kopula katedry.indd

OBIEKT HISTORYCZNY
Kopuła katedry florenckiej
W języku włoskim istnieje określenie uomo universale, dające się
przetłumaczyć na polskie sformułowanie „człowiek wszechstronny”
– wszechstronnie uzdolniony i działający w wielu odrębnych
dziedzinach sztuki i nauki. W ludzi tego rodzaju obfitowała zawsze
bogata w talenty Italia. Jako odrębną kategorię zaczęto ich
wyróżniać w epoce Renesansu, co znajdowało odzwierciedlenie
w ówczesnym piśmiennictwie, w kronikach, żywotach, poezji.
Spodziewano się wówczas, że wybitna jednostka będzie nie tylko
np. malarzem ale że potrafi się oznaczyć równocześnie na polu
architektury, rzeźby i innych dziedzin sztuki.
J
ednym z pierwszych, którzy na tytuł ten zasłużyli był obywatel republiki florenckiej, Filippo
Brunelleschi. Urodził się on w r. 1377 w rodzi-
nie zamożnego notariusza. Nie przejął on po ojcu kancelarii: w wieku 23 lat zaczął karierę artysty-złotnika,
zainteresowany był jednak przede wszystkim architekturą i rzeźbą, którym poświęcił całe swoje długie życie
(+1446). Oprócz wybitnych zdolności artystycznych
Fot. P. Pencakowski
Brunelleschi był również nadzwyczaj utalentowanym
konstruktorem, wzbogacającym stopniowo swą wiedzę teoretyczną i praktyczne umiejętności.
Artysta i konstruktor
Panorama Florencji
i europejskiej wkroczył Filippo w r. 1401, kiedy to wziął
udział w konkursie na drzwi brązowe (tzw. drugie drzwi)
do florenckiego baptysterium Św. Jana1. Wprawdzie konkurs wygrał jego konkurent i wieloletni rywal Lorenzo
Ghiberti, ale wykonana przez Brunelleschiego płaskorzeźba Ofiara Abrahama zyskała powszechne uznanie;
zachowała się ona do naszych dni.
W latach dwudziestych XV w. zafascynowała go perPortret Brunelleschiego w jego epitafium
spektywa wykreślna: problem nad którego rozwiązaniem mozolili się florenccy malarze od z górą stulecia.
Kariera Brunelleschiego rozwijała się stopniowo, przy
Jego eksperymenty na tym polu stanowiły krok milowy
czym – jako człowiek wielce obiecujący – od najmłod-
w dziejach malarstwa włoskiego; z pomocy tego archi-
szych lat pozostawał on w polu widzenia współczesnych
tekta korzystał znakomity malarz wczesnego renesan-
kronikarzy, kolegów – artystów i mecenasów sztuki,
su – Masaccio.
w tym szczególnie patrycjatu miejskiego Florencji, któ-
Swe umiejętności architekta: projektanta i budownicze-
remu to miastu poświęcił całe swoje artystyczne życie.
go rozwijał Filippo od lat młodzieńczych. W sensie teo-
Dzięki temu znamy dobrze jego życie, prace i kolejne
retycznym szkolił się on najpierw w Rzymie. Oprócz kon-
etapy wielkiej kariery. Na karty historii sztuki włoskiej
strukcji Brunelleschi studiował również antyczne formy
65
OBIEKT HISTORYCZNY
architektoniczne i porządki. Obserwował też i analizował liczne toskańskie budowle z XI i XII w., z czasów
protorenesansu, jaki objawił się w tym właśnie okresie. Dzięki temu mógł zaproponować Florencji zupełnie
nową architekturę, która – jak dziś wiadomo – w istocie
rozpoczyna Renesans.
