny, zgodny z ówczesnym ustawodawstwem.
Ponadto problematyka, będąca przedmiotem badań niniejszej pracy, nie spotkała się dotychczas z szerszym zainteresowaniem wśród badaczy. Tak istotne kwestie związane z pomocą, ale i wychowaniem najmłodszych piotrkowian nie były dotąd obiektem dociekań naukowych. Stąd w literaturze brak jest na ten temat publikacji o charakterze naukowym czy nawet
popularno-naukowym. W opracowaniach regionalnych nawiązujących do zagadnień z zakresu
pedagogiki opiekuńczo-wychowawczej najczęściej spotykamy jedynie skrótowe i pobieżne
ich traktowanie. Prace te nie uwzględniają większości zagadnień związanych z opieką nad
9
10
S. Sztobryn, Polskie badania nad myślą pedagogiczną w latach 1900-1939 w świetle czasopiśmiennictwa:
ujęcie metahistoryczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2000, s. 5-32.
A. Ziętek, Globalizacja a kultura, [w:] Oblicza procesów globalizacji, red. M. Pietraś, Wydawnictwo UMCS,
Lublin 2002, s. 201; T. Miczka, Między globalizacją a lokalizacją. Edukacja w perspektywie globalizacji, [w:]
Szkoła wobec społecznych i kulturowych wyzwań globalizacji, red. W. Kojs, UŚ, Cieszyn 2003, s. 117-118.
5
dzieckiem, różnią się od niniejszej rozprawy w kwestii tematyki i poruszanych w niej problemów. W dotychczasowych opracowaniach kwestie pomocowości traktowane są pobocznie
i pojawiają się niejako na marginesie. We współczesnej literaturze historycznej i opracowaniach z zakresu historii wychowania i oświaty wzmianki na temat opieki nad dzieckiem
w Piotrkowie Trybunalskim spotykamy u zaledwie kilku autorów i publicystów zajmujących
się przede wszystkim historiografią miasta. Oczywiście przewija się w nich wątek „dziecięcy”, zwłaszcza oscylujący wokół zagadnień społecznych, demograficznych, oświatowych
i zdrowotnych, w niektórych znajdziemy dane o warunkach bytowych uczniów i ich rodzin,
dożywianiu, szczepieniach ochronnych czy koloniach letnich, ale nie jest to główny przedmiot rozważań. Są to prace autorstwa: Bohdana Baranowskiego, Andrzeja Felchnera, Joanny
Majchrzyk-Mikuły, Tomasza Matuszaka i Aleksego Piasty oraz Kazimierza Kotlickiego
i Agnieszki Warchulińskiej11.
Niewielki dorobek w zakresie studiów nad historią piotrkowskiej dobroczynności,
a także brak odrębnego opracowania w tym względzie skłonił autorkę do podjęcia badań nad
opieką kierowaną wobec najmłodszych, czyniąc z niej główny przedmiot dociekań naukowych. W związku z powyższym celem rozprawy będzie:
−
zaprezentowanie potrzeb społecznych dzieci zamieszkałych w Piotrkowie Trybunalskim oraz podejmowanych próbach ich zaspokojenia;
−
zgromadzenie informacji dotyczących działalności organizacji społecznych, towarzystw, związków narodowościowych i wyznaniowych oraz osób świeckich i wywodzących się z kręgów duchowieństwa na rzecz potrzebujących opieki dzieci;
−
przedstawienie wkładu społeczników piotrkowskich w realizację zadań opiekuńczych,
zakładanie i organizowanie instytucji opiekuńczych oraz zaspokajanie potrzeb materialnych.
11
Dzieje Piotrkowa Trybunalskiego, red, B. Baranowski, Wydaw. Łódzkie, Łódź 1989; A. Piasta, Piotrków
Trybunalski w latach pierwszej wojny światowej, Nauk. Wydaw. Piotrkowskie, Piotrków Trybunalski 2007;
A. Felchner, Zdrowie i zdrowotność piotrkowian. Z problematyki zdrowotności mieszkańców Piotrkowa Trybunalskiego i powiatu piotrkowskiego na tle całego kraju (od końca lat 20-tych do początku 70-tych XX wieku), Oficyna Wydawnicza Arboretum, Wrocław 2006; tenże, J. Majchrzyk-Mikuła, T. Matuszak, A. Piasta,
Z dziejów piotrkowskiej oświaty (od czasów Księstwa Warszawskiego do wybuchu II wojny światowej) wybór
dokumentów z zasobu Archiwum Państwowego w Piotrkowie Trybunalskim, Nauk. Wydaw. Piotrkowskie,
Piotrków Trybunalski 2011; K. Kotlicki, Zakres i formy opieki społecznej w Piotrkowie Trybunalskim w latach
1926-1933, „Zbliżenia. Kwartalnik Społeczno-Oświatowy”, 1992/2, s. 6-18; A. Warchulińska, Piotrków Trybunalski między wojnami. Opowieść o życiu miasta 1918-1939, Dom Wydawniczy Księży Młyn, ŁódźPiotrków Trybunalski 2012.
6
Ważnym zagadnieniem będzie również zanalizowanie i przedstawienie rozwoju form
i kierunków działalności opiekuńczo-wychowawczej lokalnej społeczności. Za celowe uznano także zwrócenie uwagi na rozwój pedagogiki opiekuńczo-wychowawczej, kształtującej się
teorii i rozwijającej praktyki socjalnej w całej Polsce, co stanowić będzie specyficzne tło dla
piotrkowskich przedsięwzięć pomocowych. Praca stanowić będzie zatem próbę szerszego
zaprezentowania działań opiekuńczych kierowanych wobec dzieci w Piotrkowie Trybunalskim. Autorka żywi nadzieję, iż opracowanie to, oczywiście w pewnym stopniu, uzupełni
lukę w historiografii piotrkowskiej opieki, tym samym wpisując się w kontekst ogólnokrajowy.
Rozprawa, będąc w swym założeniu, próbą syntetycznego ujęcia wielości zagadnień
z pogranicza nauk dotyczących dziejów pedagogiki, zwłaszcza historii oświaty, wychowania,
pedagogiki opiekuńczo-wychowawczej i pracy socjalnej nabiera tym samym charakteru interdyscyplinarnego. Wspomniane zróżnicowanie struktury problemowej wpływa na kompozycję
i spójność pracy, gdyż poszczególne kwestie zawierają się w kategoriach różnych dziedzin
naukowych. Aczkolwiek, całość zagadnień rozpatrywana będzie w kontekście pedagogicznym, co jest podyktowane wykształceniem pedagogicznym autorki. Aspekt opiekuńczowychowawczy będzie tu dominujący.
Istotnym w powstaniu niniejszego opracowania jest prześledzenie procesów tworzenia
się i przemian organizacji piotrkowskiej opieki nad dzieckiem, w oparciu o politykę prowadzoną w tym kierunku przez państwo. W tym aspekcie ogromną rolę odegrała specyfika warunków społecznych, ekonomicznych i politycznych Drugiej Rzeczypospolitej, bezpośrednio
rzutujących na działalność władz samorządowych, społecznych i osób prywatnych oraz ocenę
polskiego systemu opieki nad dzieckiem. Ważne jest również omówienie wszechstronnych
form jej rozwoju i działań pomocowych podejmowanych na rzecz poprawy funkcjonowania
najmłodszych w środowiskach wychowawczych. Ponadto, celowym będzie też ukazanie
współpracy pomiędzy wszystkimi organizacjami i jednostkami niosącymi pomoc potrzebującym dzieciom, szczególnie w środowisku pedagogicznym, medycznym i samorządzie miejskim. Zasadnym będzie zatem uwidocznienie zmian w podejściu całego społeczeństwa do
problemu opieki. Znajdzie to swój wyraz w poprawie jakości życia najmłodszych i zrodzi
ruch społeczny na rzecz prawidłowego funkcjonowania dzieci w rodzinie i szkole.
Dążąc do zaprezentowania rozwoju działalności opiekuńczej wobec najmłodszych koniecznym jest przyjęcie pewnych ram chronologicznych. Cezura czasowa rozwoju opieki nad
dzieckiem w Piotrkowie Trybunalskim jest wyraźnie zdefiniowana. Zakres chronologiczny
zasadniczo zamyka się w latach 1918–1939. Oczywiście niektóre fakty i zjawiska były kon7
sekwencją wcześniejszych wydarzeń, stąd dolna cenzura czasowa została w kilku przypadkach przesunięta. Dotyczy to zwłaszcza funkcjonowania instytucji opiekuńczych. W międzywojniu, mimo iż państwo powołało nowe, odpowiednie placówki oraz organizowało akcje
wspierające rodzinę i dziecko, w dalszym ciągu szereg instytucji opiekuńczo-wychowawczych kontynuowało swoją działalność rozpoczętą przed 1918 r. Z kolei górną granicę
pracy wyznacza w sposób naturalny wybuch II wojny światowej, zamykający jeden z doniosłych okresów w dziejach narodu polskiego.
Jak już wspominano zamierzeniem pracy było ukazanie przy użyciu bezpośredniej
metody źródłowej publiczno-prawnego systemu opieki nad dzieckiem w Piotrkowie Trybunalskim w latach 1918–1939 w kontekście zmian ogólnopolskich. Postawione problemy badawcze zakładają przybliżenie faktycznej skali pomocy skierowanej wobec najmłodszych
członków społeczeństwa oraz rolę państwa, organizacji pozarządowych i społeczeństwa
w budowaniu lokalnego systemu opieki w Piotrkowie Trybunalskim.
W obszarze dociekań znalazło się również ustalenie przyczyn i rozmiaru potrzeb najmłodszych, które zawierają się w obszarze badań autorki. Zbadanie powyższych zagadnień
pozwoli z kolei na przeanalizowanie szczegółowych problemów, które dadzą odpowiedź na
postawione pytania badawcze:
Jakie były przyczyny i rozmiar potrzeb najmłodszych w II Rzeczypospolitej w Polsce
oraz w Piotrkowie Trybunalskim?; a co za tym idzie: jak przedstawiała się sytuacja dzieci
tego okresu? I jakie rozwiązania przyjęło państwo by sprostać problemom opiekuńczowychowawczym? Czy ustawodawstwo w tym zakresie odpowiadało istniejącym potrzebom?
Jaka była państwowa, samorządowa i pozarządowa polityka społeczna? Jaki wkład
w realizację zadań pomocowych wniosły towarzystwa dobroczynne, organizacje kościelne
i związki wyznaniowe? Czy obserwujemy zaangażowanie i wrażliwość mieszkańców Piotrkowa Trybunalskiego na krzywdę najmłodszych? Odpowiedź na powyższe pytania pozwoli
przejść do omówienia występujących form udzielanej pomocy, tzn.:
Jaki rodzaj opieki funkcjonował w Piotrkowie Trybunalskim w okresie międzywojennym? Jak w mieście funkcjonowała opieka zamknięta i otwarta? Jakie działania opiekuńcze
realizowały placówki opiekuńczo-wychowawcze (stacje opieki nad matką i dzieckiem, żłobki,
przedszkola)? Jaki był zakres i efekty ich funkcjonowania? Czy i w jakim zakresie zakłady
zamknięte wywiązywały się z zadań opiekuńczo-wychowawczych nad dzieckiem sierocym w
Piotrkowie Trybunalskim? Czy i w jakim rozmiarze podejmowano przedsięwzięcia zmierzające do udoskonalenia akcji oddawania sierot na wychowanie rodzinom zastępczym? W jakich formach przebiegała instytucjonalna opieka higieniczno-lekarska nad dzieckiem? Czy
8
miała miejsce ochrona macierzyństwa? Jaki wymiar miała medycyna szkolna i czy przedsięwzięcia realizowane w piotrkowskich placówkach faktycznie przekładały się na poprawę
kondycji zdrowotnej uczniów?
Konsekwencją postawionych pytań, jest wnikliwe zbadanie problemu doraźnej opieki
nad dzieckiem w Piotrkowie Trybunalskim; zatem rodzą się szczegółowe pytania: Jakie formy przybierała opieka doraźna? Czy akcje dożywiania i kierowanie dzieci na kolonie letnie
przynosiły zadowalające efekty? Jak w warunkach piotrkowskich przebiegała pomoc materialna dla najbiedniejszych rodzin i ich dzieci? Czy przeprowadzane akcje kulturalnooświatowe skierowane do całego społeczeństwa piotrkowskiego, niosły elementy uświadamiania, uwrażliwiania i edukacji? I co najistotniejsze dla podjętego tematu: Jaki był faktyczny
zakres udzielanej pomocy piotrkowskim dzieciom i na ile była ona skuteczna?
Odpowiedzi na postawione wyżej pytania z pewnością pozwolą na pełniejsze zaprezentowanie badanego tematu. Tym samym dowiodą prawdziwości przyjętej hipotezy, iż w latach
1918–1939 w Piotrkowie Trybunalskim w oparciu o bogate tradycje opiekuńczowychowawcze lokalnej społeczności rozwinęła się różnorodna pod względem kierunków
i form praktyka instytucji i działaczy społecznych na rzecz dzieci potrzebujących pomocy.
Dodatkowym potwierdzeniem postawionej supozycji są starania czynione przez piotrkowskie
władze samorządowe, towarzystwa dobroczynne, pedagogów i opiekunów, jak również społeczność lokalną, zmierzające do realizowania stawianych założeń opiekuńczych. Starania te
dotyczyły zarówno samej budowy i tworzenia nieistniejących dotychczas instytucji i zakładów opiekuńczych, jak również innych form niesienia pomocy dzieciom. Jednakże, pomimo
podejmowanych wysiłków wszystkich organizatorów opieki i pomocy, zmierzających do polepszenia sytuacji socjalno-bytowej najmłodszych mieszkańców Piotrkowa Trybunalskiego,
na pewno nie udało się zaspokoić wszystkich ich potrzeb. Naówczas żadna organizacja nie
byłaby w stanie im sprostać. Borykając się nieustannie z trudnościami finansowymi władze
samorządowe dysponowały w gruncie rzeczy niewielkim budżetem przeznaczonym na ten
cel. Generalnie był to trudny okres dla kształtowania się działalności społeczno-opiekuńczej
w niepodległym państwie polskim. Pomimo to okres międzywojenny zaznaczył się bardzo
korzystnie w tej kwestii, pogłębiając znacznie jej wymiar społeczny, pedagogiczny i metodyczny.
9
WYKORZYSTANIE ŹRÓDEŁ I LITERATURY PRZEDMIOTU,
PRZYJĘTA METODOLOGIA BADAŃ
Analizując pojęcie opieki i wszelkich jej form kierowanych do ówczesnych dzieci można stwierdzić, że w przedsięwzięciach tych widoczne są nie tylko elementy ratownictwa, lecz
także profilaktyki, resocjalizacji a nawet pracy społecznej, realizowanej w sposób celowy,
świadomy i zorganizowany. Zatem niepodobna rozdzielić opieki od pedagogiki, oświaty, pracy socjalnej czy medycyny. Stąd też, ze względu na interdyscyplinarny charakter, źródła
i opracowania wykorzystane w przygotowaniu niniejszej pracy mają bardzo zróżnicowany
charakter, należy bowiem uwzględnić zarówno zespoły archiwalne dotyczące kwestii opieki,
jak i szeroko pojętych spraw oświaty, szkolnictwa, zdrowotności, jak również bogaty dorobek
naukowy pedagogów zajmujących się historią wychowania.
Przygotowując rozprawę, skorzystano przede wszystkim ze źródeł archiwalnych i drukowanych. Kwerendą objęto archiwa centralne, jak i terenowe. Już wstępna analiza dokumentów ukazała bogactwo materiałów źródłowych świadczących o istotnym dorobku lokalnych
władz, pedagogów, działaczy społecznych, osób świeckich i duchowieństwa w zakresie
świadczenia pomocy dzieciom. Najważniejsze materiały źródłowe pochodzą przede wszystkim z dokumentów znajdujących się w zasobach Archiwum Państwowego w Piotrkowie Trybunalskim, w szczególności z zespołu Akt miasta Piotrkowa (1918-39). Do najbogatszych
(liczących 2186 jednostek) z zakresu podjętej problematyki, a tym samym najczęściej
wykorzystanych w pracy archiwaliów, ze wspomnianego zespołu należą akta Wydziału Społecznego, w szczególności zaś z referatu Opieki Społecznej (714 jednostek). Znajdują się
w nich cenne materiały, w postaci sprawozdań i protokołów obrazujących stan opieki nad
dzieckiem; formy pomocy kierowanej do najmłodszych, zarówno w zakładach zamkniętych
i otwartych, w placówkach szkolnych Piotrkowa Trybunalskiego i instytucjach zdrowotnych.
Akta z tegoż zespołu zawierają również bogatą bazę źródłową do badań nad różnymi formami
pomocy doraźnej, najczęściej objawiającej się w postaci dożywiania i organizacji kolonii letnich. Kwestie stanu zdrowia najmłodszych prezentują dokumenty zebrane w referacie Zdrowotności Publicznej i Ośrodka Zdrowia, w szczególności dotyczą higieny szkolnej, kąpieli
dzieci, stomatologii i tak istotnej profilaktyki. Cenne informacje pozyskano również z wybranych akt Wydziału Oświaty i Kultury; Wydziału Ogólnego i Administracyjnego. Uzupełnienie stanowią dokumenty z zespołów Starostwa Powiatowego Piotrkowskiego i Wydziału Powiatu Piotrkowskiego. Osobną wykładnię źródłową stanowią zbiory akt Piotrkowskiego To-
10
warzystwa Dobroczynności dla Chrześcijan (dalej PTDdlaCh)12, zawierające informacje
o formach pomocy pozarządowej. Zachowała się w nich niestety szczątkowa dokumentacja
dotycząca zarówno samej organizacji, jak też funkcjonujących pod jej auspicjami placówek
opiekuńczych. Największą wartość stanowią tu protokoły z posiedzeń Zarządu Towarzystwa
i Zarządów poszczególnych instytucji, protokoły z ogólnych zebrań członków, wykazy członków, deklaracje członkowskie, statuty placówek, księgi i akta personalne podopiecznych,
wykazy pracowników, instrukcje i informacje dla zatrudnionego personelu, formularze przyjęć podopiecznych do placówek, plany architektoniczne wybranych instytucji, księgi inwentarzowe oraz obfita korespondencja PTDdlaCh w sprawach organizacyjnych, administracyjnych i finansowych.
Kolejnymi znaczącymi materiałami są źródła drukowane, które staną się wartościową
podstawą podczas rekonstrukcji dziejów budowania opieki społecznej nad dziećmi w Piotrkowie. Należą do nich wszelkie dokumenty normatywne wydawane przez funkcjonujące
w mieście organizacje i towarzystwa dobroczynności13, do których zalicza się regulaminy
i statuty oraz materiały sprawozdawczo-informacyjne, wśród których odnotować należy sprawozdania z działalności władz miejskich, towarzystw i placówek opiekuńczych za poszczególne lata14.
