Zobacz tutaj - MMD Dudkiewicz

Transkrypt

TECHNOKRACI DOBROCZYNNOSCI
Książkę dedykuję promotorce mojego doktoratu,
dr hab. Barbarze Fatydze, która wcześniej niż
ja uwierzyła, że to się uda, i mojej Mamie, która zawsze była gotowa rozmawiać ze mną na
każdy ważny temat.
Magdalena Dudkiewicz
TECHNOKRACI DOBROCZYNNOSCI
Samoswiadomosc spoleczna
pracowników organizacji pozarzadowych
Projekt graficzny okładki i stron tytułowych
Jakub Rakusa-Suszczewski
Redaktor prowadzący
Paulina Martela
Redakcja
Małgorzata Żakowska-Kasprzewska
Redakcja techniczna
Zofia Kosińska
Korekta
Elwira Wyszyńska
Skład i łamanie
Dariusz Górski
Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009
ISBN 978-83-235-0525-9
Publikacja dofinansowana ze środków
Instytutu Stosowanych Nauk Społecznych UW
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego
00-497 Warszawa, ul. Nowy Świat 4
http:// www.wuw.pl; e-mail: [email protected]
Dział Handlowy WUW: tel. (0 48 22) 55-31-333; e-mail: [email protected]
Księgarnia internetowa: http://www.wuw.pl/ksiegarnia
Druk i oprawa
Na nasze nieszczęście wygraliśmy
Lech Wałęsa, 4 czerwca 1989
Jako słaby, choć czasem rozległy kraj peryferyjny szliśmy zawsze drogą wytyczoną przez innych,
czasem z lepszym, czasem z gorszym skutkiem,
zawsze jednak w znacznej odległości za naszym
europejskim „centrum”.
Edmund Mokrzycki, 1999
Spis treści
Spis treści
WSTĘP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
CZĘŚĆ PIERWSZA
Inspiracje teoretyczne: pojęcia i teorie
organizujące badania
Rozdział 1. Społeczeństwo obywatelskie i trzeci sektor . . . . . . . . . . 23
1. Społeczeństwo obywatelskie a zaangażowanie społeczne . . . . . . . . . . . . . 24
2. Miejsce trzeciego sektora w społeczeństwie obywatelskim . . . . . . . . . . . . 27
3. Pojęcia: „trzeci sektor” i „organizacja pozarządowa” . . . . . . . . . . . . . . . 31
Rozdział 2. Teorie Roberta K. Mertona: grupy odniesienia i typy
indywidualnego przystosowania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
1. Grupy odniesienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
2. Typy indywidualnego przystosowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Rozdział 3. Opozycja „centrum–peryferie” jako oś postrzegania
świata społecznego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
Rozdział 4. Teorie wymiany społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
1.
2.
3.
4.
Ekonomiczne aspekty wymiany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wymiana w relacjach między państwem a trzecim sektorem . . . . . . . .
Konsekwencje zasady wzajemności: problematyka wymiany jednostronnej .
Wrogość jako konsekwencja źle zorganizowanej wymiany . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
51
53
55
59
8
Spis treści
CZĘŚĆ DRUGA
Metodologia
Rozdział 1. Przedmiot badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
1. Operacjonalizacja głównych pojęć wyznaczających przedmiot badań . .
2. Kryteria doboru organizacji do badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1. Kryteria formalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1.1. Kryterium co najmniej trzyletniej działalności . . . . . . . .
2.1.2. Kryterium rejestracji po 1989 roku . . . . . . . . . . . . . .
2.1.3. Kryterium równych szans . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1.4. Kryterium dostępności organizacji i informacji na jej temat
2.2. Kryteria merytoryczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2.1. Kryterium terytorialne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2.2. Kryterium wielkości organizacji . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2.3. Kryterium dziedzin aktywności . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Dobór respondentów w ramach wybranych organizacji . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
63
69
70
71
71
72
73
73
73
76
78
81
Rozdział 2. Schemat badania terenowego – metody i techniki zbierania
danych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
1. Konstrukcja, zakres i realizacja wywiadów
1.1. Charakterystyka wywiadu . . . . . . .
1.2. Scenariusz wywiadu . . . . . . . . . .
2. Rola obserwacji . . . . . . . . . . . . . . .
3. Rola i dobór materiałów pisanych . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
84
84
87
89
90
Rozdział 3. Metody analizy materiału badawczego . . . . . . . . . . . . . 92
1. Metoda opisowo-ilustracyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.1. Analiza aspektów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2. Charakterystyka grupy badanej . . . . . . . . . . . . . . .