Preludia do opus magnum
Wielki mistrz wzniósł w swym mieście szereg wspaniałych budowli. Należy do nich Ospedale degli Innocenti
– zespół realizowany w latach 1419-1427, w których styl
renesansowy w architekturze objawił się w pełni po raz
pierwszy; najbardziej znana jest jego fasada od strony
placu SS. Annunziata, z kolumnadą arkadową zdobioną płaskorzeźbami z glazurowanej terakoty autorstwa
Andrea della Robbia. Dziełami Filippa są też dwa wspaniałe kościoły florenckie: San Lorenzo (Św. Wawrzyńca)
i San Spirito (Św. Ducha), zaczęte kolejno w latach 1425
Izometria kopuły
i 1434. Oba te kościoły są wielkimi bazylikami transeptowymi z kwadratowymi prezbiteriami. Kopuły wieńczą
komitym zrozumieniem jej tektoniki. Wielki budowni-
wnętrze kaplicy rodu Pazzi przy kościele Santa Croce
czy stosował dawne typy funkcjonalno przestrzenne:
(Świętego Krzyża). Pierwszym w epoce Renesansu, cen-
zarówno kierunkowe, jak centralne i przywracał do
tralnym w formie budynkiem sakralnym jest zaprojekto-
łask klasyczne porządki architektoniczne. Efektowny
wana przez Brunelleschiego w r. 1434 Santa Maria degli
jest detal wyprowadzony antyku i sztuki wczesno-
Angeli (Św. Maria od Aniołów). Świątynia ta pozostała
chrześcijańskiej. Zwraca uwagę umiejętne powiązanie
nieukończona, pieniądze na nią przeznaczone pochło-
architektury z rzeźbą, jak też wysmakowana kolorysty-
nęła wojna Florencji z sąsiednią Luccą. Brunelleschi był
ka. We wszystkim dominuje harmonia i szlachetna prostota. Każda z realizacji jest też dziełem inżynierskim,
dającym doskonałe świadectwo samemu projektantowi
i społeczności, która była w stanie zaakceptować i zrealizować jego koncepcje.
Trzeba jednak stwierdzić, że z akceptacją najbardziej śmiałej koncepcji architektonicznej i inżynierskiej
Brunelleschiego były poważne problemy. Rzecz dotyczy
w pierwszym rzędzie jego najsłynniejszego dzieła – gigantycznej kopuły nad florencką katedrą.
Model katedry
Układ cegieł w czaszy kopuły oraz przekrój w XV-wiecznym
szkicu
Katedrę florencką Santa Maria del Fiore zaczęto budować na miejscu prastarej bazyliki Św. Reparaty w r.
autorem lub przypisywano mu autorstwo innych waż-
1296. Ogromny kościół, odpowiadający ambicjom
nych gmachów, jak np. Casa Barbadori na przedmieściu
bogatej i prężnej społeczności republiki, wznosił czoło-
Św. Jakuba, po drugiej stronie rzeki Arno (niezachowa-
wy wówczas architekt: Arnolfo di Cambio (1240-1302).
ny), kaplica Barbadorich przy Santa
66
Felicita2.
W ramach jego koncepcji powstać miała trójnawowa
Filippo Brunelleschi ukształtował w poważnym zakre-
bazylika, z treflowo rozwiązaną częścią zachodnią, nad
sie pejzaż architektoniczny piętnastowiecznej Florencji.
którą przewidziano kopułę. Prace posuwały się szyb-
Architektura prezentowana przezeń zachwyca swą fine-
ko, lecz po śmierci architekta nastąpiła trwająca pół
zją, wyczuciem proporcji, klarownością formy oraz zna-
wieku przerwa w budowie samego kościoła. Tymczasem
skandalu i kompromitacji w wypadku niepowodzenia
sta kampanila, zaprojektowana w latach trzydziestych
lub katastrofy budowlanej. Doszło nawet dwukrotnie
XIV w. przez genialnego malarza Giotto di Bondone.
do wyrzucenia mistrza z sali obrad, ponieważ upierał się
Również zakończenie prezbiterium ukształtowano
przy swoim, dowodząc, że można wznieść kopułę bez
w nowy sposób, według architekta Francesca Talenti.
rusztowań. Ten jednak wykładał swe argumenty i stop-
W r. 1367 komisja złożona z malarzy i budowniczych
niowo przekonywał coraz większą liczbę osób.