Nieodzownym było również sięgnięcie do zbiorów Archiwum Akt Nowych w Warszawie, pozwalające na ukazanie analizowanych zagadnień w szerszym, ogólnopolskim kontekście, w szczególności do zespołu akt Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej (za lata 19181939). Jednakże zachowane tam zestawienia statystyczne są niekompletne i pochodzą z różnych lat, ten problem niestety dotyczy także piotrkowskich archiwaliów. Podobnie w przypadku dokumentów Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, pośród których zachowały się jedynie szczątkowe materiały. Przy analizie działalności towarzystw
12
13
14
Cennym źródłem wiedzy o działalności Piotrkowskiego Towarzystwa Dobroczynności dla Chrześcijan jest
praca Michała Rawity-Witanowskiego, Dzieje Towarzystwa Dobroczynności dla Chrześcijan w Piotrkowie
Trybunalskim z powodu pięćdziesięciolecia 1885-1935, [bmw], Piotrków Trybunalski 1935.
Obok PTDdlaCH w mieście działało również Piotrkowskie Towarzystwo Dobroczynności dla Żydów.
W źródłach archiwalnych pozostały jedynie wybiórcze informacje na temat jego funkcjonowania. Traktują
o nim prace: Mojżesza Feinkinda, Dzieje Żydów w Piotrkowie i okolicy od czasów najdawniejszych do chwili
obecnej, [bmw], Piotrków Trybunalski 1930; Anny Rzędowskiej, Beaty Hałaczkiewicz, Historia Piotrkowskich Żydów (do 1939 roku), nakł. Urzędu Miasta, Piotrków Trybunalski 2008. Ponadto na początku okresu
międzywojnia w dokumentach spotykamy jeszcze informacje związane z pracą Piotrkowskiego Oddziału Rosyjskiego Towarzystwa Dobroczynności czy Ewangelickiego Towarzystwa Dobroczynnego.
Samorząd Piotrkowa Trybunalskiego w latach 1935-1939 (krótki zarys działalności), Piotrków Trybunalski
1939; Sprawozdanie Magistratu Miasta Piotrkowa od roku 1923-1928, Piotrków Trybunalski 1928; Sprawozdanie samorządu miejskiego Miasta Piotrkowa za lata 1925–1933, Piotrków Trybunalski 1933, Archiwum
Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim, Akta miasta Piotrkowa, sygn. 1348, Sprawozdanie za okres I-IV
1920; sygn. 2570, Opieka społeczna; Wiadomości statystyczne miasta Piotrkowa (1925-1938), Piotrków Trybunalski 1938.
11
i stowarzyszeń wyznaniowych, konkretnie katolickich, związanych z pracą w zakładach zamkniętych piotrkowskich sióstr ze zgromadzenia Najświętszej Marii Panny Niepokalanie Poczętej w Starej Wsi, sięgnięto do akt Archiwum Diecezji Łódzkiej. Korzystano również, ze
względu na przynależność administracyjną miasta do ówczesnego województwa łódzkiego,
z wybranych akt Archiwum Państwowego w Łodzi, w szczególności z zespołu Akt miasta
Łodzi, zwłaszcza z dokumentów Wydziału Opieki Społecznej.
Oprócz przytoczonych źródeł zaprezentowane zostaną pozyskane ze zbiorów ikonograficznych fotografie miejskich placówek opiekuńczych i dzieci korzystających z ich pomocy.
Ilustracje te stanowić będą zapewne ciekawe dopełnienie charakterystyki prezentowanych
przedsięwzięć.
Występujące w zasobach archiwalnych luki źródłowe spowodować mogą dysproporcje
w przedstawianych w pracy zagadnieniach, aczkolwiek mając na względzie fragmentaryczność dokumentów archiwalnych i ich rozproszenie koniecznym stanie się poszukiwanie innych źródeł drukowanych. Nieodłącznym materiałem naukowym wykorzystanym w pracy są
druki normatywne, stanowiące podstawę dla określenia zasad legislacyjnych budującej się
w omawianym okresie opieki społecznej. Najistotniejszymi są tu Dzienniki Urzędowe Rzeczypospolitej15, zwłaszcza Dzienniki Urzędowe Ministerstwa Opieki Społecznej i Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, będące wykładnią ustawodawstwa
w omawianym okresie.
Dodatkową grupę opracowań stanowią liczne zestawienia sprawozdawcze i statystyczne, chociażby Roczniki Statystyczne pozwalające przedstawić badaną problematykę na tle
całego kraju. Z kolei wszelkie sprawozdania są istotnym źródłem wiedzy zwłaszcza o funkcjonowaniu placówek sprawujących opiekę nad matką i dzieckiem16.
Problem opieki nad dzieckiem stanowi złożony przedmiot badań. Zagadnienia dotyczące sytuacji najmłodszych w rodzinach polskich i spełnianych przez nie funkcjach opiekuńczowychowawczych oraz przemian jakim ulegały od połowy XIX stulecia i w ciągu XX wieku
znajdujemy już w pracach poświęconych rodzinnemu środowisku wychowawczemu17. Przy15
16
17
Np. Dz.U. R.P 1919, nr 14, poz. 171; tamże 1920 Nr 44, poz. 272; tamże 1921 Nr 44/1921, poz. 267; tamże
1923, Nr 92, poz. 726; tamże 1924 Nr 65, poz. 636, tamże 1927, Nr 40, poz. 354; poz. 866; Nr 100, poz. 866;
Nr 27, poz. 232, tamże 1928, Nr 8, poz. 56; tamże 1930, Nr 23, poz. 210; Nr 29, poz. 267.
Departament Służby Zdrowia ujednolicił sprawy sprawozdawczości i rejestracji tychże instytucji dopiero
w 1934 r., a wzór statutu dla Stacji Opieki nad Matką i Dzieckiem opracowano w 1936 r. AAN, Zespół akt
Ministerstwa Opieki Społecznej, sygn. 456, Okólnik Ministra Opieki Społecznej nr 8/36.
Wychowanie w rodzinie od starożytności po wiek XX, red. J. Jundziłł, Wyd. Uczelniane WSP, Bydgoszcz
1994; Rodzina jako środowisko wychowawcze w czasach nowożytnych, red. K. Jakubiak, Wyd. Uczelniane
WSP, Bydgoszcz 1996; Rodzina i wychowanie w rodzinie, red. J. Jundziłł, Wyd. Uczelniane WSP, Bydgoszcz
1996; K. Jakubiak, Współdziałanie rodziny i szkoły w pedagogice II Rzeczypospolitej, Wyd. Uczelniane WSP,
Bydgoszcz 1997; Z dziejów edukacji i wychowania w rodzinie, red. K. Jakubiak, Bydgoszcz 1998; Wychowa-
12
gotowując niniejszą rozprawę wykorzystano wiele pozycji z literatury przedmiotu poświęconej szeroko pojętej problematyce opieki nad dzieckiem w międzywojniu. Nie wszystkie wyczerpują poruszane zagadnienia, część z nich zaledwie sygnalizuje problemy i otwiera dalsze
perspektywy badawcze. Niektóre pozycje mają dla niniejszej rozprawy znaczenie podstawowe. Szczególnie istotne są prace Mariana Balcerka: Dzieje opieki nad dzieckiem w Polsce czy
Rozwój opieki nad dzieckiem w Polsce w latach 1918-1939 i Prawa dziecka18, który ujął
w nich całokształt problematyki opieki nad dzieckiem w okresie Drugiej Rzeczypospolitej.
Przytoczenia wymagają również publikacje szeroko zajmujące się problematyką dziecka oraz
formami udzielanej mu pomocy w latach 1918-1939, pozwalające na porównanie sytuacji
występującej w Piotrkowie Trybunalskim z ogólnopolskimi tendencjami, tj. prace Urszuli
Domżał19; Mirosławy Furmanowskiej20, Stefanii Walasek21, Jana Wnęka22, Joanny Sosnowskiej23, Małgorzaty Balukiewicz24 Ponadto wśród publikacji podejmujących zagadnienia
związane z historią dobroczynności szczególnie cenne są opracowania: Ewy Leś25, Janusza
Radwan-Pragłowskiego i Krzysztofa Frysztackiego26, Wiesława Jamrożka27, Hanny Markiewiczowej28, Bronisława Geremka29 i Agnieszki Chlebowskiej30.
nie w rodzinie polskiej od schyłku XVIII do połowy XX wieku, red. K. Jakubiak, A. Winiarz, Wyd. Uczelniane
WSP, Bydgoszcz 2000; Źródła do dziejów wychowania w rodzinie polskiej w XIX i na początku XX wieku,
wybór i oprac. A. Denisiuk i K. Jakubiak, Wyd. Uczelniane WSP, Bydgoszcz 2001.
18
M. Balcerek, Dzieje opieki nad dzieckiem w Polsce, PWN, Warszawa 1977; tenże, Rozwój opieki nad dzieckiem w Polsce w latach 1918-1939, Warszawa 1978; tenże, Prawa dziecka, PWN, Warszawa 1986.
19
U. Domżał, Opieka państwa i organizacji pozarządowych nad dzieckiem w latach 1919-1939, Wydawnictwo
WSEZ, Łódź 2009.
20
M. Furmanowska, Działania na rzecz rodziny w Drugiej Rzeczypospolitej, Oficyna Wydawnicza ATUT, Wrocław 2008.
21
Opieka nad dziećmi i młodzieżą. Studia z dziejów oświaty w XX wieku, pod red. S. Walasek, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008.
22
J. Wnęk, Dziecko w polskiej literaturze naukowej 1918-1939, Instytut Historii Nauki PAN, Warszawa 2012.
23
J. Sosnowska, Działalność socjalna i opiekuńcza Łódzkiego Chrześcijańskiego Towarzystwa Dobroczynności
(1885-1940), Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2011.
24
M. Balukiewicz, Protektoraty lwowskie. Początki i rozwój praktyki opiekuńczo-wychowawczej we Lwowie
i na ziemi lwowskiej od końca XVIII stulecia do wybuchu II wojny światowej, Wydaw. UŚ, Katowice 2000.
25
E. Leś, Od filantropii do pomocniczości. Studium porównawcze rozwoju i działalności organizacji społecznych, Elipsa, Warszawa 2000, s. 87; taż Zarys historii dobroczynności i filantropii w Polsce, Prószyński
i S-ka, Warszawa 2001, s. 9.
26
J. Radwan-Pragłowski, K. Frysztacki, Społeczne dzieje pomocy człowiekowi. Od filantropii greckiej do pracy
socjalnej, Wydawnictwo „Żak”, Warszawa 1996.
27
Dziecko w rodzinie i społeczeństwie. Dzieje nowożytne, red. K. Jakubiak, W. Jamrożek, Wydaw. Uczelniane
AB im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2002.
28
H. Markiewiczowa, Działalność opiekuńczo-wychowawcza Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności,
Wydawnictwo APS, Warszawa 2002.
29
B. Geremek, Świat opery żebraczej, PIW, Warszawa 1989; tenże, Litość i szubienica. Dzieje nędzy i miłosierdzia, Czytelnik, Warszawa 1989.
30
A. Chlebowska, Między miłosierdziem a obowiązkiem, Wydaw. Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego,
Szczecin 2002.
13
Wiele istotnych informacji dostarczają również monografie i artykuły Andrzeja Felchnera31, Joanny Majchrzyk-Mikuły32 i Magdaleny Paciorek33, traktujące o opiece zdrowotnej
i higieniczno-lekarskiej. Z innych prac cenne materiały źródłowe do dziejów pedagogiki
opiekuńczej znajdziemy w zbiorze przygotowanym pod redakcją Ireny Lepalczyk34. Z kolei
do dziejów pedagogiki opiekuńczej wiele podstawowych materiałów źródłowych zawiera
praca Bożeny Michalik, w której omówiono sytuację dziecka plebejskiego w rodzinie,
w XVIII-wiecznej Warszawie, czasów stanisławowskich35 czy też studium Kaliny Bartnickiej
poświęcone pozycji dziecka w rodzinie i w społeczeństwie, opracowane w świetle pamiętników i powieści polskiego Oświecenia36. Podstawowym jest również wykorzystanie literatury
i badań nad dziejami oświaty i szkolnictwa II Rzeczypospolitej. Do najważniejszych autorów
monografii, dotyczących tej problematyki, a wydawanych najczęściej w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych ubiegłego wieku należą: Wanda Grabowska37, Stanisław Mauersberg38, Klemens Trzebiatowski39 i Mirosław Krajewski40.
31
A. Felchner, Rozwój medycyny szkolnej w Piotrkowie Trybunalskim i powiecie piotrkowskim w II Rzeczypospolitej, „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny”, 2007, t. 70; tenże, Zdrowie i zdrowotność Piotrkowian.
Z problematyki zdrowotności mieszkańców Piotrkowa Trybunalskiego i powiatu piotrkowskiego na tle całego
kraju (od końca lat 20-tych do początku 70-tych XX wieku), Oficyna Wydawnicza Arboretum, Wrocław 2006;
tenże, Dzieci, młodzież, dorośli - pacjenci ośrodków zdrowia w latach 30-tych XX wieku (na przykładzie
Piotrkowa Trybunalskiego i powiatu piotrkowskiego), [w:] Dawna medycyna i weterynaria. Pacjent, praca
zbiorowa pod red. Mariusza Z. Felsmann, J. Szarka, M. Felsmann, Muzeum Ziemi Chełmińskiej, Chełmno
2011, s. 11-29.
32
J. Majchrzyk-Mikuła, Higiena szkolna na Lubelszczyźnie w latach 1918-1939 na tle całego kraju, Naukowe
Wydawnictwo Piotrkowskie, Piotrków Trybunalski 2013; taż, Początki opieki zdrowotnej w szkolnictwie polskim, [w:] Myśl i praktyka pedagogiczna. Studia ofiarowane profesorowi Lucjanowi Olszewskiemu w 70 rocznicę urodzin i 50 pracy zawodowej, pod red. W. Chmielewskiego i W. Starzyńskiej, Naukowe Wydawnictwo
Piotrkowskie, Piotrków Trybunalski 2008; taż, A. Felchner, Kilka uwag dotyczących początków profilaktyki
chorób zakaźnych (na przykładzie Piotrkowa Trybunalskiego) A few remarks on the early stages of contagious
diseases prophylaxis (on the example of Piotrków Trybunalski), „Hygeia Public Heath”, 2011, 46(1), 8-13
(wydanie internetowe); taż, A. Felchner, Niektóre rozwiązania prawne uchwalone w latach II Rzeczypospolitej
dotyczące medycyny szkolnej, [w:] Sic erat in fatis. Studia i szkice historyczne dedykowane Profesorowi Bogdanowi Rokowi, T. II, redakcja naukowa Elżbieta Kościk, Rościsław Żerelik, Piotr Badyna, Filip Wolański,
Wydaw. Adam Marszałek, Toruń 2012, s. 66-78.
33
M. Paciorek, Higiena dzieci i młodzieży w polskim czasopiśmiennictwie medycznym dwudziestolecia międzywojennego, PWN, Warszawa 2010.
34
Źródła do pedagogiki opiekuńczej, red. I. Lepalczyk, t. 1,2, PWN, Warszawa 1988.
35
B. Michalik, Rodzina i dziecko plebejskie w stanisławowskiej Warszawie, [w:] Z dziejów edukacji w Polsce
XVIII w., red. I. Szybiak, Wydaw. „Żak”, Warszawa 1995, s. 57-94.
36
K. Bartnicka, Dziecko w świetle pamiętników i powieści polskiego Oświecenia, „Rozprawy z Dziejów Oświaty”, 1992, t. XXXV, s. 37-86.
37
W. Grabowska, Szkolnictwo powszechne w Polsce w latach 1932 – 1939, Zakład Narodowy im. Ossolińskich,
Wrocław 1976.
38
S. Mauersberg, Komu służyła szkoła w II Rzeczypospolitej? Społeczne uwarunkowania dostępu do oświaty,
PWN, Warszawa 1988.
39
K. Trzebiatowski, Szkolnictwo powszechne w Polsce w latach 1918 – 1932, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1970.
40
M. Krajewski, Chronologiczno-synchroniczny przegląd powszechnych dziejów edukacji, Wszechnica Edukacyjna i Wydawnicza „Verbum”, Bydgoszcz 2009
14
Pisząc o opiece nad dzieckiem piotrkowskim nie można pominąć prac regionalistów,
badających dzieje miasta, lokalnej oświaty, szkolnictwa i zdrowotności piotrkowian. Na
szczególne podkreślenie zasługuje praca pod redakcją Bohdana Baranowskiego, Dzieje Piotrkowa Trybunalskiego, Łódź 1989, ukazująca szereg interesujących zagadnień oświatowychkulturalnych i socjalnych na szerokim tle ówczesnych stosunków społeczno-ekonomicznych
i politycznych. Stanowi wykładnię wiedzy o charakterze ogólnym do wprowadzeniowej części pracy. Również monografia Aleksego Piasty, Piotrków Trybunalski w latach pierwszej
wojny światowej, Piotrków Trybunalski 2007, mimo, iż wybiega ona poza cenzurę czasową
opracowania, stanowi dobry przyczynek do kwestii tworzenia się zalążków przyszłych struktur szkolnictwa i zmian w podejściu do kwestii opieki nad dzieckiem. Dużą wartość naukową
i cenne źródło informacji z zakresu zdrowotności i higieny szkolnej piotrkowskich dzieci prezentuje opracowanie o charakterze monograficznym autorstwa Andrzeja Felchnera41, Zdrowie
i zdrowotność piotrkowian. Z problematyki zdrowotności mieszkańców Piotrkowa Trybunalskiego i powiatu piotrkowskiego na tle całego kraju (od końca lat 20-tych do początku 70-tych
XX wieku), Wrocław 2006. Dodatkowo przy omawianiu kwestii szkolnictwa, a zwłaszcza
form opieki realizowanych przez piotrkowskie szkoły znaczącym, ze względu na swój źródłowy charakter, jest wydanie Z dziejów piotrkowskiej oświaty (od czasów Księstwa Warszawskiego do wybuchu II wojny światowej) wybór dokumentów z zasobu Archiwum Państwowego w Piotrkowie Trybunalskim autorstwa wspomnianego już Andrzeja Felchnera oraz
Joanny Majchrzyk-Mikuły, Tomasza Matuszaka i Aleksego Piasty, Piotrków Trybunalski
2011. Godny podkreślenia jest też artykuł Kazimierza Kotlickiego42 i praca popularnonaukowa Agnieszki Warchulińskiej43, które traktują o pewnych aspektach opieki nad dziećmi.