2. Analiza pól semantycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1. Prezentacja metody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2. Dwa typy modyfikacji metody . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2.1. Odstępstwa od metody . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2.2. Rozwinięcie metody . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3. Podmioty pól semantycznych (słowa-klucze) i ich aspekty
interpretacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.4. Omówienie analizowanych pól semantycznych . . . . . .
2.4.1. Analiza pola „działanie w organizacji” . . . . . . .
2.4.2. Analiza pozostałych pól semantycznych . . . . . .
2.4.2.1. Założenia ogólne . . . . . . . . . . . . . .
2.4.2.2. Rozstrzygnięcia szczegółowe . . . . . . . .
3. Analiza wizji świata: glosy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 95
. 95
. 96
. 97
. 98
101
101
103
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
104
106
106
106
106
109
111
9
Spis treści
CZĘŚĆ TRZECIA
Analiza materiału badawczego
Rozdział 1. Zagadnienia wstępne: tło analizy elementów świata
społecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
1. Charakterystyka grupy badanej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.1. Wiek, wykształcenie, zawód, droga zawodowa . . . . . . . . . . . .
1.2. Czynniki prowadzące do pracy w organizacji pozarządowej . . . . .
1.3. Zaangażowanie społeczne badanych . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Analiza aspektowa pojęcia „zaangażowanie społeczne” . . . . . . . . . .
3. Analiza znaczenia pojęcia „działanie w organizacji” . . . . . . . . . . . .
3.1. Działanie w organizacji jako forma zaangażowania na rzecz innych
3.2. Działanie w organizacji jako działanie wyjątkowe . . . . . . . . . .
3.3. Działanie w organizacji jako praca zawodowa i kariera . . . . . . .
3.4. Wady i zalety działania w organizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.5. Współpraca zewnętrzna i konkretne działania . . . . . . . . . . . . .
3.6. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.6.1. Czy „działanie w organizacji” to sposób na życie? . . . . . . .
3.6.2. Działam, więc [czuję, że] jestem . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
119
119
125
131
133
141
142
144
148
153
158
161
163
164
Rozdział 2. Elementy świata społecznego: pojęcia podstawowe . . . . 168
1. Analiza pojęcia „ludzie trzeciego sektora” . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.1. Analiza pola semantycznego „ludzie trzeciego sektora” na podstawie
materiału ze wszystkich organizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2. Analiza subpól pola semantycznego „ludzie trzeciego sektora”
na podstawie materiału z poszczególnych typów organizacji . . . . . . .
1.2.1. Analiza subpola semantycznego „ludzie trzeciego sektora” na
podstawie materiału z organizacji „dużych”, działających
w Warszawie (WD) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
podstawie materiału z organizacji „małych”, działających blisko
Warszawy (WM) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
podstawie materiału z organizacji „dużych”, działających w całym
kraju (KD) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
podstawie materiału z organizacji „małych”, działających w całym
kraju (KM) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Analiza pojęcia „organizacje pozarządowe” . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1. Analiza pola semantycznego „organizacje pozarządowe” na podstawie
materiału ze wszystkich organizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2. Analiza subpól pola semantycznego „organizacje pozarządowe” na
podstawie materiału z poszczególnych typów organizacji . . . . . . . .
168
168
172
172
175
177
178
183
183
187
10
Spis treści
2.2.1. Analiza subpola semantycznego „organizacje pozarządowe”
na podstawie materiału z organizacji „dużych”, działających
w Warszawie (WD) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
na podstawie materiału z organizacji „małych”, działających
blisko Warszawy (WM) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2.3. Analiza subpola semantycznego „organizacje pozarządowe” na
podstawie materiału z organizacji „dużych”, działających w całym
kraju (KD) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
na podstawie materiału z organizacji „małych”, działających w całym kraju (KM) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Analiza pojęcia „sektor publiczny” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.1. Analiza pola semantycznego „sektor publiczny” na podstawie materiału
ze wszystkich organizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2. Analiza subpól pola semantycznego „sektor publiczny” na podstawie
materiału z poszczególnych typów organizacji . . . . . . . . . . . . . . .
3.2.1. Analiza subpola semantycznego „sektor publiczny” na podstawie
materiału z organizacji „dużych”, działających w Warszawie . . .
materiału z organizacji „małych”, działających blisko Warszawy .
materiału z organizacji „dużych”, działających w całym kraju
(KD) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
materiału z organizacji „małych”, działających w całym kraju
(KM) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Analiza pojęcia „adresaci działań organizacji” . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.1. Analiza pola semantycznego „adresaci działań” na podstawie materiału
ze wszystkich organizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.2. Analiza subpól pola semantycznego „adresaci działań organizacji” na
podstawie materiału z poszczególnych typów organizacji . . . . . . . . .