OBIEKT HISTORYCZNY
jednak w pobliżu katedry zbudowana została strzeli-
florenckich zleciła wykonanie modelu katedry: miał on
przedstawiać ukończoną budowlę. Sformułowano też
rozmaite zalecenia w odniesieniu do tamburu oraz
kopuły (np. przyjęto sposób na określenie jej proporcji).
Kolejni budowniczowie katedralni przed rozpoczęciem
swej działalności musieli składać przysięgę, że będą pracować zgodnie z tą koncepcją; po latach przyrzeczenie takie złożyć miał również Filippo Brunelleschi. Prace
posuwały się powoli, ale jednak w r. 1415 ukończony
został prosty, dekorowany marmurową wykładziną tambur, stawiany przez budowniczego Giovanniego d’Ambrogio. Kończył się on na wysokości 52 m od posadzki,
jego mury miały blisko 4 m grubości, a średnica wnętrzna – 42 m. Taka była podstawa dla przewidzianej kopuły. Nadszedł zatem czas aby się nią zająć.
Renesansowy konkurs na koncepcję
Po naradzie specjalistów z różnych dziedzin ogłoszono
Fot. P. Pencakowski
konkurs: pierwszy w dziejach konkurs na dzieło tego
rodzaju. Zwyciężył w nim Brunelleschi, który przedstawił śmiałą koncepcję oraz model z materiału ceramicznego. Oryginalność koncepcji Brunelleschiego ujawniła
się w wielu aspektach, m. in. w tym, że gwarantował
Kopuła katedry
wzniesienie kopuły bez stawiania konstrukcji pomocniczych. Inni uczestnicy konkursu przewidywali budowę
Oprócz tego zaczęły się rozmaite intrygi, wynikające
masywnych rusztowań i krążyn z drewna albo nawet
z zazdrości przegranych konkurentów. W odpowiedzi
kamiennej wieży w środku katedry, która miała zostać
Brunelleschi przedstawił pisemny plan działania ujęty
potem rozebrana. Wszystko to znacznie zwiększało
w 12 punktach, zaczem r. 1420 prace ruszyły. Samą
koszty przedsięwzięcia. Drewno bowiem było drogie
kopułę ukończono w r. 1436, a poświęcenie nastąpi-
w Italii, pozbawionej już wówczas większych obsza-
ło 30 sierpnia. W r. 1438 architekt rozpoczął budowę
rów leśnych. Brakowało też pewności, czy rusztowa-
eksedr flankujących tambur pod kopułą. W ten spo-
nie takie nie zawali się pod swym własnym ciężarem.
sób dzieło jego zostało zamknięte, choć nie zakończo-
Bezpieczeństwa nie gwarantowała także wieża.
ne: optyczna podstawa kopuły nad tamburem prezentuje (z wyjątkiem jednej strony) swą surową technicz-
Projekt
ną strukturę. Można to odczytać jako symbol: kopuła Brunelleschiego to przecież nie tylko wybitne dzie-
Koncepcja Brunelleschiego była bardzo śmiała i awan-
ło sztuki, ale także fascynujące osiągnięcie inżynierskie,
gardowa z punktu widzenia inżynierskiego. Nikt wcze-
otwierające nową epokę w dziejach cywilizacji.
śniej niczego podobnego nie dokonał, zrozumiałe były
więc obawy, czy koncepcja owa jest realna. Burzyła się
Cegła w czaszach
przeciwko niej grupa majstrów i urzędników komitetu budowy: nie wierzyli, że kopułę taką da się w ogóle
Kopuła katedry florenckiej jest jednym z najsłynniejszych
wznieść, a tym bardziej, że można to zrobić bez użycia
dzieł architektury w dziejach świata. Jest to struktura
krążyn i rusztowań. Obawiano się międzynarodowego
podwójna z pustą przestrzenią pośrodku, doświetloną
67
OBIEKT HISTORYCZNY
kolistymi oknami; tędy właśnie prowadzą schody na
szczyt – do latarni. Czasza zewnętrzna, stanowiąca do
dziś główny akcent w panoramie Florencji, jest cieńsza.