Jednak dotychczasowe publikacje na temat historii miasta Piotrkowa Trybunalskiego ogólnikowo i fragmentarycznie odnoszą się do zagadnień będących przedmiotem badań niniejszej
41
42
43
Kwestie zdrowotności najmłodszych znaleźć można w innych pracach tegoż autora: A. Felchner, Dzieci
i młodzież szkolna w oficjalnych sprawozdaniach władz miejskich Piotrkowa Trybunalskiego (1925-1939),
[w:] Myśl i praktyka pedagogiczna. Studia ofiarowane profesorowi Lucjanowi Olszewskiemu w 70 rocznicę
urodzin i 50 pracy zawodowej, pod red. W. Chmielewskiego i W Starzyńskiej, Naukowe Wydawnictwo Piotrkowskie, Piotrków Trybunalski 2008; tenże, J. Majchrzyk-Mikuła, Zdrowotność i profilaktyka uczniów wczoraj i dziś, [w:] Wczesna edukacja dziecka – perspektywy i zagrożenia, red. Stanisława Włoch, Opole 2009,
359-372; tenże, Dzieci, młodzież, dorośli – pacjenci ośrodków zdrowia w latach 30-tych XX wieku (na przykładzie Piotrkowa Trybunalskiego i powiatu piotrkowskiego), [w:] Dawna medycyna i weterynaria. Pacjent,
praca zbiorowa pod red. Mariusza Z. Felsmann, J. Szarka, M. Felsmann, Muzeum Ziemi Chełmińskiej,
Chełmno 2011, s. 11-29; tenże, Kilka uwag dotyczących początków profilaktyki chorób zakaźnych (na przykładzie Piotrkowa Trybunalskiego) A few remarks on the early stages of contagious diseases prophylaxis (on
the example of Piotrków Trybunalski), „Hygeia Public Heath”, 2011, 46(1), 8-13 (wydanie internetowe).
K. Kotlicki, Zakres i formy opieki społecznej w Piotrkowie Trybunalskim w latach 1926-1933, „Zbliżenia.
Kwartalnik Społeczno-Oświatowy”, 1992/2, s. 6-18.
A. Warchulińska, Piotrków Trybunalski między wojnami. Opowieść o życiu miasta 1918-1939, Dom Wydawniczy Księży Młyn, Łódź-Piotrków Trybunalski 2012.
15
pracy. Większość z nich jedynie dotyka tegoż problemu.
Szczególnie ciekawie prezentują się nadto artykuły prasowe, w tym zamieszczone
w wydawnictwach o zasięgu regionalnym, stanowiące bogatą bazę źródłową omawianego
okresu. Na uwagę zasługują artykuły publikowane głównie przez środowiska pedagogów, jak
i lekarzy. Łącznie w pracy wykorzystanych zostanie kilkanaście periodyków. Przeprowadzona kwerenda pozwoli na wykorzystanie w niniejszym opracowaniu ponad 100 artykułów.
Tematyka poruszanych w nich zagadnień jest różnorodna. Znajdziemy tam zarówno dokumenty faktograficzne, ale i prace poglądowe. Stanowią one tym samym istotny materiał opiniodawczy o działalności tych grup społecznych w kierunku zmian i ulepszania działań pomocowych na rzecz rodzin i dzieci. Wówczas to środowisko pedagogów popularyzowało,
znaną już nieco wcześniej za granicą, ideę odrodzenia społeczeństwa przez rodzinę44, związaną z hasłem wyrażanym w formule: silne rodziny tworzą silne narody45. Stwierdzenie to wpisuje się w omawianą problematykę i skłania do refleksji nad losem i sytuacją rodziny polskiej. Do najważniejszych czasopism podejmujących temat opieki nad dzieckiem i rodziną
należą: „Praca i Opieka Społeczna”, „Życie Młodych”, „Opieka nad dzieckiem”, „Polski
Czerwony Krzyż”, „Sprawy Szkolne”, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” i „Przegląd
Historyczno-Oświatowy” oraz regionalne „Głos Trybunalski” i „Dziennik Piotrkowski”.
Szczególna uwaga zostanie zwrócona na treść artykułów poświeconych teoretycznym poglądom ówczesnych pedagogów, którzy przedmiotem swych zainteresowań uczynili rozwiązywanie problemów opieki nad dzieckiem. Autorzy tych prac to przede wszystkim: Józef Czesław Babicki46, Władysław Szenajch47, Bronisław Krakowski48, Stanisław Kopczyński49.
Dla niniejszego studium obok czasopism, niezwykle cenne poznawczo są również wydawnictwa książkowe powstałe w okresie międzywojennym, dotyczące badanej problematyki. Na przytoczenie zasługują zwłaszcza prace Czesława Kępskiego50 traktujące o sytuacji
44
M. Furmanowska, Działania na rzecz rodziny w Drugiej Rzeczypospolitej, Oficyna Wydawnicza ATUT, Wrocław 2008, s. 7.
45
M. Sadzewiczowa, O potrzebie organizacji wśród rodziców „Rodzina” 1922, z. 3-4.
46
J. Cz. Babicki, Krzywda dziecka w zakładzie opiekuńczo-wychowawczym, „Opieka nad Dzieckiem”, 1928, nr
1; tenże, Wychowanie na koloniach, „Opieka nad Dzieckiem”, 1925, z. 6; tenże, Formy opieki społecznej,
„Opiekun Społeczny” 1936, nr 2, 3, 4, 6, 1937, nr 3.
47
W. Szenajch, Najważniejsze warunki rozwoju opieki nad dzieckiem, „Opieka nad Dzieckiem” 1923, nr 4;
48
B. Krakowski, Piętnastolecie działalności Polskiego Komitetu Opieki nad Dzieckiem w dziedzinie naukowowydawniczej „Życie Młodych”, 1938, nr 3-4; tenże, Stan opieki nad dziećmi w Polsce i najpilniejsze w tej
dziedzinie potrzeby, „Opieka nad dzieckiem” 1925, nr 1.
49
S. Kopczyński, Opieka higieniczno-lekarska nad szkołami powszechnymi, „Szkoła Polska” 1925, z. 3; tenże,
W sprawie dozoru higieniczno-lekarskiego nad szkołami, „Opieka nad Dzieckiem” 1925, nr 1.
50
Cz. Kępski, Dziecko sieroce i opieka nad nim w Polsce w okresie międzywojennym, Wydaw. UMCS, Lublin
1991; tenże, Idea miłosierdzia a dobroczynność i opieka, Lublin 2002; tenże, Kształcenie zawodowe wychowanków zakładów dla sierot w Polsce w latach 1918-1939, Wydaw. UMCS, Lublin 1991.
16
dziecka sierocego w Polsce, czy dorobek naukowy Heleny Radlińskiej51 w zakresie tworzenia
polskiej szkoły pedagogiki opiekuńczej i społecznej, która to w okresie międzywojennym
zdołała skupić wokół swojej osoby liczne grono pedagogów uprawiających problematykę
opieki nad dzieckiem, jego podmiotowości i praw do oświaty i wychowania.
Z innych prac, zwłaszcza przy omawianiu zagadnień związanych z instytucjonalnymi
formami pomocy warta uwagi jest publikacja Władysława Sali52 dotycząca funkcjonowania
placówek opiekuńczo-wychowawczych w latach 1918-1938.
Dodatkowo dla pogłębienia znajomości wspomnianej problematyki, poważne znaczenia
nabierają też szkice biograficzne o pedagogach, wychowawcach i działaczach społecznych
okresu międzywojennego oraz publikacje ich dzieł. Do najbardziej znanych należą prace:
Mariana Falskiego53, Ryszarda Wroczyńskiego54, Kazimierza Czajkowskiego55, Władysława
Żelazko56, Stefana Wołoszyna57, Henryka Smarzyńskiego58 i Franciszka Kulpińskiego59.
Przy omawianiu tematu, należy pamiętać, iż opieka nad dzieckiem w II Rzeczypospolitej przebiegała w bardzo trudnych warunkach ekonomiczno-politycznych odradzającego się
państwa. Pomimo to okres międzywojenny zaznaczył się bardzo korzystnie w tej kwestii,
pogłębiając znacznie jej wymiar społeczny, pedagogiczny i metodyczny. Wartości te niosły
jednostki postępowe spośród wychowawców, lekarzy i lekarzy-pedagogów. Reprezentowały
one nowoczesną, racjonalną i demokratyczną myśl społeczno-wychowawczą. Stworzone
zostały w tym czasie pierwsze przepisy regulujące prawa dziecka i podstawy systemu opieki.
Rodziły się cenne inicjatywy opiekuńczo-wychowawcze, dostrzeżono potrzeby kształcenia
kadry wychowawców, zorganizowano wiele nowych placówek opiekuńczych. Te najbardziej
wartościowe związane były z nazwiskami wybitnych pedagogów; Józefa Czesława Babickiego60, Heleny Radlińskiej61, Marii Grzegorzewskiej62, Janusza Korczaka63 czy Kazimierza
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
H. Radlińska, Społeczne przyczyny powodzeń i niepowodzeń szkolnych, Książka i Wiedza, Warszawa-Kraków
1937.
W. Sala, Praca w zakładach opiekuńczo-wychowawczych (w okresie 1918-1939), Warszawa 1964.
M. Falski, Aktualne zagadnienia ustrojowo-organizacyjne szkolnictwa polskiego, Wrocław 1957.
R. Wroczyński, Działalność opiekuńczo-wychowawca na tle współczesności, [w:] Kazimierz Jeżewski. System
wychowawczy, red. K. Czajkowski, Warszawa 1969.
K. Czajkowski, Czesław Babicki jako teoretyk wychowania zakładowego, „Dom Dziecka” 1960, nr 10; tenże,
Kazimierz Jeżewski (1877-1948), „Dom Dziecka” 1957, nr 2.
W. Żelazko, Kazimierz Jeżewski i jego dzieło, Warszawa 1969.
S. Wołoszyn, Nauki o wychowaniu w Polsce w XX wieku. Próba syntetycznego zarysu na tle powszechnym,
Kielce 1998.
H. Smarzyński, Dr Henryk Jordan, pionier nowoczesnego wychowania fizycznego w Polsce, Warszawa 1958.
Kulpiński F., Historyczne podmioty myśli i praktyki opieki nad dzieckiem, [w:] Pedagogika opiekuńcza. Historia. Teoria. Terminologia, red. Z. Dąbrowski, F. Kulpiński, Olsztyn 2000.
O. Żawocki, O Czesławie Babickim - wychowawcy i człowieku, „Dom Dziecka” 1960, nr 10; K. Czajkowski,
Czesław Babicki jako teoretyk…; Skalska Z., Czesław Babicki jako wychowawca, „Dom Dziecka” 1957, nr 3.
17
Jeżewskiego64. Jak już wspomniano, dla wartości poznawczych, doniosłe były zarówno dzieła
ich autorstwa, jak też późniejsze opracowania.
Dodatkowo treść niniejszego opracowania uzupełnią, ale i wzbogacą pozycje o charakterze wspomnieniowo – pamiętnikarskim, zawierające subiektywne, choć nieodzowne źródło
informacji o ówczesnej rzeczywistości, jak np.: Młode pokolenie chłopów65, Pamiętniki nauczycieli66, czy z wspomnień Eustachego Kuroczki67, Marii Rogowskiej-Falskiej68.
Przeprowadzona kwerenda zbiorów znajdujących się w archiwach i bibliotekach, jak
również analiza polskiego piśmiennictwa dotyczącego kształtowania się systemu opieki społecznej w dwudziestoleciu międzywojennym, która mimo obfitości materiałów i danych ostatecznie potwierdziła fakt, iż temat ten nie doczekał się szczegółowego opracowania, a w przekonaniu autorki w pełni na to zasługuje. Należy zatem stwierdzić, iż stan badań nad opieką
nad dzieckiem w Piotrkowie Trybunalskim jest niewystarczający. Wysunięcie takiego wniosku walnie przyczyniło się do powstania koncepcji niniejszego opracowania, którego celem
jest, w sposób jak najbardziej kompletny, przedstawienie etapów rozwoju i różnych form
opieki nad dzieckiem w Piotrkowie Trybunalskim.
Praca w swej treści, wykraczając poza czasy współczesne, ujmuje problemy uniwersalnie. W tej hermeneutyce nie chodzi więc o rozumienie poszczególnej jednostki (dziecka), ale
o rozumienie ogólne. Jednak, aby dążyć do takiego ujmowania rzeczywistości, koniecznym
jest „przeniesienie się” do badanego momentu historycznego (Druga Rzeczpospolita), bowiem aby zrozumieć przeszłość, należy wczuć się w nią, czyli zrozumieć ludzi wtedy działa-
61
62
63
64
65
66
67
68
Helena Radlińska – portret pedagoga (rozprawy, wspomnienia, materiały), red. L Lepalczyk, B. Wasilewska,
Wydaw. Uniwersytet. Łódzkiego, Łódź 1994; H. Brodowska, Helena Radlińska (1879-1954), [bmw], Warszawa 1979.
Maria Grzegorzewska – pedagog w służbie dzieci niepełnosprawnych, red. E. Żabczyńska, PWN, Warszawa
1985; E. Tomasik, „Ocalić od zapomnienia...” - Maria Grzegorzewska w relacjach ze współczesnymi, PWN,
Warszawa 1998.
Janusz Korczak. Życie i dzieło, red. A. Lewin, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1987;
B. Matyjas, Aktywność kulturalna dzieci i młodzieży w teorii i praktyce pedagogicznej Janusza Korczaka,
Wydawnictwo Naukowe, Kielce 1996; Aktualność idei Janusza Korczaka, red. T. Wróblewska, Horyzont,
Koszalin 1993.
B. Matyjas, Kazimierz Jeżewski (1877-1948), [w:] Opieka i pomoc społeczna w poglądach pedagogów XX
wieku, red. A. Datta-Jakubowska, Wyd. WSP, Częstochowa 2000; Kazimierz Jeżewski….; W. Żelazko, Kazimierz Jeżewski…; Lipkowski O., problemy profilaktyki i kompensacji w pedagogice Kazimierza Jeżewskiego,
[w:] Pedagog czynu – Kazimierz Jeżewski, red. B. Cichy, WSiP, Warszawa 1978.
J. Chałasiński, Młode pokolenie chłopów: procesy i zagadnienia kształtowania się warstwy chłopskiej w Polsce. T. 4. O chłopską szkołę, WSiP, Warszawa 1938.
Pamiętniki nauczycieli w 75-lecie ZNP, red. Józef Chałasiński, WSiP, Warszawa 1980.
E. Kuroczko, Na trudnej drodze nauczyciela : autobiografia, rozprawy, artykuły, przemówienia. Wspomnienia
o Eustachym Kuroczce, materiały zebr., oprac. i do dr. przygot. kom. red. Żanna Kormanowa et al., Zakłady
Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1962.
M. Rogowska-Falska, Zakład wychowawczy „Nasz Dom”. Szkic informacyjny, Druk. Krajowa, Warszawa
1928.
18
jących przez odniesienie do systemu wartości obowiązującego w danej grupie, kulturze i czasie69.
By móc zatem „odtworzyć” publiczno-prawny system opieki nad dzieckiem w Piotrkowie Trybunalskim, koniecznym będzie użycie bezpośredniej metody źródłowej70. Fakty, zjawiska i procesy składające się na obiekty poznania historycznego nie istnieją już współcześnie, można je postrzegać, opisywać, wyjaśniać i interpretować pośrednio – za pomocą źródeł
historycznych (w przypadku niniejszej pracy: dokumentów archiwalnych, urzędowych, pamiętników, materiałów publicystycznych i ówczesnych dzieł naukowych dotyczących omawianego przedmiotu badań). Uznając zaś rozprawę za monografię historyczno-pedagogiczną
autorka posługiwać się będzie przede wszystkim metodą analityczno-porównawczą zgromadzonych materiałów71. Praca ta wymaga zatem kwerendy źródłowej i zapoznania się z bogatą
literaturą przedmiotu. Przy opracowywaniu poszczególnych kwestii koniecznym jest odwołanie się do zapisów legislacyjnych, artykułów prasowych, publikacji statystycznych oraz
międzywojennej i współczesnej literatury przedmiotu. Umożliwi to analizę postawionych
problemów, a także próbę ich interpretacji na tle stosunków politycznych i społecznych.
Dotychczas pozyskane informacje (źródłowe i wyselekcjonowane pod kątem przydatności do pracy) stanowią materiał surowy, wymagający analizy i opracowania. W tym bardzo
pomocne są opracowania, z których płyną wskazówki metodologiczne72. Możliwe, iż syste69
70
71
72
J. Topolski, Metodologia historii, PWN, Warszawa 1973, s. 476-480; B. Łuczyńska, Badania historyczne
w pedagogice, [w:] Orientacje w metodologii badań pedagogicznych, red. S. Palka, Wydaw. UJ, Kraków
1998, s. 126; S. Palka, Metodologia. Badania. Praktyka pedagogiczna, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2006, s. 74.
G. Michalski, Zakresy poszukiwań źródłowych w badaniach historyczno-pedagogicznych stowarzyszeń,
[w:] Źródła w badaniach naukowych historii edukacji, red. W. Szulakiewicz, Wydawnictwo Naukowe UMK,
Toruń 2003, s. 145-161.
B. Turlejska, Monografia pedagogiczna i studium przypadku, [w:] Orientacje w metodologii badań pedagogicznych…, s. 77-84; T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe,
PWN, Warszawa 2001, s. 75-77.
M. Łobocki, Metody badań pedagogicznych, PWN, Warszawa 1984; tenże, Wprowadzenie do metodologii
badań pedagogicznych, Impuls, Kraków 1999; B. Łuczyńska, Badania historyczne w pedagogice,
[w:] Orientacje w metodologii badań pedagogicznych…; S. Palka, Metodologia. Badania. Praktyka pedagogiczna, Gdańsk 2006, Heinz-Hermann Krűger, Wprowadzenie w teorie i metody badawcze nauk o wychowaniu…; C. Bobińska, Historyk, fakt, metoda, Książka i Wiedza, Warszawa 1964; T. Buksiński, Metodologiczne problemy uzasadniania wiedzy historycznej, PWN, Warszawa 1982; tenże, Prawda i wartości w poznaniu
humanistycznym, PWN, Poznań 1992; Z. Hajduk, Ogólna metodologia nauk, Wydaw. UMCS, Lublin 2001;
M. Handelsman, Historyka, zasady metodologii i teorii poznania historycznego, [bmw], Warszawa 1928;
S. Kamiński, Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk, Wydaw UMCS, Lublin 1992; J. Karpiński,
Wprowadzenie do metodologii nauk społecznych, PWN, Warszawa 1980; J. Kłoczkowski, Metody i źródła do
badań z historii społecznej XIX i XX w., KUL, Lublin 1975; J. Kmita, Założenia teoretyczne badań nad rozwojem historycznym, PWN, Warszawa 1977; L. Koj, Wątpliwości metodologiczne, Lublin 1993; T. Pilch,
Metodologia pedagogicznych badań środowiskowych, PWN, Zakład Narodowy im. Ossolińskich WrocławWarszawa 1971; tenże, Zasady badań pedagogicznych, Zakład Narodowy im. Ossolińskich Warszawa 1998;
Metodologia pedagogiki społecznej, red. T. Pilch, Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wrocław-Warszawa
1974; J. Topolski, Metodologia historii, Warszawa 1973; tenże, Nowe idee współczesnej historiografii, Wydaw. Poznańskie, Poznań 1980; tenże, Rozumienie historii, PWN, Warszawa 1978; tenże, Teoria wiedzy hi-
19
matyzacja i hierarchizacja wiedzy zgromadzonej na podstawie wielu źródeł jaka zostanie
przeprowadzona w pracy, nie da jednak całkowicie wiernego obrazu minionych wydarzeń,
(…)nie ma prawdopodobnie całkowitych omyłek, tak jak nie ma całkowitej prawdy, […] każda teoria poznania pozbawiona badań historycznych i porównawczych jest pustą grą słów,
epistemologią imaginabilis73. Ograniczoność materiałów umożliwi tylko ustalenie prawdopodobieństwa omawianych problemów, dodatkowo wymusi przyjęcie postawy poszukiwania
i jednoznacznego ustalenia faktów, wymaga również przyjęcia postawy pewnego stosunku
badacza do badanego materiału74.