4.2.1. Analiza subpola semantycznego „adresaci działań” na podstawie
materiału z organizacji „dużych”, działających w Warszawie
(WD) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
materiału z organizacji „małych”, działających blisko Warszawy
(WM) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
materiału z organizacji „dużych”, działających w całym kraju
(KD) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
materiału z organizacji „małych”, działających w całym kraju
(KM) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
187
189
191
193
198
198
201
201
203
204
206
209
209
213
213
215
216
218
11
Spis treści
Rozdział 3. Analizy porównawcze pojęć podstawowych . . . . . . . . . 222
1. Porównanie pojęć „organizacje pozarządowe” i „ludzie trzeciego sektora” . 222
1.1. Zestawienie frekwencji obu pól . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
1.2. Porównanie „wewnętrznych” elementów obu pól . . . . . . . . . . . . . 223
1.3. Porównanie „zewnętrznych” elementów obu pól . . . . . . . . . . . . . 226
2. Porównanie pojęć „organizacje pozarządowe” i „sektor publiczny”. . . . . . 228
2.2. Konfrontacja „ekwiwalentów” pola „organizacje pozarządowe”
z „opozycjami” pola „sektor publiczny” . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
2.3. Porównanie „określeń” i „działań podmiotu” obu pól . . . . . . . . . . 229
2.4. Porównanie „działań na podmiot” obu pól . . . . . . . . . . . . . . . . 233
3. Porównanie pojęć „ludzie trzeciego sektora” i „adresaci działań organizacji” 234
3.2. Porównanie „wewnętrznych” elementów obu pól . . . . . . . . . . . . 235
3.3. Porównanie „zewnętrznych” elementów obu pól . . . . . . . . . . . . . 239
Rozdział 4. Elementy świata społecznego: pojęcia pomocnicze . . . . 244
1. Analiza pojęcia „media” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244
2. Analiza pojęcia „biznes” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
3. Analiza pojęcia „Kościół i religia” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252
Rozdział 5. Analiza wizji świata na podstawie glos . . . . . . . . . . . . 256
1.
2.
3.
4.
„Glosy
„Glosy
„Glosy
„Glosy
o
o
o
o
ludziach”, czyli jacy są . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
rzeczywistości”, czyli jak jest . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
przeszłości”, czyli jak było, i o „przyszłości”, czyli jak będzie
zasadach”, czyli jak być powinno . . . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
257
260
262
264
CZĘŚĆ CZWARTA
Próba podsumowania
Rozdział 1. Znaczenie przypisywane poszczególnym instytucjom życia
publicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
Rozdział 2. Świat społeczny „dobry” i „zły”. Ocena poszczególnych
instytucji życia publicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274
Rozdział 3. „Centrum” i „peryferie” świata społecznego w organizacjach „dużych, warszawskich” i „małych, krajowych” . . . . . . . . . . 277
Rozdział 4. Technokratyczne elementy światopoglądu ludzi trzeciego
sektora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282
Rozdział 5. Czy polski trzeci sektor jest ruchem społecznym . . . . . . 287
12
Spis treści
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
Spis map i diagramów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304
Tabele oraz scenariusz wywiadu dostępne na stronie internetowej
http://antropologia.isns.uw.edu.pl/technokraci_dobroczynnosci.pdf
Wstęp
Wstęp
Przeprowadzone przeze mnie badania samoświadomości pracowników organizacji pozarządowych w Polsce warto – jak sądzę – scharakteryzować nie tylko poprzez wskazanie ich celów, opisanie przebiegu i wyników, lecz także przez zarysowanie ich granic w sposób negatywny, a więc
stwierdzenie, czym te badania nie były. Zarówno pierwszy, jak i drugi
sposób prezentacji całego projektu odnajdzie Czytelnik we wszystkich częściach pracy, jednak na wstępie spróbuję zakreślić jej podstawowe ramy.
Po pierwsze, przedmiotem mojego zainteresowania byli ludzie, a nie
organizacje traktowane jako sieci relacji formalnych lub jako struktury
społeczne.
Po drugie, interesowały mnie poglądy osób faktycznie działających,
wykonawców, a nie tych, którzy tworzą pozarządową ideologię i wytyczają drogi rozwoju trzeciego sektora. Moim celem było zatem odtworzenie
codziennego, potocznego widzenia świata społecznego, a nie jego wizji
głoszonej przez ideologów czy liderów trzeciego sektora.
Po trzecie, starałam się maksymalnie ograniczyć wstępne założenia
i zapomnieć o tym, co przed przystąpieniem do badań sądziłam o „ludziach
trzeciego sektora”, do których sama należę. Doskonale zdawałam sobie
sprawę z komplikacji, która może wynikać z takiego: „współanimowania
badanych zjawisk lub procesów społecznych”1. Bardzo obawiałam się, że:
„sytuacja dwoistości roli społecznej”2, w jakiej się znalazłam, może mnie
1
A. Wyka, O pewnej dwoistości, (w:) D. Gawin (red.), Homo eligens. Społeczeństwo
świadomego wyboru, Warszawa 1999, IFiS PAN, s. 77.