Chroni ona kopułę wewnętrzną od wody opadowej i ma
zapewnić jej wieczną trwałość. Kopuła wewnętrzna nie
przytłacza katedry, ale harmonijnie wieńczy jej ogromną
przestrzeń. To, że koncepcja architektoniczna bierze pod
uwagę widza oraz przestrzeń miejską, jest jej znamiennym, humanistycznym i renesansowym rysem.
Konstrukcja piedestału oraz szkieletowa struktura gigantycznych żeber i poprzecznych połączeń między nimi
Czasza kopuły pokryta manierystycznymi malowidłami
wykonana została z kamienia; tak jest w obu czaszach.
W ośmiu żebrach magistralnych zastosowano biały
marmur. W pozostałych szesnastu pionowych żebrach
Taki układ cegły, znacznie lżejszej od kamieni tych
pośrednich, ośmiu pierścieniach usztywniającej kon-
samych rozmiarów, stanowił klucz do sukcesu, jakim
strukcji poziomej występuje lokalny piaskowiec i mar-
było wzniesienie kopuły. Podziwiali ją współcześni
giel. Niezwykle ważną rolę odgrywa też materiał cera-
i wzorowali się na niej najwięksi artyści późniejszych
miczny. Ma on wielkie znaczenie estetyczne: na zewnątrz
pokoleń (z Michałem Aniołem – autorem kopuły Bazyliki
śnieżnobiałe żebra i taka sama latarnia wspaniale kon-
Piotrowej w Rzymie na czele). Fascynuje ona zresztą do
trastują z pomarańczowymi dachówkami o antycznym
dziś. Czas biegnie, rozwijają się badania, a wielkie dzieło
jeszcze rodowodzie, noszących nazwę imbrices.
Filippo Brunelleschiego prezentuje nam kolejne tajem-
Geniusz konstrukcyjny Brunelleschiego objawił się
nice, na których rozszyfrowanie – o ile jest to w ogóle
przede wszystkim w konstrukcji czasz. Cegła wykorzy-
możliwe – przyjdzie jeszcze długo poczekać.
stana została tutaj dla wzniesienia muru wypełniającego
Materiał ceramiczny wykorzystany w budowie zapew-
ramy kamiennego szkieletu. Brunelleschi przewidywał
nił jej trwałość i efektowny wygląd, a dzięki swej lekko-
zastosowanie jej dopiero od wysokości 14 łokci w górę,
ści, trwałości oraz dzięki specyficznemu układowi wyko-
jednak zaczął ją wykorzystywać niżej. Cegłę tą układa-
rzystanemu przez Brunelleschiego – przede wszystkim
no w jodełkę (włoski termin: spina pesce). System ten
pozwolił w ogóle na jej wzniesienie. Jego zasługi słusz-
znany był we Florencji od dawna, ale tu został wyko-
nie podkreślił inny wybitny architekt, humanista i teo-
rzystany jako struktura, będąca samonośną konstruk-
retyk sztuki Leon Battista Alberti, który widział ukoń-
cją, wznoszoną pierścieniami od dołu ku górze i stano-
czenie budowy podwójnej czaszy w r. 1436. Zwracając
wiącą sama dla siebie konstrukcję pomocniczą zastę-
się doń bezpośrednio w dedykacji swego traktatu „O
pującą rusztowania i krążyny.
malarstwie”, o kopule katedry napisał, że jest to budowla ogromna, strzelająca w niebo, zdolna okryć swym cieniem cały lud Toskanii, wykonana bez pomocy krążyn
i wielkiej ilości drewna, która to sztuka /.../ w obecnych
czasach niewiarygodna, również u starożytnych może
nie była znana ani przyswojona.
Wdzięczna Florencja wystawiła Brunelleschiemu pomnik
grobowy w katedrze, lecz właściwym pomnikiem dlań
jest z pewnością jego capolavoro: kopuła Santa Maria
del Fiore, pod którą spoczywa.
Dr Paweł Pencakowski
ASP Kraków
1 Wcześniej wykonywał niewielkie rzeźby w brązie (m. in. jednego
z Ewangelistów i św. Augustyna).
2 Odrzucono natomiast przypisywane mu dawniej autorstwo Pałacu
Pittich i pałacu Quaratesich.
Cegły układane „w jodełkę”
68