Przystępując do pracy nad źródłami pierwszym etapem będzie krytyka treści zebranych
danych i zakwalifikowanie ich do opracowania. W drugim zostaną one uporządkowane i pogrupowane według ustalonych kryteriów. Trzeci krok to: zbudowanie, na podstawie wyłonionych zbiorów, przesłanek stanowiących podstawę wnioskowania. Uporządkowany materiał
źródłowy oceniany będzie według dwóch wskaźników: kompetencji historycznej i czytelności
naukowej. Wskaźniki te kumulują się. Im większa jest liczba zgromadzonych danych empirycznych i im wyższy jest wskaźnik przydatności naukowej, tym bardziej miarodajna jest
przesłanka ustalona na ich podstawie. Wskaźniki te mogą się także równoważyć. Wysoki stopień przydatności naukowej informacji równoważy niewielka ich liczebność i odwrotnie, niższy stopień przydatności naukowej poszczególnych danych wyrównuje się w ich liczbie.
Mając przy tym na uwadze założenie historyków, iż walor naukowy posiadają jedynie te
twierdzenia, na poparcie których można odwołać się przynajmniej do dwóch źródeł75, czynione są starania zgromadzenia możliwie największej liczby źródeł.
Zebrany materiał badawczy opracowany zostanie przy wykorzystaniu głównie metody
wyjaśniania historycznego z jej różnymi odmianami (wyjaśnianie deskrypcyjne, genetyczne,
strukturalne, definicyjne i przyczynowe)76. Jej zastosowanie umożliwi sformułowanie synte-
73
74
75
76
storycznej, Wydaw. Poznańskie, Poznań 1983; Z. Tyszka, Badania nad rodziną a praktyka społeczna, Wydaw. Poznańskie, Poznań 1991; Metodologiczne problemy badań nad rodziną, red. Z. Tyszka, Wydaw. Poznańskie, Poznań 1980; E. R. Wilson, Wstęp do badań naukowych, PWN, Warszawa 1964; B. Żechowska,
Wybrane metodologiczne wzory badań empirycznych w pedagogice, Wydaw UŚ, Katowice 1985; J. Życiński, Język i metoda, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 1983.
L. Fleck, Powstanie i rozwój faktu naukowego. Wprowadzenie do nauki o stylu myślowym i kolektywie myślowym, Wydaw. UMSC, Lublin 1986.
J. Topolski, O wyjaśnianiu i narracji, [w:] Swoistości poznania historycznego, Z. Drozdowicz, J. Topolski,
W. Wrzosek, Wydaw. Poznań, Poznań 1990, s. 14.
J. Topolski, Metodologia historii, PWN, Warszawa 1973; tenże, Rozumienie historii, PWN, Warszawa 1978;
tenże, Teoria wiedzy historycznej, Wydaw. Poznańskie, Poznań 1983; W. Moszczeńska, Metodologii historii
zarys krytyczny, PWN, Warszawa 1977, s. 233.
J. Topolski, dz. cyt., s. 445-448; B. Miśkiewicz, Wstęp do badań historycznych, PWN, Warszawa-Poznań
1988, s. 221-234; B. Łuczyńska, Badania historyczne w pedagogice, [w:] Orientacje w metodologii…,
s. 122-134; Cz. Majorek, Warsztat badawczy historyka wychowania dziejów najnowszych, [w:] Stan i perspektywy historii wychowania, red. W. Jamrożek, Wydawnictwo Eruditus, Poznań 1995, s. 56-68.
20
zy, poprzez analizę następstw poszczególnych faktów w czasie, a tym samym pozwoli ująć
zdarzenia historyczne we wzajemnej łączności, dzięki czemu ukazane będą poszczególne fazy
i rodzaje kształtowania się piotrkowskiej organizacji opiekuńczej nad dziećmi w międzywojniu. Użycie metody wyjaśniania historycznego sprawi, że badane fakty i tytułowy problem
zostanie przedstawiony w powiązaniu z konkretną rzeczywistością historyczną, czyli na tle
uwarunkowań politycznych, gospodarczych, społeczno-kulturalnych oraz oświatowych.
Przydatnym może się również okazać posiłkowanie się metodą porównawczą, dzięki której
możliwym będzie ukazanie pewnych obszarów działalności opiekuńczej, poprzez jej odniesienie do podobnych przedsięwzięć funkcjonujących w innych polskich miastach77.
W pracy odwołania do wykorzystanych źródeł znajdą zastosowanie zgodnie z charakterem prac pedagogiczno-historycznych, czyli mieścić się będą na dole każdej strony, jako proste odsyłacze. W większości jednak autorka zastosuje tzw. przypisy erudycyjne, czyli uzupełniające przedmiot omawianego problemu, którego wyjaśnienia, ze względu na spójność pracy, nie sposób zamieścić w treści właściwej. Zawarte w nich zostaną również noty biograficzne doniosłych postaci, pedagogów niosących wkład w rozwój pomocy na rzecz dzieci.
Analiza źródeł zaprezentowanych powyżej oraz literatury przedmiotu pozwoli przygotować pracę w układzie problemowym z zachowaniem chronologii czasowej opisywanych
zjawisk. Struktura pracy została wstępnie podzielona na pięć rozdziałów, te zaś dzielić się
będą na podpunkty problemowe, pozwoli to na zachowanie przejrzystości pracy przy złożoności poruszanych zagadnień.
W rozdziale pierwszym (Kształtowanie się publiczno-prawnego systemu opieki nad
dzieckiem w Polsce) mającym charakter wprowadzeniowy przybliżona zostanie funkcjonująca
w literaturze przedmiotu, praktyce i ustawodawstwie II Rzeczypospolitej terminologia, jak
również działalność pedagogów, twórców naukowych podstaw opieki nad dzieckiem oraz
teorii pedagogiki społecznej w latach międzywojennych. To dzięki ich pracy zrodziły się
wówczas cenne inicjatywy opiekuńczo-wychowawcze, dostrzeżono na przykład potrzeby
kształcenia kadry wychowawców, zorganizowano wiele nowych placówek opiekuńczych, i co
najistotniejsze propagowano myśl Nowego Wychowania. Te najbardziej wartościowe związane były z nazwiskami wybitnych pedagogów: Józefa Czesława Babickiego, Heleny Radlińskiej, Janusza Korczaka czy Kazimierza Jeżewskiego. Spostrzeżenia i rozważania pedagogów
wskazywały na zasadność połączenia wszelkich poczynań i budowania systemu opieki na
77
Cz. Majorek, Metoda porównawcza w badaniach historyczno-oświatowych, „Przegląd Humanistyczny” 1979,
nr 7, s. 11-33.
21
podstawach naukowych. Uzasadniano je, podkreślając, że stworzenie każdemu dziecku właściwych warunków rozwoju pozwoli mu w dorosłym życiu na odpowiedzialne pełnienie ról
społecznych.
Powyższe
zagadnienia
poprzedzi
omówienie
polskich
tradycji
filantropijno-
charytatywnych na rzecz potrzebujących pomocy dzieci i młodzieży, z uwzględnieniem początków praktyki opiekuńczo-wychowawczej w Piotrkowie Trybunalskim. Omawiając opiekę
społeczną w ujęciu historycznym należy bowiem pamiętać, iż przeszła ona ewolucję od działań charytatywno-filantropijnych do planowej organizacji odpowiednich placówek przeznaczonych dla potrzebujących, w tym dzieci. O ile dla XIX wieku i początku XX charakterystyczne były indywidualne działania osób rozumiejących potrzebę wsparcia dziecka
opuszczonego, zagrożonego czy pozbawionego podstawowych warunków egzystencji, o tyle
w okresie międzywojennym w Polsce ten rodzaj aktywności powoli był zastępowany przez
zorganizowane działania towarzystw, stowarzyszeń i państwa. Należy zwrócić uwagę, że początkowym działaniom opiekuńczym (XIX w.) towarzyszyła idea pomocy bliźniemu, która
miała swoje korzenie w filozofii chrześcijańskiej. W tym samym stuleciu formułowano zasady organizowania opieki opartej na naukach pedagogicznych i psychologicznych.
Przybliżony zostanie również proces kształtowania się publiczno-prawnego systemu
opieki nad dzieckiem w Polsce. W tym miejscu należy bowiem podkreślić, iż okres dwudziestolecia międzywojennego zapoczątkował przełom i modyfikację istniejących form opieki
i pomocy dzieciom. Wojna i jej tragiczne skutki, a jednocześnie wzrost świadomości związanej z prawami dziecka stały się impulsem do podjęcia wielu działań nie tylko ratowniczych,
ale i doskonalących system opieki nad dzieckiem. Należy przede wszystkim wskazać na regulacje prawne – poczynając od zapisu konstytucyjnego zapewniającego każdemu dziecku
w państwie opiekę, nie zapominając o ustawie z dnia 16 sierpnia 1923 r., stanowiącej moment
przełomowy dla ówczesnego systemu opiekuńczego, gdyż ustaliła ona zasady opieki i określiła ją jako (…)zaspokajanie ze środków publicznych niezbędnych potrzeb życiowych osób, które trwale lub chwilowo własnymi środkami lub własną pracą uczynić tego nie mogą, jak
również zapobieganie wytwarzaniu się stanu, powyżej określonego78.
78
Dz.U.R.P. 1923, Nr 92, poz. 726.
22
Rozdział drugi (Państwowe i społeczne rozwiązania problemu opieki nad dzieckiem
w Piotrkowie Trybunalskim) będzie obejmował syntetyczne ujęcie sytuacji dziecka w Polsce
w omawianym okresie, stanowiąc jednocześnie wprowadzenie do kolejnej części pracy, dotykającej kwestii o charakterze regionalnym. Rodzina jest podstawowym środowiskiem wychowawczym, zatem jej status i struktura społeczna odzwierciedla potrzeby i konieczność
niesienia pomocy jej członkom, zwłaszcza najmłodszym. Oczywiście rozmiary oraz natężenie
problemów społecznych jakie dotknęły rodziny, a przede wszystkim dzieci II Rzeczypospolitej, wymagały olbrzymich funduszy, którymi nie dysponowało zniszczone działaniami wojennymi państwo polskie. Niemniej podjęte w tym okresie działania dobroczynne w zakresie
szeroko rozumianej opieki społecznej po części spełniły swoją dziejową rolę, dając początek
systemowi opieki nad dzieckiem i rodziną.
Sytuacja ekonomiczna i zmiany w strukturze społeczeństwa sprawiły, że liczba dzieci
oczekujących na wsparcie była znacząca, stąd koniecznym będzie przedstawienie w tym
miejscu struktury społecznej piotrkowskich rodzin i warunków ich życia.
Dalej zaprezentowane zostaną społeczne, instytucjonalne i pozarządowe rozwiązania
problemu opieki nad dzieckiem w Polsce międzywojennej, zwłaszcza: kolejne etapy tworzenia się zawiązków publiczno-prawnego systemu opieki nad dzieckiem, społecznych i prywatnych towarzystw i instytucji, działalności opiekuńczej państwa, samorządu i organizacji wyznaniowych oraz pozarządowych. Dotychczasowa, niewystarczająca i mało efektywna działalność filantropijna musiała być bowiem zastąpiona przez planową, racjonalną i zorganizowaną pracę społeczną. Dominujący dotąd aspekt charytatywno-filantropijny opieki musiał
ustąpić miejsca realizacji zadań wychowawczo-opiekuńczych i edukacyjnych opartych na
pedagogice i psychologii. Tworzone z wielkim wysiłkiem ustawodawstwo socjalne, zmierzające do nadania człowiekowi praw do godnej ludzkiej egzystencji, ustanowiło jednocześnie
odpowiedzialnym za ich realizację państwo. Ciężar odpowiedzialności za codzienną realizację zadań opieki i pomocy spoczywał na samorządach terytorialnych. Te, będąc na ogół niewydolne finansowo i organizacyjnie, wspierane były przez organizacje i stowarzyszenia,
głównie o charakterze wyznaniowym. Skutkiem tego opieka nad dzieckiem do końca okresu
międzywojennego nie zatraciła swego dobroczynnego charakteru. Sytuacja takowa miała też
miejsce w Piotrkowie Trybunalskim. W rozdziale tym zatem omówione zostaną wszelkie
działania realizowane wobec dzieci przez władze miejskie, ale i przez funkcjonujące w Piotrkowie instytucje dobroczynne. Sporo uwagi zostanie poświęcone również wprowadzeniu systemu ubezpieczeń społecznych i publicznej opieki społecznej jako momentowi przełomowemu w historii odrodzonego państwa i jego instytucji społecznych, w tym dziecięcych.
23
Analizując zakres podejmowanych inicjatyw, należy podkreślić, że były one zróżnicowane i starano się objąć nimi jak największą grupę osób wymagających odpowiedniego
wsparcia. Wyznaczono zasady funkcjonowania instytucji opieki całkowitej i częściowej,
przeznaczonych dla dzieci i młodzieży. Powstawały ochronki, internaty i bursy, organizowano kolonie zdrowotne, dożywianie dzieci i młodzieży, zakładano żłobki, przedszkola i świetlice przyszkolne. Miejsce placówek o charakterze otwartym w systemie opieki nad dzieckiem
w Piotrkowie Trybunalskim znajdzie i w tej części pracy swe odzwierciedlenie. Z kolei te,
świadczące opiekę całkowitą, zostaną przedstawione w dalszej części opracowania.
Jak już wspomniano w rozdziale trzecim (Formy instytucjonalnej opieki nad dzieckiem
sierocym w Piotrkowie Trybunalskim) nakreślony zostanie zakładowy system opiekuńczy,
przy jednoczesnym przeprowadzaniu krótkiej charakterystyki poszczególnych typów zakładów działających w owym okresie. Ukazana zostanie również sytuacja dziecka sierocego
w Piotrkowie Trybunalskim, jak i w Polsce międzywojennej oraz etapy tworzenia się prawodawstwa i organizacji systemu opieki całkowitej nad dzieckiem.
Z racji podjętego tematu dużo uwagi będzie poświęcone samym zakresom i efektom
funkcjonowania placówek opiekuńczo-wychowawczych o charakterze zamkniętym. Opisane
zostaną również istotne przedsięwzięcia zmierzające w tym czasie do wznowienia i udoskonalenia akcji oddawania sierot na wychowanie rodzinom zastępczym.
Z kolei w rozdziale czwartym (Opieka higieniczno-lekarska nad dzieckiem w Piotrkowie Trybunalskim) szczególe miejsce zajmie ochrona macierzyństwa oraz rola stacji opieki
nad matką i dzieckiem, nie tylko lecznicza, ale i profilaktyczna.
W części pracy dotyczącej opieki higieniczno-sanitarnej nad dzieckiem ukazane zostanie współistnienie różnych form organizacji opieki zdrowotnej nad uczniami. Przybliżona
będzie działalność szkół publicznych i znacząca rola powstających od końca lat dwudziestych
ośrodków zdrowia w tym zakresie. Poruszając problematykę higieny szkolnej nie sposób pominąć kwestii zakresu zadań personelu medycznego na rzecz podniesienia stanu zdrowia
uczniów. Miejsce znajdą tu zagadnienia dotyczące obowiązków wynikających z instrukcji dla
lekarzy i higienistek, zachorowalność dzieci, jak i ocena faktycznego stanu opieki higieniczno-lekarskiej piotrkowskich szkół. Szczególna uwaga zostanie zwrócona na działania profilaktyczno-propagandowe prowadzone przez personel medyczny, ukierunkowany na zwalczanie określonych chorób, zwłaszcza na szczepienia ochronne wśród uczniów.
24
Rozdział piąty (Formy doraźnej opieki nad dzieckiem w Piotrkowie Trybunalskim)
w całości dotyczyć będzie głównych kierunków i form doraźnej działalności opiekuńczowychowawczej piotrkowskiej społeczności, władz samorządowych i wszelkich instytucji
o wspomnianym charakterze.
W niniejszym rozdziale przedmiotem rozważań staną się zatem wszelkie okresowe
i okazyjne inicjatywy skierowane do dzieci i młodzieży, począwszy od akcji dożywiania
i kolonii letnich poprzez pomoc materialną, pieniężną, aż do działalności kulturalnooświatowej. W tej części ukazana zostanie również aktywna postawa mieszkańców Piotrkowa
Trybunalskiego, szczególnie na rzecz pozyskiwania środków na pomoc dla dzieci z rodzin
najbiedniejszych, przy okazji organizowania przeróżnych akcji, chociażby „gwiazdki” czy
„święconego”. Przynosiły one nad wyraz zadowalające efekty.
Przytoczone formy pomocy doraźnej pełniły wówczas ogromnie ważną funkcję ratowniczą dla tysięcy piotrkowskich dzieci, oczekujących zaspokojenia podstawowych potrzeb
socjalno-bytowych. Zebrane materiały źródłowe oraz szczegółowa analiza literatury przedmiotu pozwalają stwierdzić, że w praktyce społecznej „celowanej” do dzieci widoczne były
nie tylko elementy koniecznej interwencji, lecz także profilaktyki, realizowanej w sposób
celowy, świadomy i zorganizowany. Najdobitniej świadczą o tym przeprowadzane akcje kulturalno-oświatowe, spełniające kilka ważnych funkcji społecznych, a skierowane do całego
społeczeństwa piotrkowskiego, niosły elementy uświadamiania, uwrażliwiania, edukacji.
Czyni to tym samym okres międzywojenny znamienny w dokonania na rzecz potrzebujących,
a wiele ówczesnych przedsięwzięć funkcjonuje we współczesnej pracy opiekuńczowychowawczej.
W przygotowaniu niniejszej pracy niezwykle ważne jest również podejście interdyscyplinarne do badań, pozwoli ono na ukazanie w różnych aspektach zarysowanych problemów,
co winno dać obraz historii bardziej kompletny. Taka relacja znacząco poszerza pole eksploracji badawczej i sytuuje przedmiot badań w zupełnie nowej perspektywie. Jest to tutaj szczególnie istotne, gdyż jak to już zostało wcześniej wyartykułowane, problemy opieki dziecięcej
w Piotrkowie Trybunalskim okresu międzywojnia nie były do tej pory opracowane.