2
Ibidem, s. 78.
14
Wstęp
skłaniać do z góry pozytywnej i nazbyt zaangażowanej interpretacji badanych zjawisk. Antidotum na opisane lęki okazała się zastosowana metoda
analizy zebranego materiału.
Zrealizowany przeze mnie projekt badawczy został osadzony w paradygmacie teorii ugruntowanej, z jej – jak pisze Earl Babbie – „fundamentalną, indukcyjną zasadą tworzenia teorii z danych”3. Przetworzone
dane z materiału empirycznego w moich badaniach służyły przede wszystkim interpretacji wybranych pojęć. Z tego powodu rola poszczególnych
pojęć – zarówno użytych na etapie gromadzenia materiału, jak i w czasie
jego analizy – okazała się zasadnicza. Pojęcia te i ich wzajemne relacje
stanowiły więc podstawową oś, wokół której osnute zostały wnioski z przeprowadzonych badań. Mam tu na myśli dwie grupy pojęć, a w konsekwencji – dwie, związane z nimi, perspektywy teoretyczne przyjęte w niniejszej
pracy. Pierwsza odnosi się bezpośrednio do problematyki badań, czyli do
teoretycznych ram, w których rozpatrywane są zagadnienia trzeciego sektora i społeczeństwa obywatelskiego. Druga gromadzi pozostałe, omówione dalej, pojęcia i analizy socjologiczne, w których starałam się zaprezentować uzyskane wyniki (przede wszystkim opozycja „centrum–peryferie”,
koncepcja grup odniesienia Merona oraz teoria wymiany). Obie perspektywy miały za zadanie zarówno zdefiniowanie przedmiotu badań, jak
i zinterpretowanie relacji i procesów, w ramach których funkcjonuje on
w świecie społecznym.
Przyjęty przeze mnie schemat postępowania badawczego zakładał
dwojaką rolę przywoływanych w pracy teorii. Rozpoznanie teoretyczne
podjętej tu problematyki posłużyło mi pierwotnie jedynie do opanowania
obszaru pojęciowego. Z analogicznego powodu część teoretyczna pracy
została umieszczona jako pierwsza, by Czytelnik mógł się zorientować, jak
poruszać się po materiale zawartym w analizach empirycznych. Jednak
podstawowa rola użytych w pracy modeli teoretycznych polegała na skonfrontowaniu ich z zebranym materiałem i przyjrzeniu się, jak „pracują”
3
E. Babbie, Badania społeczne w praktyce, Warszawa 2003, PWN, s. 400; por. też:
A. Strauss, J. Corbin, Grounded Theory Methodology. An Overview, (w:) N.K. Denzin,
Y.S. Lincoln (red.), Strategies of Qualitative Inquiry, Sage Publications, Thousand Oaks,
London, New Dehli 1988; A. Strauss, J. Corbin, Basics of Qualitaive Research. Techniques
and Procedures for Developing Grounded Theory, Sage Publications, Thousand Oaks,
London, New Dehli 1998; K. Konecki, Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria
ugruntowana, Warszawa 2000, PWN.
Wstęp
15
w tym materiale. Ostateczny dobór teorii został zatem w rzeczywistości
dokonany ex post. W teoriach tych poszukiwałam możliwości wyjaśnienia
i zinterpretowania zjawisk, które wcześniej odnalazłam w świecie realnym,
a nie odwrotnie. Innymi słowy, przyświecała mi idea – jak pisze Andrzej
Piotrowski – charakteryzująca: „rozwijane dziś w socjologii interpretatywnej
podejścia empiryczne, [które – MD] cechują się znacznie większą pokorą
wobec złożoności zjawisk społecznych i powściągliwością wobec idealizacji
nakładanych na przedmiot przed jego badaniem, niż empiryzm socjologii
strukturalno-weryfikacyjnej i deterministycznej teorii ludzkich działań”4.
Oczywistym punktem wyjścia do rozważań teoretycznych było dla
mnie odniesienie się do bogatej literatury dotyczącej koncepcji społeczeństwa obywatelskiego i miejsca w nim trzeciego sektora (w pierwszym
rozdziale pierwszej Części pracy). Kolejnym krokiem było nakreślenie
społecznego otoczenia właściwego przedmiotu badań – tu pomocna okazała się koncepcja grup odniesienia Roberta Mertona. Kluczową konstrukcją, a zarazem ramą pozwalającą formułować wnioski dotyczące wizji świata społecznego pracowników poszczególnych typów organizacji,
stały się zatem dwustronne relacje trzeciego sektora i jego ludzi z innymi
(bardziej lub mniej znaczącymi) instytucjami i środowiskami, czyli grupami odniesienia (por.: drugi rozdział pierwszej Części pracy).
Założona na wstępie badań zasada doboru organizacji pozarządowych
miała na celu jedynie uzyskanie możliwie reprezentatywnej ich próby
i uwzględnienie w niej większego, niż gdziekolwiek indziej w kraju, nasycenia Warszawy i jej okolic tego typu organizacjami. Zgromadzony w badaniu terenowym materiał dostarczył informacji o wielu różnicach w obrębie trzeciego sektora. Analiza materiału empirycznego pokazała bowiem
znaczne zróżnicowanie poglądów badanych w zależności od tego czy organizacja, w której działali była bliska (fizycznie i symbolicznie5), czy daleka organizacjom warszawskim. Tym samym, kolejną przydatną ramą
teoretyczną do interpretacji wskazanych zróżnicowań okazała się opozycja
centrum–peryferie (por.: trzeci rozdział pierwszej Części pracy).
Zdefiniowanie prezentowanej przez zbadane osoby wizji świata społecznego wymagało jeszcze – oprócz wskazania elementów, które wizja ta
4
A. Piotrowski, Ład integracji. Studia z socjologii interpretatywnej, Łódź 1998, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 138.
5
Por.: Część druga, rozdział 1, punkt 2.2 niniejszej pracy.
16
Wstęp
zawiera – odnalezienia teoretycznego ujęcia dla rozważań o relacjach
i procesach zachodzących w ramach trzeciego sektora i wokół niego. Do
tego celu posłużyły mi kluczowe pojęcia teorii wymiany; przede wszystkim
pojęcie daru (rozumianego – jak pisze Marcel Mauss – jako: „darowizna,
podarunek ofiarowywany szczodrze nawet wtedy, gdy ten gest towarzyszący transakcji jest tylko fikcją, formalizmem i kłamstwem społecznym”6)
oraz – częściowo przeciwstawne wobec daru – pojęcie wymiany (por.:
czwarty rozdział pierwszej Części pracy).
W ten sposób zakreślone zostały teoretyczne ramy przeprowadzonych
badań. Dokonane analizy postrzegania przez respondentów społeczeństwa
obywatelskiego i trzeciego sektora zostały osadzone w ramach opozycji
centrum–peryferie, a zachodzące w nich relacje zinterpretowane z wykorzystaniem pojęć daru i wymiany.
Badanie terenowe realizowałam w okresie od czerwca do grudnia
2001 roku. Jego celem – jak już wspomniałam – nie było poznanie organizacji, lecz ludzi: badałam elementy ich światopoglądu w takim zakresie,
w jakim zagadnienia te związane były z faktem zaangażowania badanych
w działalność organizacji pozarządowych. Perspektywę badawczą wyznaczał
tutaj człowiek i formułowana przez niego wizja świata. Realizację takiego
podejścia zapewnia badaczowi terenowemu m.in. metodologia teorii ugruntowanej, która stanowiła też najbardziej ogólną ramę dla proponowanego
w niniejszej pracy warsztatu badawczego. Z wielu teoretycznych ram procesu badawczego, jakie proponuje metodologia teorii ugruntowanej (takich
jak prawomocność teorii powstałych na podstawie odpowiednio analizowanych danych empirycznych lub określenie celu badań jako odkrywania
aspektów świata społecznego na podstawie wzorów działań i interakcji
procesualnych), dla mnie istotne było zwłaszcza celowe poszukiwanie w badanej grupie zróżnicowanych perspektyw i wizji świata społecznego7.
W polskiej literaturze przedmiotu obszerne omówienie koncepcji metodologii teorii ugruntowanej zawiera książka Krzysztofa Koneckiego8.
Źródła tego podejścia Konecki lokuje w: „założeniach teoretycznych sym-
6
M. Mauss, Szkic o darze. Forma i podstawa wymiany w społeczeństwach archaicznych, (w:) M. Mauss, Socjologia i antropologia, Warszawa 1973, PWN, s. 213.