25
TERMINOLOGIA
Analiza zagadnień związanych z działaniem na rzecz innych ludzi, w tym dzieci, wiąże
się z przyjęciem odpowiedniej terminologii. Funkcjonujące w literaturze przedmiotu, praktyce i ustawodawstwie II Rzeczypospolitej pojęcia – charakteryzujące pomoc potrzebującym –
to przede wszystkim: polityka społeczna, praca socjalna, pomoc społeczna, opieka społeczna,
sieroctwo. Dodatkowo, z racji przyjętego tematu, ważnym, a nawet podstawowym terminem
w pracy jest dziecko, stąd interpretacja dzieciństwa też jest uzasadniona.
Z pojęciem polityka społeczna należy łączyć osobę francuskiego myśliciela i reformatora Charlesa Fouriera (1772-1837), natomiast za jednego z prekursorów polskiej polityki społecznej można uznać Fryderyka Skarbka (1792-1866), profesora Uniwersytetu Warszawskiego w latach 1818-1831. Jego rozważania dotyczyły głównie roli pracy w tworzeniu własnego
dobrostanu i bogactwa kraju, potrzeby wydzielania funduszu, zaspokajania potrzeb zbiorowych, określanych mianem „zużycia publicznego” oraz wypowiadania się na temat ubóstwa79.
W okresie II Rzeczypospolitej polityka społeczna była odzwierciedleniem stanowiska
państwa wobec antagonizmów klasowych, które przejawiało się przede wszystkim w ustawodawstwie i pracy administracji. W niektórych definicjach polityki społecznej pojawiało się
państwo jako główny podmiot polityki społecznej, posiadający kompetencje do właściwego
i kompleksowego kierowania procesami społecznymi80.
W myśl tak rozumianej polityki społecznej – podmiotem działań było państwo,
a przedmiotem społeczeństwo81, natomiast zadania polityki społecznej koncentrowały się wo79
80
81
Spory toczone na początku XIX stulecia o istotę ubóstwa i nędzy koncentrowały się głównie na teorii Thomasa Roberta Malthusa (1766-1834), według której nędza była wynikiem nadmiernego przyrostu ludności.
To właśnie w zjawisku przeludnienia i nędzy Malthus widział działanie siły wyższej, naturalnej, która wydziedzicza wszystkich nieprzystosowanych, niegospodarnych. Teoria maltuzjanizmu, wielokrotnie krytykowana, powracała przez cały XIX w. jako obrona istniejącego ustroju społecznego przed jego przeciwnikami,
jako argument osłabiający odpowiedzialność orędowników życia społeczno-gospodarczego za winy i niedociągnięcia ustrojowe. Teoria rozwoju liczebnego Malthusa, jako naukowo nieuzasadniona, została odrzucona,
jednak swoimi przesłankami zainspirowała politykę społeczną, odmawiającą najuboższym wszelkiego
wsparcia, w myśl krzywdzącego społeczność prawa natury, zgodnie z którym nie jest w mocy bogatych dać
biednym pracę i utrzymanie. Dlatego biedni z samej istoty rzeczy nie mają prawa wymagać od siebie jednego
czy drugiego. Szerzej: G. F. Dumont, Mit przeludnienia, [w:] XVIII Międzynarodowy Kongres Rodziny, red.
A. Czarnocki, Fundacja Rodzina Nadzieją Jutra: Katolicka Agencja Informacyjna, Warszawa 1994, s. 111123; F. Skarbek, O ubóstwie i ubogich, Drukarnia Gałęzowskiego, Warszawa 1927. Walka z nędzą wykazywała jednak dość szybko fałsz teorii negujących społeczne przyczyny powstawania ubóstwa. Coraz silniej
uświadamiano sobie, iż uwarunkowania problemu leżą także poza człowiekiem. I tak doszukano się trzech
kategorii przyczynowości nędzy: nieszczęście, występki, warunki społeczne. M. Furmanowska, dz. cyt.,
s. 12.
Z. Cutter, E. Sadowska, Opieka nad ludnością II Rzeczypospolitej ze szczególnym uwzględnieniem mniejszości żydowskiej, [w:] Opieka nad dziećmi i młodzieżą. Studia z dziejów oświaty w XX wieku, pod red. S. Walasek, Impuls, Kraków 2008, s. 61.
Tamże.
26
kół postępu, dobrobytu i emancypacji pracy, ze wskazaniem na ogólne wzmocnienie pokoju
społecznego.
Polityka społeczna w Polsce – mówił o niej ówczesny premier Władysław Sikorski
w debacie sejmowej w 1923 roku – powinna być wszechstronna – dążyć powinna do podniesienia materialnej, moralnej i kulturalnej stopy życia klasy robotniczej i pracującej. Ustawy jednakowoż w tej dziedzinie wydawane muszą mieć uzasadnienie w istotnych potrzebach
społecznych oraz leżeć w granicach możliwości Skarbu82.
Równolegle obok terminu polityka społeczna w literaturze pojawiło się pojęcie praca
socjalna83. Wiązała się ona z celową i zorganizowaną pomocą społeczeństwa na rzecz jego
niewydolnych ekonomicznie, społecznie lub fizycznie członków. Jawiła się jako podstawowy
środek pomocy społecznej. Mieściła się w szerszym zakresie środków bezpośredniej, zindywidualizowanej pomocy społecznej, określanych jako usługi społeczne, do których należały
również usługi opiekuńcze, czyli pomoc w prowadzeniu gospodarstwa domowego, określone
zabiegi higieniczne i pielęgnacyjne, a także pomoc materialna.
Na ziemiach polskich praca socjalna, określana początkowo jako praca społeczna, zaczęła się kształtować u progu XX w. Podstawy zawodowej pracy socjalnej w latach dwudziestych w Polsce stworzyła Helena Radlińska84, formułując jej założenia teoretyczne i uruchamiając w 1925 r. Studium Pracy Społeczno-Oświatowej w Wolnej Wszechnicy Polskiej. Helena Radlińska rzadko używała terminu praca socjalna, posiłkując się częściej bliskimi sobie
pojęciami praca społeczna i służba społeczna. Zaklasyfikowanie pracy socjalnej jako pracy
społecznej (dla społeczności czy też siłami społecznymi), integralne traktowanie kwalifikowanej pracy socjalnej i prac ochotniczych, społecznikowskich, łączenie pracy socjalnej z pracą wychowawczą miały swój początek w bogatych doświadczeniach Heleny Radlińskiej dotyczących szeroko rozumianej działalności społecznej. Pracę oświatową i pracę socjalną opie82
83
84
M. Furmanowska, dz. cyt., s. 13.
Pojęcie pracy socjalnej zaczęło funkcjonować od 1900 roku, a po raz pierwszy wprowadził je Simon
N. Patten na określenie zawodowej działalności, którą w końcu XIX w. zaczęto zastępować tradycyjne formy
dobroczynności. Z. Cutter, E. Sadowska, dz. cyt., s. 61.
Helena Radlińska (1879-1954) – profesor pedagogiki społecznej, teorii, metodologii i organizacji pracy socjalnej, pracy kulturalnej, historii pracy społeczno-oświatowej, metod pracy umysłowej. Wyodrębniła teorię
pracy społecznej jako jedną z dziedzin pedagogiki społecznej. Autorka pierwszych oryginalnych prac z zakresu pedagogiki społecznej, inicjatorka pierwszych badań empirycznych z zakresu pracy socjalnej w naszym kraju. Twórczyni empirycznego modelu kształcenia socjalnego w Polsce. W zakresie metodologii, metodyki i organizacji pracy socjalnej spod jej pióra wychodziły prace z dziedziny opieki, pomocy, kompensacji, profilaktyki społecznej i wspomagania rozwoju jednostek i grup społecznych. Publikacje Radlińskiej dotyczą m.in. spraw socjalnych: sieroctwa, pomocy społecznej, zakładów opieki otwartej i zamkniętej, zagadnień socjalnych w zakładach pracy itp. Por. H. Brodowska, Helena Radlińska (1879-1954), PWN, Warszawa
1979; Helena Radlińska – portret pedagoga (rozprawy, wspomnienia, materiały), red. L Lepalczyk, B. Wasilewska, Wydaw. Naukowe, Łódź 1994; Z. Cutter, E. Sadowska, dz. cyt., s. 61; M. Furmanowska, dz. cyt.,
s. 13.
27
rała ona głównie na działalności organizacji społecznych i wykwalifikowanej kadrze85. Praca
społeczna – praca socjalna – będąca rodzajem służby społecznej, zdaniem H. Radlińskiej,
potrzebowała przede wszystkim ludzi wytrwałych i odważnych, umiejących współżyć z ludźmi
i czerpać siły z najgłębszych źródeł wartości ludzkich i – pozaludzkich86. Cechy charakteru
najbardziej cenne i przydatne w pracy dla innych to głębokie zainteresowanie sprawami jednostek i skarbami wspólnymi, przerastającymi jednostki. Zatem służba społeczna wymagała
szczerego i prostego usuwania w cień własnej osoby87.
W definiowaniu problematyki dotykającej działań na rzecz innych ludzi najczęściej
wprowadzano pojęcia pomoc społeczna i opieka społeczna, różnicując ich znaczenie albo
stosując je zamiennie (np. tak jak Konstanty Krzeczkowski88), bądź też opiekę traktowano
jako element pomocy społecznej. Zakładając, że oba pojęcia nie są tożsame, istotę wzajemnych różnic najpełniej ujęła Helena Radlińska. Pomoc społeczna jako kategoria pojęciowa
swój polski rodowód zawdzięcza szeroko rozumianej pracy społecznej. W ujęciu Radlińskiej
praca społeczna polegała na przekształcaniu warunków życia i rozwoju za pomocą rozbudzanych i usprawnianych sił ludzkich89. W trakcie pracy społecznej dochodziło do rozpoznawania warunków, w których istniała potrzeba ingerencji pomocy, ratownictwa i opieki. Pedagogiczne znaczenie pomocy polegało na wspomaganiu podopiecznego w odkrywaniu jego możliwości, nie zawsze uświadomionych. W rezultacie pomoc miała na celu rozbudzenie zdolności rozwiązywania własnych problemów.
Na podstawie powyższych rozważań można przyjąć, że pomoc społeczna była zorganizowaną działalnością różnych podmiotów, umożliwiającą jednostkom i grupom społecznym
przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych. Celem tej działalności było również zapobieganie kryzysom i inicjowanie samopomocy. Należy przy tym podkreślić, że rozwój systemu
pomocy społecznej w Polsce przebiegał w kilku fazach, począwszy od form pozainstytucjonalnych, np. wzajemna pomoc i tworzenie grup samopomocowych, poprzez formy już w peł85
86
87
88
89
E. A. Mazurkiewicz, Sprawność działania socjalnego w pedagogice społecznej Heleny Radlińskiej, Zakład
Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1983, s. 24.
Tamże.
H. Radlińska, Przygotowanie do zawodowej pracy społecznej i badań społecznych, „Życie Młodych” 1938,
nr 7-8, [odbitka w:] Źródła do pedagogiki opiekuńczej, t. 1, red. L Lepalczyk, PWN, Warszawa 1998, s. 311.
Konstanty Krzeczkowski (1878-1939) – należał do grona wybitnych polskich uczonych. Był autorytetem
w dziedzinie polityki społecznej, zwłaszcza zagadnień ubezpieczeń społecznych, stworzył podstawy teoretyczne nauk komunalnych. Jego zainteresowania badawcze oscylowały wokół zagadnień opieki społecznej,
ubezpieczeń społecznych oraz mieszkalnictwa. Prowadził badania warunków życia klasy robotniczej.
Zajmował się historią myśli ekonomicznej. W okresie międzywojennym opracował zagadnienia mieszkaniowe, komunalne, dotyczące ubezpieczeń oraz polityki i opieki społecznej. Szerzej Z. Cutter, E. Sadowska,
dz. cyt., s. 63.
W. Ciczkowski, Pomoc społeczna, [w:] Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, red.
D. Lalak, T. Pilch, Wydaw. Akademickie „Żak”, Warszawa 1999, s. 196.
28
ni zinstytucjonalizowane, leżące w gestii państwa, aż do rozwiązań alternatywnych, np. państwowa służba socjalna i prywatne stowarzyszenia, grupy wsparcia, grupy samopomocy, fundacje, ruchy, organizacje społeczne.
Pojęcie opieki społecznej, przejęte za Heleną Radlińską, pozwala nam traktować to zagadnienie dość szeroko; jako działalność kompensacyjno-rewalidacyjną (rodzinną lub społeczną), podejmowaną wobec jednostek niezdolnych do samodzielnej egzystencji, co łączy się
z przejęciem przez opiekuna odpowiedzialności za losy owych jednostek i ich ubezwłasnowolnieniem90. Stąd celem właściwie sprawowanej opieki, zdaniem H. Radlińskiej,
powinno być stopniowe doprowadzenie podopiecznego do samodzielności i niezależności życiowej. Zwykle podmiot realizujący opiekę przejmuje niejako odpowiedzialność za podopiecznego – tym właśnie opieka różni się od świadczeń doraźnych w sytuacjach wymagających akcji ratowniczej na skutek wypadku losowego, klęski żywiołowej czy nagłego zagrożenia.
Działalność podejmowana wobec jednostek niezdolnych do samodzielnej egzystencji
leżała też w polu zainteresowań cytowanego już K. Krzeczkowskiego, który opiekę społeczną
zawężał do sytemu pomocy stosowanej wobec niezdolnych do samodzielnej egzystencji materialnej. Zadania i cele opieki społecznej ograniczył zatem do jej sfery materialnej. Można
zatem stwierdzić, że w kontekście różnicowania pojęć pomoc i opieka społeczna były to dwa
odmienne sposoby działania na rzecz podmiotów wymagających wsparcia płynącego z zewnątrz.
Należy również wskazać, że rozumienie pojęcia opieki ewoluowało, pod wpływem rozwoju cywilizacyjnego i zmian mechanizmów jej świadczenia (od zachowań instynktownych
do świadomie organizowanych), zmian jakościowych (od opieki o podłożu instrumentalnym
do opieki o podłożu emocjonalno-uczuciowym), zmian w zakresie jej stosowania (podmiotowym i przedmiotowym) i jej charakteru (od opieki allocentrycznej, nieformalnej do poszerzonej o działalność społeczną, sformalizowaną)91.
Jeszcze u progu II Rzeczypospolitej opiekę społeczną interpretowano jako filantropię,
miłosierdzie czy dobroczynność, najczęściej o doraźnym charakterze, z czasem jednak obserwujemy dążenie, by opieka nie była sporadyczną jałmużną, (…)dawaną przypadkowo, na
90
91
Inaczej również Konstanty Krzeczkowski postrzegał rozwój form opieki społecznej, wyróżniając m.in.: etap
opieki indywidualnej (pomoc interwencyjna, oparta na filantropii i miłosierdziu, likwidująca skutek bez
uwzględnienia przyczyn środowiskowych); etap opieki środowiskowej (udzielanie wsparcia określonym grupom ludzi, ale tym samym utrata z pola widzenia jednostki wraz z jej indywidualnymi potrzebami); etap
opieki integralnej, powszechnej i łączącej w sobie wyszczególnione w tym punkcie ujęcia. Szerzej:
K. Krzeczkowski, Polityka społeczna, Wydaw. Naukowe, Łódź 1947, s. 142-147; Z. Cutter, E. Sadowska,
dz. cyt., s. 64; M. Furmanowska, dz. cyt., s. 15.
Z. Cutter, E. Sadowska, dz. cyt., s. 69.
29
ślepo, z litości. Lecz umiejętną pomocą w porę – oto zasada, którą kieruje się teraz opieka
społeczna92.
W rzeczywistości pomoc i opieka społeczna nigdy nie występują w czystej formie, są
uzupełniającymi się elementami działania na rzecz podmiotów społecznych. Opieka społeczna uważana jest za rodzaj wyspecjalizowanej, ukierunkowanej pomocy, opartej na gruntownej
ocenie i diagnozie sytuacji93.
Ustawa o opiece społecznej z dnia 16 sierpnia 1923 r. określała ją jako zaspokajanie ze
środków publicznych niezbędnych potrzeb życiowych tych osób, które trwale lub chwilowo
własnymi środkami materialnymi lub własną pracą uczynić tego nie mogą94. Obejmowała
swym zasięgiem wszystkich (w tym także dzieci), którzy nie potrafili samodzielnie zaspakajać swych potrzeb. Co godne podkreślenia, w przyjętej urzędowej definicji nie użyto słowo
pomoc społeczna, mimo że zwrot ten był dotychczas używany. Rozwój opieki społecznej
szedł zatem w kierunku rozgraniczenia opieki publicznej od prywatnej. Wprowadzenie do
terminologii w 1936 r. pojęcia służby społecznej na nowo zacieśniło te dwa tak różne ujęcia i
z powrotem wtłoczyło w dawne granice. Służba społeczna była nową nazwą dla opieki społecznej niezróżnicowanej, poniekąd dla polityki społecznej i wszelkiej działalności społecznej
państwa, gmin czy jednostek. W przedmowie do pierwszego sprawozdania Komitetu Polskiego Międzynarodowej Konferencji Służby Społecznej Ludwik Krzywicki stwierdził, że
(…)nawet najbardziej rozszerzone pojmowanie zadań służby społecznej jest węższe od tej
treści, jaką my tutaj w Polsce gotowi bylibyśmy wepchnąć w ten termin [...] Nauczanie analfabetów, stwarzanie kółek rolniczych, zakładanie związków zawodowych było dla nas służbą
społeczną95. Także dla Radlińskiej pojęcie służby społecznej obejmowało – oprócz nauczania
i wychowania – kulturę duchową i moralną ludzi.
Doniosłym osiągnięciem w obiektywizacji pojęcia opieki społecznej było określenie jej
jako dziedziny dążącej do tego, by zaspokajać potrzeby podopiecznych z użyciem określonych środków publicznych. Oczywistym był bowiem fakt, że (…)w każdej społeczności funkcjonowała pewna liczba osób nie potrafiących z różnych przyczyn samodzielnie zaspokajać
swych podstawowych potrzeb czy też rozwiązywać istotnych dlań problemów96. Opieka i pomoc udzielane tym jednostkom stanowiły warunek ich istnienia, choć nie tylko, albowiem
konieczne było również przystosowanie ich do dalszego, twórczego, samodzielnego i przez to
92
Tamże.
Tamże, s. 70.
94
Dz.U.R.P. 1923, Nr 92, poz. 726.
95
Cyt. za: Z. Cutter, E. Sadowska, dz. cyt., s. 66; M. Furmanowska, dz. cyt., s. 17.
96
H. Radlińska, Pedagogika społeczna, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1961.
93
30
bardziej wartościowego życia – uczenie ich samopomocy. Analizując pomoc społeczną kierowaną wobec najmłodszych, warto zauważyć iż wedle cytowanej ustawy, dziecko powinno
być przedmiotem opieki nie z tytułu ubóstwa wyłącznie, lecz głównie z racji jego właściwości
fizycznych i psychicznych związanych z wiekiem97. Ustawodawca w art. 2 określał: opieka
społeczna w zakresie powyższym (art. 1) obejmuje w szczególności: opiekę nad niemowlętami,
dziećmi i młodzieżą, zwłaszcza nad sierotami, półsierotami, dziećmi zaniedbanymi, opuszczonymi98.