7
A. Strauss, J. Corbin [1988], op. cit. (przyp. 3), s. 21–22.
8
K. Konecki, Studia z metodologii badań jakościowych.Teoria ugruntowana, Warszawa 2000, PWN.
Wstęp
17
bolicznego interakcjonizmu”, zaś badacza określa mianem „»naturalistycznego« badacza z humanistyczną orientacją teoretyczną”, postrzegającego
rzeczywistość jako definiowaną przez kreatywną jednostkę na podstawie
licznych perspektyw o pochodzeniu społecznym
Wyjaśnienia wymaga jeszcze jedna kwestia związana z zastosowaniem
metodologii teorii ugruntowanej w omawianych badaniach. Kierunek ten
przyjmuje: „indukcję jako sposób teoretyzowania”, tj. założenie, że: „teoria, np. dotycząca jakiegoś procesu, zaczyna wyłaniać się po rozpoczęciu
zbierania danych empirycznych, natomiast analiza dedukcyjna służy sformułowaniu – na podstawie zaobserwowanych »zmysłowo« i »wyindukowanych« kategorii, konceptualnych wskazówek, gdzie dalej szukać grup
lub podgrup porównawczych”9. Wskazówka ta w moim wypadku nie została w pełni zrealizowana: dobór próby nastąpił na początku projektowania badań; próba nie była już później uzupełniana ze względu na kryterium „teoretycznego nasycenia”10. Postulat oparcia budowy próby na
danych empirycznych został jednak zrealizowany poprzez przeanalizowanie zebranych wcześniej materiałów pisanych (co obszerniej zostało przedstawione w rozdziale pierwszym drugiej Części pracy), a także poprzez
wykorzystanie doświadczenia osobistego i zawodowego badacza, co jest
zabiegiem w tym podejściu badawczym w pełni uzasadnionym11. Poczyniona modyfikacja była zgodna z duchem teorii ugruntowanej, która zaleca12
użytkownikowi adaptowanie jej do sytuacji badawczej, wykorzystywanie
tych elementów, których zastosowanie wydaje się możliwe i celowe ze
względu na przedmiot badań13.
9
Ibidem, s. 45.
Ibidem, s. 30–32.
11
Ibidem, s. 46.
12
Konecki pisze wręcz: „Emergentny charakter rzeczywistości s k a z u j e [podkr.
– MD] badacza na zmienność i innowacyjność w używaniu określonych metod. Z m u s z a
go [podkr. – MD] do »pragmatyzmu metodologicznego«”, por.: K. Konecki, op. cit.,
s. 36. Wydaje się, że w zacytowanym fragmencie Konecki, chcąc silnie podkreślić znaczenie zasady dostosowywania metody do materiału badawczego, użył w rezultacie wyrażeń sprzecznych z duchem teorii ugruntowanej, która z założenia na nic badacza nie
skazuje i do niczego go nie zmusza. Być może tak zdecydowane stanowisko Koneckiego
bierze się stąd, że był on (odwrotnie niż ja) skupiony na badaniu przede wszystkim
formalnej strony funkcjonowania instytucji; por.: A. Strauss, J. Corbin, [1998], op. cit.,
s. 23 i dalsze.
13
K. Konecki, op. cit, s. 23.
10
18
Wstęp
Przyjęcie przeze mnie perspektywy antropocentrycznej spowodowało istotne ograniczenie przedmiotu badań i analiz: pominięte zostały takie
obiektywne czynniki (stanowiące często trzon badań dotyczących działalności sektora pozarządowego), jak formalna lub nieformalna struktura
organizacji, kultura organizacyjna (w tym style zarządzania), zakres jakościowy i ilościowy działań organizacji, itp. Zagadnienia te, a raczej ich
interpretacje dokonywane przez badanych, stanowiły jedynie kontekst zarówno dla przeprowadzanych wywiadów, jak i dla wniosków formułowanych w trakcie późniejszej pracy analitycznej i interpretacyjnej nad zgromadzonym materiałem. Przykładem mogą tu być stawiane przeze mnie
na początku wywiadu pytania14 dotyczące działalności organizacji, które
stanowiły zaledwie pretekst, element wprowadzający do wywiadu właściwego; miały także na celu uzyskanie od badanego informacji dotyczących
nie tego „jak jest”, lecz raczej tego, „jak jego zdaniem jest” – czyli subiektywnego rozumienia i postrzegania takich aspektów organizacji, jak misja,
cele, zakres działań, struktura, itp.
Przed dokonaniem ostatecznego wyboru metod i technik starałam
się zapoznać ze stosowanymi w badaniach socjologicznych podejściami
badawczymi wykorzystywanymi do portretowania grup społecznych. Autorzy większości analiz, do których dotarłam15, decydowali się na zastosowanie jednej lub dwu technik; najczęściej były to wywiady kwestionariuszowe i analiza dostępnych danych statystycznych, rzadziej wywiady.
Zwykle jednak portretowane grupy społeczne dawały się łatwo wyodrębnić,
przynajmniej na podstawie jednej, tzw. obiektywnej cechy: zawodu (np.
pielęgniarki, górnicy, pracownicy socjalni), wykształcenia (np. inteligencja),
wieku (np. studenci) lub miejsca zamieszkania (np. mieszkańcy wsi, mieszkańcy Rzeszowa), a często typologię tę opierano na kilku wymiarach, jak
w wypadku „dziennikarzy wrocławskich”, „młodego pokolenia wsi polskiej”
czy „inteligencji prowincjonalnej”.
14
Por.: scenariusz wywiadu zamieszczony w internecie na stronie http://antropologia.isns.uw.edu.pl/technokraci_dobroczynnosci.pdf
15
Ciekawy przegląd możliwych podejść metodologicznych do tego rodzaju badań
zawiera zbiór pod redakcją Zdzisława Zagórskiego, Socjologiczne portrety grup społecznych, tom I, Wrocław 1999, tom II, Wrocław 2002, WUW, a także opracowania Jacka
Kurczewskiego dotyczące polskiej klasy średniej, por.: m.in. J. Kurczewski, Zamiast
wstępu. Od mieszczaństwa do klas średnich i Etos polskich klas średnich w procesie
przemian. Podsumowanie, (w:) J. Kurczewski, I. Jakubowska-Branicka (red.), Biznes
i klasy średnie. Studia nad etosem, Warszawa 1994, ISNS UW, s. 5–16 i 235–262.
Wstęp
19
Badani przeze mnie pracownicy organizacji pozarządowych to grupa
dużo trudniejsza do zdefiniowania, niż wskazane powyżej, i w znacznie
większym stopniu zróżnicowana pod względem wieku, wykształcenia, miejsca zamieszkania oraz wykonywanego zawodu. Dla wielu z nich praca
w organizacji nie była pracą zarobkową. Nawet zaś, gdy otrzymywali za
nią wynagrodzenie, to w ramach organizacji wykonywali oni bardzo różne
zawody16, byli terapeutami, księgowymi, managerami, prawnikami, itd.
W tej sytuacji problematyczne wydaje się ścisłe określenie badanej grupy
jako grupy zawodowej. Celem zastosowanych przeze mnie technik zbierania danych i ich interpretacji było zbudowanie wielowymiarowego portretu tej grupy i zaprezentowanie spójnego – mimo istotnego zróżnicowania
wewnętrznego – obrazu tytułowej „samoświadomości społecznej pracowników organizacji pozarządowych w Polsce”17. Szczegółową relację z podjętych przeze mnie decyzji metodologicznych Czytelnik odnajdzie w poświęconej tym zagadnieniom drugiej Części niniejszej pracy.
Cześć trzecia, najobszerniejsza, stanowi prezentację wyników przeprowadzonych badań. Zgodnie z poczynionymi założeniami metodologicznymi, dokonałam w niej analizy różnych aspektów samoświadomości społecznej pracowników polskich organizacji pozarządowych, przede
wszystkim rozumienia przez nich wybranych pojęć. Rozdział pierwszy trzeciej Części stanowi wprowadzenie w tę problematykę: oprócz scharakteryzowania grupy badanej zostały w nim zawarte analizy pojęć zaangażowanie społeczne i działanie w organizacji. Rozdział drugi prezentuje
analizy postrzegania przez badanych podstawowych – z punktu widzenia
moich badań – elementów świata społecznego: ludzi trzeciego sektora,
organizacji pozarządowych, sektora publicznego i adresatów działań
organizacji. Wstępne wnioski na ich temat Czytelnik odnajdzie w rozdziale trzecim, w którym przeprowadziłam analizy porównawcze wymienionych
pojęć. Czwarty rozdział części badawczej to uzupełnienie wizji świata społecznego badanych o analizę pojęć potraktowanych tutaj jako pomocnicze,
wśród których znalazły się media, biznes oraz Kościół i religia. Cześć
badawczą zamyka analiza glos (rozdział piąty), w której zaprezentowałam
16
Określenie „wykonywany zawód” nie jest w tym kontekście do końca precyzyjne,
gdyż nakłada się na pełnione w organizacjach funkcje, por.: Część trzecia, rozdział 1,
punkt 1.
17
Por.: Część czwarta niniejszej pracy.
20
Wstęp
bardziej ogólne – w stosunku do już przedstawionych – wypowiedzi badanych, dotyczące postrzegania przez nich ludzi, rzeczywistości społecznej,
przeszłości i przyszłości, a także poglądów na temat zasad, które – ich
zdaniem – powinny być realizowane w życiu społecznym. Zawarte w części badawczej analizy i interpretacje starałam się – zgodnie z przyjętymi
założeniami metodologicznymi – w jak najbardziej rygorystyczny sposób
zakotwiczyć w uzyskanych wynikach.
Część czwarta pracy to podsumowanie, wskazujące pewne tendencje,
które nie tyle wprost wynikają z zaprezentowanych dotąd zestawień i obliczeń, ile przedstawiają mój sposób postrzegania i interpretowania całości
zgromadzonego materiału badawczego. Z tego powodu niektóre tezy postawione w tej części pracy mogą się Czytelnikowi wydać zbyt stanowcze.