W tym miejscu warto wyjaśnić jedno z ważniejszych pojęć występujących na gruncie
pedagogiki polskiej, choć niejednokrotnie pomijane w literaturze przedmiotu99, mianowicie –
sieroctwo. Współczesna terminologia związana ze zjawiskiem sieroctwa nie jest jednoznaczna, obserwujemy bowiem dużą różnorodność definicyjną poszczególnych kategorii tego pojęcia100. Pełna zgodność wśród autorów dotyczy tylko jednego ujęcia: sieroctwa naturalnego.
Różnorodność przyczyn determinujących pojawienia się problemu opuszczonych dzieci,
jego skutków i możliwości kompensacji współcześnie spowodowała wyodrębnienie się różnych rodzajów sieroctwa np.: naturalnego, społecznego, pozornego, emocjonalnego i emigracyjnego.
W pedagogice społecznej przyjmuje się, że (…)sieroctwo jest pojęciem, które wiąże się
ze stanem pozbawienia dzieci, trwale lub przejściowo, szans wychowywania we własnej rodzinie ze względu na brak odpowiednich warunków opiekuńczo-wychowawczych101. Kwestia
interpretacji powyższego zagadnienia przeszła proces ewolucji, bowiem wraz z rozwojem
społecznym zmienił się zakres tego pojęcia. Pierwotnie termin ten odnosił się jedynie do pozbawienia dziecka opieki wskutek śmierci rodziców. Sierotą jednoznacznie określano dziecko, którego rodzicie nie żyją lub są nieznani. Przypadki, w których opiekunowie porzucali
swoje dzieci nazywano opuszczeniem, takie sytuacje po II wojnie światowej zaczęto określać
97
98
99
100
101
Łączenie ogólnej opieki społecznej z opieką nad dzieckiem było niewątpliwie błędem. Dawniej bowiem nie
rozróżniano tych pojęć. Dopiero św. Wincenty w 1638 r. oddzielił opiekę nad dorosłymi od opieki nad
dziećmi. M. Furmanowska, dz. cyt., s. 18.
Ustawodawca nie wyjaśniał tych określeń ani nie wyczerpywał ustalonej przez naukę skali podziału dzieci
potrzebujących opieki. Ustawodawstwa innych krajów rozmaicie ujmowały tę kwestię i dlatego nie można
ustalić powszechnie obowiązującej nomenklatury, np. ustawa kalifornijska wyliczała aż 15 kategorii, angielska również kilkanaście, norweska i pruska tylko 3-4. Tamże.
Np. pominięte w tak doniosłej literaturze, jak: Encyklopedia pedagogiczna, red. W. Pomykała, Warszawa
1997. Za: I. Pyrzyk, Kontrowersje wokół sieroctwa społecznego na gruncie pedagogiki polskiej, [w:] Sieroctwo społeczne, objawy i sposoby jego zapobiegania w aktualnej rzeczywistości kraju, red. T. Sołtysiak,
WSHE, Włocławek 1998, s. 19.
A. Szymborska, Sieroctwo społeczne, Wiedza Powszechna, Warszawa 1969; T. E. Olearczyk, Sieroctwo
i osamotnienie. Pedagogiczne problemy kryzysu współczesnej rodziny, Wydawnictwo WAM, Kraków 2008;
S. Kozak, Sieroctwo społeczne, PWN, Warszawa 1986.
E. Kozdrowicz, Sieroctwo, [w:] Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, red. D. Lalak,
T. Pilch, Wydawnictwo Naukowe „Żak”, Warszawa 1999, s. 268.
31
mianem sieroctwa społecznego, a dla odróżnienia sytuacji losowej dzieci, tradycyjnemu pojęciu dodano przymiotnik naturalne. Typowe, więc zjawisko sieroctwa wskutek dezorganizacji
rodziny poszerzyło się o sieroctwo społeczne, obecnie zaś, zmiany zachodzące w strukturze i
funkcjonowaniu rodziny prowadzą do wyodrębniania się wciąż nowych form sieroctwa.
W okresie międzywojennym, jak już wspomniano, w literaturze funkcjonował najczęściej ogólny termin sieroctwo, oczywistym jest, że operując współczesnym nazewnictwem
dotyczył on zarówno sieroctwa naturalnego, ale i społecznego, stąd dla potrzeb pracy przybliżone zostaną jedynie te dwie kategorie pojęcia.
Sieroctwo naturalne. W praktyce opiekuńczo-wychowawczej zjawisko sieroctwa naturalnego ma szczególne nasilenie po okresie pierwszej i drugiej wojny światowej. W miarę
upływu czasu zjawisko to występowało coraz rzadziej i dzisiaj stanowi już niewielki odsetek
na gruncie rzeczywistości pedagogicznej. Taka sytuacja spowodowała zmianę charakteru niektórych placówek opiekuńczo-wychowawczych, a szczególnie domów dziecka.
Sama interpretacja sieroctwa naturalnego na gruncie pedagogiki jest dziś oczywista
i nie budzi żadnych zastrzeżeń. Alicja Szymborska przez sieroctwo naturalne (zamiennie
używa się słowa: autentyczne) rozumie (…)powszechnie taką sytuację życiową dziecka, które
utraciło rodziców na skutek ich śmierci. Sierotą naturalnym jest więc każde dziecko, którego
rodzice zmarli, półsierotą zaś to, które posiada tylko jedno z rodziców, a drugie już nie żyje102.Zjawisko to ma charakter trwały, nieodwracalny. Śmierć jest przyczyną zerwania kontaktu z rodzicami nie z ich winy, dlatego też u dziecka nie rodzi się poczucie odrzucenia czy
też porzucenia przez rodziców. Śmierć jest wydarzeniem traumatycznym jednak uznaje się, że
fakt opuszczenia dziecka spowodowane śmiercią jest psychicznie łatwiejszy do pogodzenia
niż świadomość, że rodzice żyją, ale nie chcą utrzymywać kontaktu z dzieckiem103.
Sieroctwo naturalne stanowi stały element życia społecznego, dotykało dzieci od zawsze, uzależnione jest od nieszczęśliwych przypadków losowych, takich jak choroba, wypadek
śmiertelny i przede wszystkim wojny, będące przyczyną masowego wzrostu sieroctwa naturalnego. Można wyróżnić dwa jego rodzaje: sieroctwo naturalne pełne, w którym przyczyną
jego powstania jest śmierć obojga rodziców i półsieroctwo, występujące z powodu śmierci
jednego z rodziców104.
102
103
104
A. Szymborska, Sieroctwo społeczne…, s. 13. Podobnie jak A. Szymborska definiują to pojęcie inni autorzy
I. Jundziłł, S. Kozak, M. Schutterly-Fita.
T. E. Olearczyk, dz. cyt., s. 102-103.
L. Winogrodzka, Rodziny zastępcze i ich dzieci, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2007, s. 58.
32
Drugą omawianą kategorię stanowi sieroctwo społeczne. Jest to pojęcie, które cechuje
brak takiej jednoznaczności jak w przypadku poprzedniego. Termin ten został wyodrębniony
w statystyce GUS w 1967 roku. Na jego niejednorodny charakter wskazywał już Stanisław
Kozak: tym dyskusyjnym mianem określamy zjawisko braku opieki rodzicielskiej wynikające
głównie z zaburzeń w funkcjonowaniu rodziny: braku troski o dziecko, przestępczości i demoralizacji rodziców, alkoholizmu i poważnych błędów wychowawczych105. W innym miejscu
autorka rozdzieliła pojęcie sieroctwa społecznego:
− sieroctwo społeczne sensu stricto dla dzieci przebywających w domu dziecka;
− sieroctwo społeczne sensu largo, używane dla określenia dzieci, pozostających w rodzinach, które nie wywiązują się z podstawowych obowiązków opiekuńczych wobec
nich106.
Z powyższych definicji wynika, że z sieroctwem społecznym mamy do czynienia wtedy, gdy rodzice dziecka żyją, ale z różnych względów (przestępczość, alkoholizm, demoralizacja, błędy wychowawcze) funkcje opiekuńcze i wychowawcze są realizowane w stopniu
niewystarczającym. Podobnie definiowały sieroctwo społeczne Maria Łopatkowa czy Alicja
Szymborska: sierota społeczny zaś – to dziecko pozbawione odpowiedniej opieki rodzicielskiej, podobnie jak to się dzieje w przypadku sieroctwa naturalnego, choć oboje rodzice (lub
przynajmniej jedno z nich) żyją107.
Współcześnie głównym źródłem sieroctwa społecznego jest tak zwana „dezorganizacja
rodziny”, czyli niespełnianie przez nią prawidłowych funkcji społecznych i wychowawczych.
Duży procent osieroconych społecznie dzieci pochodzi z rozbitych rodzin (szczególnie dotyczy to rodzin o niskim poziomie moralnym, kulturalnym i materialnym). Sieroctwo społeczne
dotyczy głównie stanu prawnego i psychicznego dziecka, przeżyć, które mu towarzyszą oraz
zachowań manifestowanych, które są charakterystyczne dla procesu sieroctwa. Zjawisko to w
przeciwieństwie do naturalnego nie jest procesem gwałtownym i nieodwracalnym, wręcz
przeciwnie, rozwija się długotrwale przez lata wewnątrz rodziny. Na gruncie pedagogiki
wciąż nie wypracowano jednoznacznej definicji tego pojęcia i stopni jego zróżnicowania,
jego interpretacja nadal wywołuje kontrowersje108. Niektórzy autorzy kwestionują zasadność
105
S. Kozak, dz. cyt., s. 5.
Tamże, s. 9.
107
A. Szymborska, dz. cyt., s. 13. Wg M. Łopatkowej sierota społeczny to ten, którego rodzice jedno lub oboje
żyje, lecz go nie wychowują, wychowują go i sprawują nad nim opiekę całkowitą placówki ku temu powołane. M. Łopatkowa, Samotność dziecka, Książka i Wiedza, Warszawa 1989, s. 102.
108
Pewien terminologiczny porządek wypracował I. Pyrzyk, Sieroctwo naturalne – sytuacja życiowa dziecka,
które utraciło jednego lub obojga rodziców w wyniku śmierci (A. Szymborska); sieroctwo pozorne – sytuacja
życiowa dziecka, które posiada jedno lub obojga rodziców, ale na skutek różnych czynników staje się
„przedmiotem” opieki zakładowej (I. Jundziłł); sieroctwo społeczne – sytuacja życiowa dziecka lub dorosłe106
33
jego stosowania, ze względu na szerokie rozumienie tego terminu. Zdaniem niektórych autorów z sieroctwem społecznym mamy do czynienia wtedy, gdy dziecko zostało opuszczone
również przez społeczeństwo i nie znalazło opieki w środowiskach zastępczych, bądź, gdy
niesprawny system opieki społecznej dopuszcza do poważnych zaniedbań. Część autorów
proponuje zastąpić termin sieroctwo społeczne innym, np. sieroctwo rodzinne. Wśród zwolenników takiego określenia była w latach dziewięćdziesiątych Janina Maciaszkowa109.
Z uwagi na złożoność i niejednoznaczność interpretacji niektórych pojęć i działań opiekuńczych, z chwilą odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 r., pojawiła się konieczność uregulowania i ujednolicenia zasad organizacji i ustalenia zasad opieki społecznej.
Pisząc o niejednorodności interpretacyjnej przytaczanych pojęć warto zaznaczyć, iż podobna sytuacja ma miejsce przy próbach określenia kim, a nawet czym jest dziecko. W literaturze przedmiotu można spotkać rozmaite definicje. Również w przeszłości wyrażano różne
poglądy na ten temat110. Problematyką tą zajmowali się wybitni pedagodzy i psycholodzy,
zwracając uwagę na jego rolę w społeczeństwie111. Johan Heinrich Pestalozzi, szwajcarski
teoretyk i praktyk wychowania wyrażał pogląd, że dziecko jest (…)istotą wyposażoną w wła-
109
110
111
go, którzy pozbawieni są opieki rodzinnej jak i ze strony społeczeństwa (Z. Dąbrowski); dalej sieroctwo duchowe – sytuacja dziecka, które nie jest pozbawione opieki rodzinnej ale ze względu na brak więzów emocjonalnych czuje się osamotnione (M. Shutterly-Fita). I. Pyrzyk, dz. cyt., s. 22; por. K. Radecka, Sieroctwo
społeczne „Praca Socjalna”, 2007, 4, s. 78.
J. Maciaszkowa, Z teorii i praktyki pedagogiki opiekuńczej, PWN, Warszawa 1991, s. 90. W końcu lat
osiemdziesiątych Z. Dąbrowski podjął polemikę z tak rozumianym sieroctwem społecznym: uogólniając, sierotą społeczną jest ten, kto pozostając w zależności opiekuńczej od społeczeństwa, nie doświadcza z jego
strony należnej mu opieki. Zgodnie z powyższymi słowami sierotą społeczną jest każdy człowiek, który posiadając potrzeby opiekuńcze (ponadpodmiotowe) nie ma opiekuna, który by je zaspokoił. (Z. Dąbrowski,
Teoretyczne podstawy opieki i wychowania przez opiekę, UMK, Toruń 1987, s. 44.) Zgodnie z powyższym
trafnym określeniem wobec takich jednostek będzie pojęcie stosowane przez I. Jundziłł – sierota pozorna czy
sieroctwo pozorne. Ono wskazuje na sytuację, w której dziecko posiada rodziców (sieroctwo jego jest więc
pozorne), ale z różnych przyczyn staje się „przedmiotem” opieki społeczeństwa, poprzez różnorodne instytucje opiekuńczo-wychowawcze. Z sieroctwem społecznym zaś będziemy mieć wtedy do czynienia, gdy człowiek zostaje pozbawiony nie tylko opieki rodziców ale także opieki społecznej. Dla przykładu będą to dzieci,
dla których zabrakło miejsca w żłobku, w przedszkolu, internacie czy ludzie bezdomni, kloszardzi, bezrobotni bez prawa do zasiłku itp. Szerzej: I. Jundziłł, dz. cyt.; I. Pyrzyk, dz. cyt., s. 21.
M. Delimata, Dziecko w Polsce średniowiecznej, Wydawn. Poznańskie, Poznań 2004; D. Żołądź-Strzelczyk,
Dziecko w dawnej Polsce, Wyd. UAM, Poznań 2006; K. Bartnicka, Dziecko w świetle pamiętników i powieści polskiego Oświecenia, „Rozprawy z Dziejów Oświaty”, t. 35, 1992, s. 38-86; E.B. Hurlock, Rozwój
dziecka, PWN, Warszawa 1960; P. Ariés, Historia dzieciństwa. Dziecko i rodzina w dawnych czasach, tł. M.
Ochab, Marabut, Gdańsk 1995; B. Śliwerski, Dziecko jako centralna postać pedagogiki i zmiany społecznej,
[w:] Pedagogika i edukacja wobec nowych wspólnot i różnic w jednoczącej się Europie. Materiały z IV Zjazdu Pedagogicznego, red. E. Malewska, B. Ś1iwerski, Impuls, Kraków 2002.
J. Locke, Myśli o wychowaniu, M. Heitzman, [bmw], Lwów 1930-1931; J.A. Komeński, Wielka Dydaktyka,
tł. K. Remerowa, [bmw], Lwów 1935; J. J. Rousseau, Emil, czyli o wychowaniu, tł. W. Husarski, cz.1-2, Nasza Księgarnia, Warszawa 1930; J. Sully, Dusza dziecka, tł. I. Moszczeńska, Nasza Księgarnia, Warszawa
1921; J. Dewey, Szkoła i dziecko, H. Bleszyński, [bmw], Warszawa 1922; J. Piaget, Mowa i myślenie u
dziecka, [bmw], tł. J. Kołudzka, [bmw], Lwów 1929; taż, Jak sobie dziecko świat przedstawia?, tł. M. Ziembińska, Lwów 1933; więcej J. Wnęk, Dziecko w polskiej literaturze naukowej 1918-1939, Instytut Historii
Nauki PAN, Warszawa 2012, s. 14-15.
34
ściwości duchowe, właściwości, które stoją ponad życiem zwierzęcym112. Postrzegał dziecko
jako istotę bardzo ważną, wyjątkową, którą trzeba otoczyć opieką. Z kolei pedagog, publicystka i pisarka – Ellen Key, przekonywała, że (…)należyte wychowanie i edukacja dzieci
może się przyczynić do odnowy moralnej narodów, polepszenia życia na Ziemi113.
Współcześni znawcy problematyki dziecięcej podają wiele jego określeń. Według standardu przyjętego przez Narody Zjednoczone dzieckiem jest istota, która nie ukończyła 18
roku życia114. W opinii pedagogów zaś, dziecko to człowiek w okresie rozwoju – od urodzenia
do zakończenia procesu wzrastania. Rozbudowaną definicję podaje Danuta Waloszek dowodząc, iż dziecko, to: po pierwsze – człowiek od urodzenia do okresu dojrzewania (adolescencji); potomek ludzki (rzadziej zwierzęcy); niezależnie od pochodzenia i wieku - syn (potomek
„po mieczu”), córka (potomek „po kądzieli”); po drugie – charakterystyczny reprezentant
jakiejś epoki, okresu, np. „dzieci kwiaty”, „dzieci komputerowe”, lub przypisany do idei, wyznania, np. dzieci boże, dzieci pokoju, globalne dzieci, dzieci szczęścia, itp.115
Odrębną kwestię stanowi zagadnienie długotrwałości dzieciństwa u człowieka116. Znany
psycholog Stefan Baley, którego twórczość przypada w połowie lat trzydziestych ubiegłego
stulecia, podawał, że wiek życia 12-13 bywa uznawany jako koniec dzieciństwa, a początek
dojrzewania117. W pracy przyjęto iż dzieciństwo kończy się w wieku 14 lat.
112
J. H. Pestalozzi, Matka i dziecko, przełożył i wstępem poprzedził Z. Mysłakowski, Nasza Księgarnia, Warszawa 1938, s. 42.
113
E. Key, Stulecie dziecka, tł. I. Moszczeńska, Nasza Księgarnia, Warszawa 1928.
114
Dziecko, [w:] W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Wydawn. Akademickie „Żak”, Warszawa 2007, s. 91.
115
D. Waloszek, Dziecko, [w:] Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. l, Wydawnictwo Akademickie „Żak”,
Warszawa 2003, s. 883; zob. także: B. Śliwerski, Pedagogika dziecka. Studium pajdocentryzmu, GWP,
Gdańsk 2007; C. Walesa, Dziecko, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 4, pod red. R. Łukaszyka, L. Bieńkowskiego, F. Gryglewicza, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1985,
s. 502-507; Dziecko, [w:] W. Kopaliński, Słownik symboli, PWN, Warszawa 1990, s. 80- 82; Dziecko,
[w:] J.E. Cirlot, Słownik symboli, Wydawnictwo Znak, Kraków 2006, s. 121.
116
Dzieciństwo, [w:] J. Pieter, Słownik psychologiczny, Wydawn. JMP, Katowice 2004, s. 80.
117
Z dzieciństwa wydzielał osobno niemowlęctwo, obejmujące pierwszy rok życia. Pozostały okres dzieciństwa
dzielił na takie fazy: tzw. dzieciństwo pierwsze, czyli wczesne, sięgające do końca około 3-go roku życia
(okres, w którym dziecko przyswaja sobie mowę); tzw. drugie (średnie, przedszkolne) dzieciństwo, sięgające
do około 6-go, względnie 7-go roku życia (okres „magicznego poglądu na świat”, w którym dziecko często
nie odróżnia świata rzeczywistego od fantastycznego, żywo interesuje się bajką, uważając, że wydarzenia z
niej są prawdziwe); tzw. trzecie dzieciństwo (wiek, w którym dziecko uczęszcza do szkoły, przyjmuje coraz
bardziej realistyczne nastawienie do otaczającego je świata). S. Baley, Zarys psychologii w związku z rozwojem psychiki dziecka, Książnica-Atlas, Lwów-Warszawa 1935, s. 319-325.
35
WYBÓR NAJWAŻNIEJSZEJ LITERATURY DOTYCZĄCEJ PROBLEMATYKI ROZPRAWY
Bibliografia
I.
Źródła:
Źródła archiwalne:
Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim (APPT), zespoły akt:
Akta miasta Piotrkowa. Okres międzywojenny. 1918-1939.
Starostwo Powiatowe Piotrkowskie ([1915] 1919-1939)
Wydział Powiatowy w Piotrkowskie. 1918-1939
Archiwum Akt Nowych w Warszawie (AAN)
Ministerstwo Opieki Społecznej. 1918-1939. Departament Opieki nad Dziećmi i Młodzieżą
Archiwum Państwowe w Łodzi (APŁ)
Akta miasta Łodzi. Wydział Opieki Społecznej
Akta prawne:
Dziennik Praw Państwa Polskiego, 1919, nr 14, poz. 171
Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej 1920 Nr 44, poz. 272
Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej 1921 Nr 44/1921, poz. 267
Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej 1923, Nr 92, poz. 726
Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej 1924 Nr 65, poz. 636
Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej 1927, Nr 40, poz. 354; poz. 866; Nr 100, poz. 866; Nr
27, poz. 232
Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej 1928, Nr 8, poz. 56
Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej 1930, Nr 23, poz. 210; Nr 29, poz. 267
Sprawozdania urzędowe:
Instrukcja Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej dla zamkniętych zakładów opiekuńczych dla
dzieci i młodzieży normalnej, Warszawa 1925
Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej 1922-1930
Samorząd Piotrkowa Trybunalskiego w latach 1935-1939 (krótki zarys działalności), Piotrków
Trybunalski 1939
Sprawozdanie Magistratu Miasta Piotrkowa od roku 1923-1928, Piotrków Trybunalski 1928
Sprawozdanie samorządu miejskiego Miasta Piotrkowa za lata 1925–1933, Piotrków Trybunalski 1933
Sprawozdanie w sprawie opieki nad dziećmi i młodzieżą w m. Piotrkowie za 1926 r. 8. III. 1927
APPT, AmP, sygn. 5034
Sprawozdanie za okres I-IV 1920, Opieka społeczna. APPT, AmP, sygn. 2570; Sprawozdanie
za okres I-IV 1920. APPT, AmP, sygn. 1348
36
Sprawozdania z działalności zakładu opieki całkowitej (zamkniętej) dla dzieci i młodzieży p.n.
Piotrkowskiego Towarzystwa Dobroczynności dla Chrześcijan za okres od 1 kwietna 1935 do
31 marca 1936, APPT, SPP, sygn. 3674
Wiadomości statystyczne miasta Piotrkowa (1925-1938), Piotrków Trybunalski 1938
Prace zwarte:
Babicki J. Cz., Akcja kolonii letnich, Wyd. „Siła”, Warszawa 1932
Babicki J. Cz., Opieka społeczna nad dzieckiem i młodzieżą. Encyklopedia Wychowania, t. III,
Nasza Księgarnia, Warszawa 1932
Babicki J. Cz., Woytowicz-Grabińska W., Opieka społeczna nad dzieckiem i młodzieżą, [w:] Encyklopedia Wychowania, t. 3, PWN, Warszawa 1939
Bałachowski W., Zasady i ideał wychowania rodzinnego, brak miejsca wydania [dalej: bmw],
Poznań 1936
Brodowska H., Z dziejów kształcenia pracowników społeczno-oświatowych, [bmw], Łódź 1928
Dydusiak L., Opieka publiczno-prawna nad dzieckiem w Polsce, Drukarnia Urzędnicza, Lwów
1938
Feinkind M., Dzieje Żydów w Piotrkowie i okolicy od czasów najdawniejszych do chwili obecnej,
[bmw], Piotrków Trybunalski 1930
Godycki M., Instrukcja dla kolonii letnich, Drukarnia „Dziennika Poznańskiego”, Poznań 1935
Kopczyński S., Opieka higieniczno-lekarska nad dzieckiem normalnem(!) w szkole, Wyd. „Rola”,
Warszawa 1929
Kopczyński S., Rola lekarza powiatowego w dozorze higieniczno-lekarskim nad szkołami, Druk.
Państwowa, Warszawa 1919
Koralewski K., Opieka społeczna. Dobroczynność publiczna, Wyd. B. Wierzbicki, Warszawa
1918
Korczak J., Jak kochać dziecko. Internat, kolonie letnie. Dom Sierot, Drukarnia Naukowa, Warszawa – Towarzystwo Naukowe, Kraków 1929
Krakowski B., Podstawy prawne opieki nad macierzyństwem, dziećmi i młodzieżą w Polsce:
zbiór ustaw, rozporządzeń, statutów, instrukcyj(!) i okólników, Druk. Bankowa, Warszawa 1931
Książka adresowa. Informator Piotrkowa i okolic, pod red. J. Frąckiewicza, [bmw],Piotrków
Trybunalski 1931
Kursy dokształcające dla wychowawców zakładów opiekuńczo-wychowawczych, PWN, Warszawa 1927
Łopatto S., Kolonie i półkolonie jako problem zdrowotny i kulturalno-wychowawczy, [w:] Kolonie i półkolonie dla dzieci i młodzieży, praca zbiorowa, [bmw],Warszawa 1938
Manteuffel E., Współczesne formy opieki społecznej, [w:] Aktualne zagadnienia opieki społecznej
Pamiętnik Zjazdu Referentek Opieki nad Matką i Dzieckiem ZPOK w dniach 7,8,9 grudnia 1935,
[bmw], Warszawa 1936
Opieka społeczna. Zbiór ustaw i rozporządzeń, opr. S. Grochowski, E. Chwalewik, [bmw], Warszawa 1929
Ostrowski A., Dziecko w opiece publicznej, Lud. Spół. Tow. Wyd., Lwów 1929
Poznajmy warunki życia. Praca zbiorowa Komisji Sekcji Psychologów Szkolnych przy Towarzystwie Psychologicznym im. J. Joteyko, red. H. Radlińskiej, M. Grzywak-Kaczyńskiej, J. Szollówny, Nasza Księgarnia, Warszawa 1934
Rogowska-Falska M., Zakład wychowawczy „Nasz Dom”. Szkic informacyjny, Druk. Krajowa,
Warszawa 1928
37
Rudzińska R., Bibliografia pracy społecznej 1900-1928, Wyd. „Rola”, Warszawa 1929
Rudzińska R., Co to jest opieka społeczna, Ministerstwo Opieki Społecznej, Warszawa 1939
Skarbek F., O ubóstwie i ubogich, Drukarnia Gałęzowskiego, Warszawa 1927
Wiadomości statystyczne miasta Piotrkowa (1925-1938), [bmw], Piotrków Trybunalski 1938
Witkiewicz-Mokrzycka H., Dziecko a służba społeczna, [bmw], Warszawa 1934
Ziemnowicz M., Rodzina a wychowanie państwowe, Książnica-Atlas, Lwów–Warszawa 1932
Czasopisma wydane do 1939 roku:
„Opieka nad Dzieckiem” 1926, 1928
„Praca Społeczna” 1920
„Wiadomości Statystyczne” 1923-1926
„Życie Młodych”
Artykuły z czasopism:
Babicki J. Cz., Formy opieki społecznej, „Opiekun Społeczny”, 1936, nr 2, 3, 4, 6, 1937, nr 3
Babicki J. Cz., Kolonie letnie, „Opiekun Społeczny”, 1937, z. 8
Babicki J. Cz., Krzywda dziecka w zakładzie opiekuńczo-wychowawczym, „Opieka nad Dzieckiem”, 1928, nr 1
Babicki J. Cz., Wychowanie na koloniach, „Opieka nad Dzieckiem”, 1925, z. 6
Brauny F., Kilka uwag o opiece zastępczej nad dzieckiem, „Samorząd” 1938, nr 38
Kasprzak M., Rudzińska E., Opieka społeczna w liczbach (zakłady opiekuńcze zamknięte dla
dzieci i młodzieży, „Opieka nad Dzieckiem” 1933
Kopczyński S., Opieka higieniczno-lekarska nad szkołami powszechnymi, „Szkoła Polska” 1925,
z. 3
Kopczyński S., W sprawie dozoru higieniczno-lekarskiego nad szkołami, „Opieka nad Dzieckiem” 1925, nr 1
Korczak J., Występna kara, „Opieka nad Dzieckiem”, R. I: 1923, nr 2
Krakowski B., Piętnastolecie działalności Polskiego Komitetu Opieki nad Dzieckiem w dziedzinie
naukowo-wydawniczej, [w:] „Życie Młodych”, 1938, nr 3-4
Krakowski B., Stan opieki nad dziećmi w Polsce i najpilniejsze w tej dziedzinie potrzeby, „Opieka
nad Dzieckiem” 1925
Kronika, „Opiekun Społeczny” 1939, nr 8/9
Kuroczko E., Postulaty organizacyjno-dydaktyczne rozwijającego się szkolnictwa sanatoryjnego
w Polsce, [w:] „Życie Dziecka” 1936, nr 2
Leśniewska H., Dokształcanie wychowawców zakładów opiekuńczych, „Wolna Wszechnica Polska”, Warszawa 1937
Opieka nad matką, dzieckiem i młodzieżą („Tydzień dziecka”, 16-IX - 23-IX 1928 r.), [b.a.] „Głos
Trybunalski”, 12 września 1928, rok V, nr 209
Opieka Społeczna w Polsce, „Bluszcz” 1924, nr 1
Papuziński S., Kształtowanie zawodu młodzieży opuszczonej. Uwagi krytyczne, potrzeby, perspektywy, „Życie Młodych”, 1938, nr 11
38
Porzucenie dziecka, [b. a.], „Dziennik Piotrkowski” 10 maja 1937, rok XXIII, nr 157
Rawita-Witanowski M., Dzieje Towarzystwa Dobroczynności dla Chrześcijan w Piotrkowie Trybunalskim z powodu pięćdziesięciolecia 1885-1935, Piotrków Trybunalski 1935
Sadzewiczowa M., O potrzebie organizacji wśród rodziców, „Rodzina” 1922, z. 3-4
Szenajch W., Najważniejsze warunki rozwoju opieki nad dzieckiem , „Opieka nad Dzieckiem”,
1923
II.
Opracowania:
Prace zwarte:
Araszkiewicz F., Ideały wychowawcze Drugiej Rzeczypospolitej, PWN, Warszawa 1978
Badora S., Marzec D., Twórcy polskiej pedagogiki opiekuńczej. Wybrani przedstawiciele, Wyd.
Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Częstochowa 1995
Balcerek M., Prawa dziecka, PWN, Warszawa 1986
Balcerek M., Rozwój opieki nad dzieckiem w Polsce w latach 1918-1939, PWN, Warszawa 1978
Balukiewicz M., Protektoraty lwowskie. Początki i rozwój praktyki opiekuńczo-wychowawczej we
Lwowie i na ziemi lwowskiej od końca XVIII stulecia do wybuchu II wojny światowej,
Wydaw. UŚ, Katowice 2000
Baranowski K., Zabudowa i warunki mieszkaniowe w latach 1918-1939, [w:] Dzieje Piotrkowa
Trybunalskiego, pod red. B. Baranowskiego, Wydaw. Łódzkie, Łódź 1989
Bardach J., Leśnodorski B., Pietrzak M., Historia ustroju i prawa polskiego, Wydawnictwa
Prawnicze PWN, Warszawa 1998
Bartkowiak E., Formacje zakonne wobec problemu dzieci pozbawionych opieki w Polsce
w latach 1918-1939, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2009
Bartnicka H., Szybiak I., Zarys historii wychowania, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2001
Bobrowska B., Rzeczpospolita dziecięca, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1962
Bobrowska B., Wychowanie zakładowe czy w rodzinie przybranej, „Życie dziecka” r. 4, 1935, nr
7-8, s. 184-192, [w:] Źródła do pedagogiki opiekuńczej, red. I. Lepalczyk, t. 1, PWN, Warszawa
1988
Bunsch-Konopka H., Historia Opieki Społecznej w Polsce, [w:] Pomoc społeczna w Polsce,
cz. II, red. J. Staręga-Piasek, Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa 1985
Cichy B., Życie i działalność społeczno-pedagogiczna Kazimierza Jeżewskiego, [w:] Pedagog
czynu – Kazimierz Jeżewski, red. B. Cichy, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa
1978
Ciczkowski W., Pomoc społeczna, [w:] Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, red. D. Lalak, T. Pilch, Wydawnictwo Naukowe „Żak”, Warszawa 1999
Cutter Z., Sadowska E., Opieka nad ludnością II Rzeczypospolitej ze szczególnym uwzględnieniem mniejszości żydowskiej, [w:] Opieka nad dziećmi i młodzieżą. Studia z dziejów oświaty
w XX wieku, pod red. S. Walasek, Impuls, Kraków 2008
Czakyrow N., Janusz Korczak wśród wybitnych pedagogów, [w:] Janusz Korczak. Życie
i dzieło, red. A. Lewin, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1987
39
Dąbrowski Z., Kulpiński F., Pedagogika opiekuńcza, historia, teoria, terminologia, Wydaw.
Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2000
Dąbrowski Z., Teoretyczne podstawy opieki i wychowania przez opiekę, UMK, Toruń 1987
Deklaracja Genewska, „Opieka nad Dzieckiem” 1923, nr 5, s. 260, [w:] Źródła do pedagogiki
opiekuńczej, pod red. I. Lepalczyk, t. 1, PWN, Warszawa 1988
Domżał U., Opieka państwa i organizacji pozarządowych nad dzieckiem w latach 1919-1939,
Wydawnictwo WSEZ, Łódź 2009
Dumont G. F., Mit przeludnienia, [w:] XVIII Międzynarodowy Kongres Rodziny, red. A. Czarnocki, Warszawa 1994
Dziecko w rodzinie i społeczeństwie. T. 2. Dzieje nowożytne, red. K. Jakubiak, W. Jamrożek,
Wydaw. Uczelniane AB im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2002
Felchner A., Dzieci i młodzież szkolna w oficjalnych sprawozdaniach władz miejskich Piotrkowa
Trybunalskiego (1925-1939), [w:] Myśl i praktyka pedagogiczna. Studia ofiarowane profesorowi
Lucjanowi Olszewskiemu w 70 rocznicę urodzin i 50 pracy zawodowej, pod red. W. Chmielewskiego i W. Starzyńskiej, Naukowe Wydawnictwo Piotrkowskie, Piotrków Trybunalski 2008
Felchner A., J. Majchrzyk-Mikuła, Zdrowotność i profilaktyka uczniów wczoraj i dziś, [w:] Wczesna edukacja dziecka – perspektywy i zagrożenia, red. Stanisława Włoch, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2009, 359-372
Felchner A., Kilka uwag dotyczących początków profilaktyki chorób zakaźnych (na przykładzie
Piotrkowa Trybunalskiego) A few remarks on the early stages of contagious diseases prophylaxis
(on the example of Piotrków Trybunalski), „Hygeia Public Heath”, 2011, 46(1), 8-13 (wydanie
internetowe)
Felchner A., Zdrowie i zdrowotność Piotrkowian. Z problematyki zdrowotności mieszkańców
Piotrkowa Trybunalskiego i powiatu piotrkowskiego na tle całego kraju (od końca lat 20-tych do
początku 70-tych XX wieku), Oficyna Wydawnicza Arboretum, Wrocław 2006
Furmanowska M., Działania na rzecz rodziny w Drugiej Rzeczypospolitej, Oficyna Wydawnicza
ATUT, Wrocław 2008
Grabowska W., Szkolnictwo powszechne w Polsce w latach 1932 – 1939, Zakład Narodowy im.
Ossolińskich, Wrocław 1976
Helena Radlińska – portret pedagoga (rozprawy, wspomnienia, materiały), red. L Lepalczyk, B.
Wasilewska, Wydaw. Uniwersytet. Łódzkiego, Łódź 1994
Higiena szkolna, red. M. Kacprzak, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1958
Jakubiak K., Przyczynek do dziejów Związku Zawodowego Wychowawców Polskich Zakładów
Wychowawczych (1926-1934), [w:] W dialogu z przeszłością, red. W. Jamrożek, D. ŻołądźStrzelczyk, Wydawnictwo ASTRUM, Poznań 2002
Jakubiak K., Współdziałanie rodziny i szkoły w pedagogice II Rzeczypospolitej, Wydaw. Uczelniane WSP, Bydgoszcz 1997
Jamrożek W., Opieka nad dzieckiem w opinii i poczynaniach galicyjskiej socjalnej demokracji,
[w:] Dziecko w rodzinie i społeczeństwie. T. 2. Dzieje nowożytne, red. K. Jakubiak, W. Jamrożek,
Wydaw. Uczelniane AB im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2002
Jundziłł I., Zarys pedagogiki opiekuńczej, Wydaw. Uczelniane UG, Gdańsk 1985
Kalinowska-Witek B., Kartka z dziejów oświaty lubelskiej. Prywatne Żeńskie Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcące Wacławy Arciszowej w Lublinie (1912-1949), Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2012
40
Kalinowska-Witek B., W rodzinie i dla rodziny. Edukacja dziewcząt na przełomie XIX i XX wieku
w wybranych czasopismach Królestwa Polskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii CurieSkłodowskiej, Lublin 2011
Kalus S., Polityka opiekuńcza – pojęcie oraz miejsce w systemie oddziaływań państwa i innych
organizacji na istniejący układ stosunków społecznych, [w:] Z problematyki prawa pracy i polityki socjalnej, red. Zieliński T., t. 5, Wydaw. UŚ, Katowice 1982
Kamiński A., Zakres i podstawowe pojęcia pedagogiki społecznej Heleny Radlińskiej, [w:]
H. Radlińska, Pedagogika Społeczna, [bmw], Wrocław 1961
Kawula S., Studia z pedagogiki społecznej, Wydawnictwa WSP, Olsztyn 1996
Kaźmierczak T., Łuczyńska M., Wprowadzenie do pomocy społecznej, „Interart”, Katowice 1998
Kelm A., Formy opieki nad dzieckiem w Polsce Ludowej, WSiP, Warszawa 1983
Kelm A., O wykorzystaniu dorobku Janusza Korczaka w procesie kształcenia współczesnego wychowawcy, [w:] Janusz Korczak. Życie i dzieło, red. A. Lewin, WSiP, Warszawa 1987
Kępski Cz., Dziecko sieroce i opieka nad nim w Polsce w okresie międzywojennym, Wydaw.
UMCS, Lublin 1991.
Kępski Cz., Idea miłosierdzia a dobroczynność i opieka, Wydaw. UMCS, Lublin 2002
Kępski Cz., Kształcenie zawodowe wychowanków zakładów dla sierot w Polsce w latach 19181939, Wydaw. UMCS, Lublin 1991
Kłapeć J., Rada Główna Opiekuńcza w dystrykcie lubelskim 1940-1944, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2011
Kłuszyńska D., Robotnicze Towarzystwo Przyjaciół Dzieci. Okres pionierski 1919-1939, [bmw],
Warszawa 1966
Konopka-Bunsch H., Historia opieki społecznej w Polsce, [w:] Pomoc społeczna w Polsce, cz. II,
Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa 1985
Korczak J., Kiedy znów będę mały, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Warszawa 1991
Kostkiewicz J., Kierunki i koncepcje pedagogiki katolickiej w Polsce 1918-1939, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Warszawa 2013
Kozdrowicz E., Sieroctwo, [w:] Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, red.
D. Lalak, T. Pilch, PWN, Warszawa 1999
Krzeczkowski K., Polityka społeczna, [bmw], Łódź 1947
Kulpiński F., Historyczne podmioty myśli i praktyki opieki nad dzieckiem, [w:] Pedagogika opiekuńcza. Historia. Teoria. Terminologia, red. Z. Dąbrowski, F. Kulpiński, Wydaw. Uniwersytetu
Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2000.
Kuroczko E., Na trudnej drodze nauczyciela: autobiografia, rozprawy, artykuły, przemówienia.
Wspomnienia o Eustachym Kuroczce, materiały zebr., oprac. i do dr. przygot. kom. red. Żanna
Kormanowa et al., Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1962
Kuzańska-Obrączkowa M., Koncepcje wychowawcze Robotniczego Towarzystwa Przyjaciół
Dzieci 1918-1939. Analiza założeń i funkcjonowania placówek, [w:] Monografie pedagogiczne,
red. B. Suchodolski, t. XVIII, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, Wrocław
- Warszawa - Kraków 1967
Kwalifikacjach Kierowników Zakładów Opiekuńczych „Opieka nad Dzieckiem” R. 6, 1928, nr 1,
s.72-74, [w:] Źródła do pedagogiki opiekuńczej, pod red. I. Lepalczyk, t. 1, PWN, Warszawa
1988
Lalak D., Pilch T., Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, Żak, Warszawa
1999
41
Leś E., Od filantropii do pomocniczości. Studium porównawcze rozwoju i działalności organizacji społecznych, Elipsa, Warszawa 2000
Leś E., Zarys historii dobroczynności i filantropii w Polsce, Prószyński i S-ka, Warszawa 2001
Lipkowski O., problemy profilaktyki i kompensacji w pedagogice Kazimierza Jeżewskiego,
[w:] Pedagog czynu – Kazimierz Jeżewski, red. B. Cichy, WSIP, Warszawa 1978
Łobocki M., Metody i techniki badań pedagogicznych, Impuls, Kraków 2004
Maciaszkowa J., Z teorii i praktyki pedagogiki opiekuńczej, PWN, Warszawa 1991
Majchrzyk-Mikuła J., Higiena szkolna na Lubelszczyźnie w latach 1918-1939 na tle całego kraju,
Naukowe Wydawnictwo Piotrkowskie, Piotrków Trybunalski 2013
Majchrzyk-Mikuła J., Początki opieki zdrowotnej w szkolnictwie polskim, [w:] Myśl i praktyka
pedagogiczna. Studia ofiarowane profesorowi Lucjanowi Olszewskiemu w 70 rocznicę urodzin i
50 pracy zawodowej, pod red. W. Chmielewskiego i W Starzyńskiej, Naukowe Wydawnictwo
Piotrkowskie, Piotrków Trybunalski 2008
Maria Grzegorzewska – pedagog w służbie dzieci niepełnosprawnych, red. E. Żabczyńska, PWN,
Warszawa 1985
Marzec H., Sytuacja dziecka w rodzinie podlegającej współczesnym przemianom, [w:] Z rodziną
i dla rodziny w dobie globalizacji, red. H. Marzec, T. 1, Naukowe Wydawnictwo Piotrkowskie,
Piotrków Trybunalski 2011
Matyjas B., Aktywność kulturalna dzieci i młodzieży w teorii i praktyce pedagogicznej Janusza
Korczaka, Wydawnictwo Naukowe, Kielce 1996
Matyjas B., Kazimierz Jeżewski (1877-1948), [w:] Opieka i pomoc społeczna w poglądach pedagogów XX wieku, red. A. Datta-Jakubowska, Wyd. WSP, Częstochowa 2000
Mauersberg S., Komu służyła szkoła w II Rzeczypospolitej? Społeczne uwarunkowania dostępu
do oświaty, PWN, Warszawa 1988
Mauersberg S., Opieka nad dzieckiem i szkolnictwo specjalne, [w:] Historia wychowania. Wiek
XX, red. J. Miąso, PWN, Warszawa 1980
Mazurkiewicz E. A., Sprawność działania socjalnego w pedagogice społecznej Heleny Radlińskiej, Wydawnictwo UŁ, Łódź - Wrocław 1983
Mikołajewicz W., Praca socjalna jako działanie wychowawcze, PWN, Warszawa 1995
Mikulski J., Przygotowanie zawodowe pracownika socjalnego, PWN, Warszawa 1976
Możdżeń S. J., Historia wychowania 1918-1945, Wydawnictwo Naukowe, Kielce 2000
Nauki pedagogiczne w Polsce. Tradycje – współczesność – przyszłość, red. S. Michalski,
R. Ossowski, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Bydgoszczy, Bydgoszcz 1994
O Kwalifikacjach Kierowników Zakładów Opiekuńczych, „Opieka nad Dzieckiem” R. 6, 1928,
nr 1, s.72-74, [w:] Źródła do pedagogiki opiekuńczej, pod red. I. Lepalczyk, t. 1, PWN, Warszawa
1988, s. 276-277
Ogólnopolski Kongres Dziecka, „Życie Młodych” R. 7/1, 1938, nr 11, s. 353-359, [w:] Źródła do
pedagogiki opiekuńczej, red. I. Lepalczyk, t. 1, PWN, Warszawa 1988
Okrasa M., Obraz życia młodzieży szkolnej na Lubelszczyźnie od średniowiecza do początków
XX wieku. Studium z dziejów burs i internatów szkolnych, Wydaw UMCS, Lublin 2013
Olearczyk T. E., Sieroctwo i osamotnienie. Pedagogiczne problemy kryzysu współczesnej rodziny, WAM, Kraków 2008
Olszewski L., Janusz Korczak wybitny polski pedagog – nowator i społecznik, [w:] Aktualność
idei Janusza Korczaka, red. T. Wróblewska, Horyzont, Koszalin 1993
42
Opieka nad dziećmi i młodzieżą. Studia z dziejów oświaty w XX wieku, pod red. S. Walasek, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008
Paciorek M., Higiena dzieci i młodzieży w polskim czasopiśmiennictwie medycznym dwudziestolecia międzywojennego, PWN, Warszawa 2010
Pamiętniki kobiet, PWN, Warszawa 1977
Pamiętniki nauczycieli w 75-lecie ZNP, red. J. Chałasiński, WSiP, Warszawa 1980
Parzęcki R., Problematyka sieroctwa społecznego w przeszłości, [w:] Sieroctwo społeczne, objawy i sposoby jego zapobiegania w aktualnej rzeczywistości kraju, red. T. Sołtysiak, WSHE, Włocławek 1998
Pawlak M., Serczyk J., Podstawy badań historycznych, Księgarnia Odkrywcy, Bydgoszcz 1994
Pawłowski T., Metodologiczne zagadnienia humanistyki, PWN, Warszawa 1969
Pedagogika społeczna i praca socjalna. Przegląd stanowisk i komentarzy, red. MarynowiczHetka E., Piekarski J., Urbaniak-Zając D., Wydaw. Śląsk, Warszawa 1996
Pedagogika, red. Śliwerski B., t. 1, Gdańskie Wydawnictwo Pedagogiczne, Gdańsk 2006
Pęcherski M., Świątek C., Organizacja oświaty w Polsce w latach 1917-1977. Podstawowe akty
prawne, PWN, Warszawa 1978
Piekarski J., Pedagogika społeczna i praca socjalna, przegląd stanowisk i komentarze, Wydaw.
Śląsk, Katowice, 1998
Pokora W., Znaczenie działalności RTPD w latach 1919-1939, Książka i Wiedza, Warszawa
1979
Poliński D., Obraz własny życia w Polsce międzywojennej, Książka i Wiedza Warszawa 1986
Poliński D., Warunki pracy i życia w Polsce międzywojennej, Książka i Wiedza, Warszawa 1980
Poznańska B., Środowisko lekarskie II Rzeczypospolitej, [w:] Inteligencja polska XIX i XX wieku,
red. Czepulis-Restenis R., Polska Akademia Nauk, Warszawa 1991
Przemiany rodziny polskiej, red. J. Komorowska, Instytut Wydawniczy CRZZ [Centralnej Rady
Związków Zawodowych], Warszawa 1975
Przyczynek do dziejów Związku Zawodowego Wychowawców Polskich Zakładów Wychowawczych (1926-1934), [w:] W dialogu z przeszłością, red. W. Jamrożek, D. Żołądź-Strzelczyk, Wydaw. Naukowe UAM, Poznań 2002
Pyrzyk I., Kontrowersje wokół sieroctwa społecznego na gruncie pedagogiki polskiej, [w:] Sieroctwo społeczne, objawy i sposoby jego zapobiegania w aktualnej rzeczywistości kraju, red. T.
Sołtysiak, WSHE, Włocławek 1998
Pyrzyk I., Prekursorzy pedagogiki opiekuńczej, Wydaw. Adam Marszałek, Toruń 2002
Radlińska H., Badania regionalne dziejów pracy społecznej i oświatowej, Książka i Wiedza,
Warszawa 1948
Radlińska H., Pedagogika społeczna, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1961
Radlińska H., Przygotowanie do zawodowej pracy społecznej i badań społecznych, „Życie
Młodych” 1938, nr 7-8, [odbitka w:] Źródła do pedagogiki opiekuńczej, t. 1, red. L Lepalczyk,
PWN, Warszawa 1998
Radlińska H., Z dziejów pracy społecznej i oświatowej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1964
Radwan-Pragłowski J., Frysztacki K., Społeczne dzieje pomocy człowiekowi. Od filantropii greckiej do pracy socjalnej, Interart, Warszawa 1996
43
Razem łatwiej. Stowarzyszenia i fundacje, red. Z. Lasocik, Helsińska Fundacja Praw Człowieka,
Warszawa 1992
Roszkowski W., Historia Polski 1914-1990, PWN, Warszawa 1991
Rzędowska A., Hałaczkiewicz B., Historia Piotrkowskich Żydów (do 1939 roku), nakł. Urzędu
Miasta, Piotrków Trybunalski 2008
Sala W., Praca w zakładach opiekuńczo-wychowawczych (w okresie 1918-1939), Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1964
Schutterly-Fita M., Dlaczego są opuszczone dzieci?, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich,
Wrocław- Kraków 1992
Sosnowska J., Działalność socjalna i opiekuńczo-wychowawcza łódzkiego chrześcijańskiego towarzystwa dobroczynności (1885-1940), Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2011
Status Polskiego Komitetu Pomocy Dzieciom, „Opieka nad Dzieckiem”, R. 4, 1926, nr 2,
s. 82-85, [w:] Źródła do pedagogiki opiekuńczej, red. I. Leparczyk, t. 1, PWN, Warszawa 1988
Szczygieł M., Rodzaje i formy pomocy społecznej w pierwszych latach odradzającej się
Rzeczypospolitej, [w:] Dziecko w lokalnym systemie pomocy społecznej, pod red. S. Czarneckiej,
Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Częstochowa 2002
Śliwerski B., Pedagogika Janusza Korczaka, [w:] Pedagogika, t. l. red. Z. Kwieciński,
B. Śliwerski, PWN, Warszawa 2003
Tomasik E., „Ocalić od zapomnienia...” - Maria Grzegorzewska w relacjach ze współczesnymi,
Nasza Księgarnia, Warszawa 1998
Tomasik E., Sieroctwo społeczne pojęcie i przyczyny, [w:] Pedagogika specjalna dla pracowników socjalnych, red. D. M. Piekut-Brodzka, J. Kuczyńska-Kwapisz, Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, Warszawa 2004
Trzebiatowski K., Szkolnictwo powszechne w Polsce w latach 1918 – 1932, Zakład Narodowy
im. Ossolińskich, Wrocław 1970
Ubóstwo, zaradność społeczna, zmiana społeczna, red. D. Zalewska, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1995
Uchwała Kongresu Genewskiego (24-28 VIII 1925 r.), „Opieka nad Dzieckiem” R. 4, 1926, nr 1,
s. 43-46, [w:] Źródła do pedagogiki opiekuńczej, pod red. I. Lepalczyk, t. 1, PWN, Warszawa
1988
Uziembło A. O., Pedagogika społeczna Heleny Radlińskiej i jej znaczenie w chwili obecnej,
PZWS, Warszawa 1964
Uziembło A. O., Zadania i przedmiot pedagogiki społecznej, PWN, Warszawa 1983
Wapiński R., Pokolenia Drugiej Rzeczypospolitej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław
1991
Warchulińska A. , Piotrków Trybunalski między wojnami. Opowieść o życiu miasta 1918-1939,
Dom Wydawniczy Księży Młyn, Łódź-Piotrków Trybunalski 2012
Warunki pracy i życia w Polsce międzywojennej w świetle badań społecznych, red.
D. Poliński, Wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1980
Węgierski Z., Opieka nad dzieckiem osieroconym. Teoria i praktyka, Wydaw. Akapit, Toruń
2006
Winogrodzka L., Rodziny zastępcze i ich dzieci, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2007
Wnęk J., Dziecko w polskiej literaturze naukowej 1918-1939, Instytut Historii Nauki PAN, Warszawa 2012
44
Wojdyło W., Model rodziny i wychowania rodzinnego w Drugiej Rzeczypospolitej w myśli programowej Związku Ludowo-Narodowego 1918-1928, [w:] Jakubiak K., Rodzina jako środowisko
wychowawcze w czasach nowożytnych, Wyd. Uczelniane WSP, Bydgoszcz 1995
Wołczyk J., Pedagogika Kazimierza Jeżewskiego na tle współczesności, [w:] Kazimierz Jeżewski.
System wychowawczy, red. K. Czajkowski, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1969
Wołoszyn S., Nauki o wychowaniu w Polsce w XX wieku. Próba syntetycznego zarysu na tle powszechnym, Dom Wydawniczy Strzelec, Kielce 1998
Woźnicka Z., Wychowanie przedszkolne w Polsce Ludowej, PZWS, Warszawa 1972
Wroczyński R., Działalność opiekuńczo-wychowawcza na tle współczesności, [w:] Kazimierz Jeżewski. System wychowawczy, red. K. Czajkowski, PZWS Warszawa 1969
Wróbel M., Wychowanie przedszkolne w Polsce w latach 1918-1939, Zakład Narodowy im.
Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków 1967
Wychowanie w rodzinie od starożytności po wiek XX, red. J. Jundziłł, Wydaw. Uczelniane WSP,
Bydgoszcz 1994
Wychowanie w rodzinie polskiej od schyłku XVIII do połowy XX wieku, red. K. Jakubiak,
A. Winiarz, Wydaw. Uczelniane WSP, Bydgoszcz 2000
Z problematyki prawa pracy i polityki socjalnej, red. T. Zieliński, t. 5, Wydaw UŚ, Katowice
1982
Zaleska Z., Czasopisma kobiece w Polsce 1918-1937, [bmw], Warszawa [b.d.]
Zalewska D., Ubóstwo. Teorie i badania, Wydawn. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1997
Zbyszewska Z., Ministerstwo Polskiej Biedy, Wyd. PIW, Gdańsk 1983
Zieliński H., Historia Polski 1914-1939, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wrocław 1985
Żarnowski J., Społeczeństwo II Rzeczypospolitej, IH PWN, Warszawa 1973
Żelazko W., Kazimierz Jeżewski i jego dzieło, Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1969
Artykuły z czasopism:
Badora S., Kilka uwag w sprawie sieroctwa, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” 2008,
nr 7
Czajkowski K., Czesław Babicki jako teoretyk wychowania zakładowego, „Dom Dziecka” 1960,
nr 10
Czajkowski K., Kazimierz Jeżewski (1877-1948), „Dom Dziecka” 1957, nr 2
Domańska J., Opieka nad dzieckiem osieroconym w II Rzeczypospolitej, „Zeszyty Naukowe
AMW”, R. LII, nr 2, 2011
Kotlicki K., Zakres i formy opieki społecznej w Piotrkowie Trybunalskim w latach 1926-1933,
„Zbliżenia. Kwartalnik Społeczno-Oświatowy” 1992/2
Kuzańska M., Założenia programowe Robotniczego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci „Studia Pedagogiczne” 1964, t. XII
Łopato J., Miłosierdzie i dobroczynność w Polsce, „Polityka Społeczna” 1982, nr 5
Majka J., Kościelna działalność dobroczynna w Polsce w XIX i I połowie XX wieku, „Zeszyty
Naukowe KUL” 1966, z. 1-2
45
Malinowski L., Geneza opieki socjalnej w Drugiej Rzeczypospolitej, [w:] Praca socjalna służbą
człowiekowi, red. Malinowski L., Orłowska M., „Szkoła Specjalna” 1998, nr 3, s. 179-180
O etyce służb społecznych, rec. W. Kaczyńska, „Szkoła Specjalna” 1999, nr 5, s. 311-314
Radecka K., Sieroctwo społeczne „Praca Socjalna”, 2007/4
Radlińska H., Pomoc, ratownictwo, opieka. Odbitka, „Służba Społeczna”, 1964, nr 1
Skalska Z., Czesław Babicki jako wychowawca, „Dom Dziecka” 1957, nr 3
Srogosz T., Opieka społeczna u progu Sejmu Czteroletniego, „Polityka Społeczna” 1989, nr
5-6
Wachowiak A., Analiza problematyki rodziny w socjologii polskiej w okresie dwudziestolecia
międzywojennego, „Roczniki Socjologii Rodziny (Studia socjologiczne oraz interdyscyplinarne)”,
t. 6, Poznań 1994
Żawocki O., O Czesławie Babickim - wychowawcy i człowieku, „Dom Dziecka” 1960, nr 10
46