Wyostrzenie ich miało jednak na celu wskazanie ogólnych (niestety czasem
niepokojących18) wniosków, jakie wynikają z zebranego materiału i dokonanej analizy. W żadnym razie moim celem nie było zaprezentowanie
jednoznacznego obrazu polskiego trzeciego sektora, z którym pozostaję
(i mam nadzieję – pozostanę) związana zarówno emocjonalnie, jak i zawodowo. Podsumowania zostały zakończone próbą odpowiedzi na pytanie,
czy polski trzeci sektor można uznać za ruch społeczny.
18
Jeśli w rozprawie naukowej tego rodzaju oceny w ogóle są prawomocne i „na
miejscu”.
Część pierwsza
Inspiracje teoretyczne:
pojęcia i teorie
organizujące badania
Rozdział 1
Społeczeństwo obywatelskie
i trzeci sektor
Społeczeństwo obywatelskie i trzeci sektor to pojęcia, które – podobnie jak wiele innych pojęć związanych z funkcjonowaniem organizacji
pozarządowych i inicjatyw społecznych – nie poddają się jednoznacznemu
definiowaniu. Przyczynę takiego stanu rzeczy wyjaśniają autorzy Słowniczka trzeciego sektora zamieszczonego w książce Samoorganizacja społeczeństwa polskiego: trzeci sektor. Piszą oni: „Terminy i pojęcia występujące
w książce należą często do specyficznego (środowiskowego) języka, którym
posługują się »ludzie III sektora« i nie zawsze są zrozumiałe dla osób
spoza niego. Zresztą również wśród działaczy trzeciego sektora występują rozmaite preferencje terminologiczne. Wieloznaczność taka i niedookreślenie mają zapewne swe źródło w samej istocie działalności prowadzonej przez trzeci sektor, której różnorodność opartą na inwencji tysięcy
obywateli niełatwo zdefiniować. Część nieporozumień wynika jednak również z tego, iż mamy do czynienia z nakładaniem się na siebie trzech różnych systemów pojęciowych: prawnego, naukowego i potocznego. Każdy
z nich opisuje rzeczywistość z innej perspektywy”19. Okazuje się jednak,
że zawężenie zagadnienia do podejścia naukowego wcale nie ułatwia zarysowania jednoznacznych granic wskazanych pojęć.
Omawianie tej problematyki zacznę od społeczeństwa obywatelskiego, którego zdefiniowaniem zajmowało i nadal zajmuje się wielu – jak
określa ich Jerzy Szacki – „teoretyków społeczeństwa obywatelskiego”.
Wielość analiz nie oznacza jednak, że udało się klarownie i trafnie opisać
to pojęcie. Szacki, wskazując na jego „niedookreśloność”, twierdzi nawet,
19
P. Gliński, B. Lewenstein, A. Siciński (red.), Samoorganizacja społeczeństwa polskiego: trzeci sektor, Warszawa 2002, IFiS PAN, s. 314.
24
Inspiracje teoretyczne: pojęcia i teorie organizujące badania
że wynikają z niej pewne „korzyści”20. We wstępie do cytowanej pracy
autor formułuje następujący pogląd: „nie obejmuje ono [pojęcie społeczeństwa obywatelskiego – MD] w żadnej ze swoich wersji niczego, dla
czego nauki społeczne nie miałyby od dawna innych nazw (...) w wielu
wypadkach trudno zaiste zgadnąć, dlaczego mianowicie poszczególni autorzy posługują się tym modnym dzisiaj terminem zamiast posługiwać się
nadal takimi, dajmy na to, terminami jak »demokracja«, »stowarzyszenia«,
»samorząd«, »trzeci sektor«, »zasada pomocniczości« itp.”21.
Zadaniem niniejszej pracy w żadnej mierze nie było rozstrzyganie
tego rodzaju wątpliwości. Rozległość problematyki i wielość definicji spowodowały, że zdecydowałam się na wskazanie wybranych koncepcji społeczeństwa obywatelskiego oraz zwrócenie uwagi na kilka zagadnień, istotnych z punktu widzenia przeprowadzonych przeze mnie badań. Pierwsze
z nich dotyczy zróżnicowania podstaw ideowych, na gruncie których postulowany jest, bodajże najistotniejszy, warunek zaistnienia społeczeństwa
obywatelskiego, jakim jest postawa zaangażowania społecznego. Drugie
dotyczy próby zdefiniowania relacji pomiędzy trzecim sektorem a społeczeństwem obywatelskim i odpowiedzi na pytanie, czy pojęcia te są tożsame,
czy raczej rozbieżne. Trzecie zagadnienie wprost odwołuje się do tematyki
badań i wiąże się z próbą odpowiedzi na pytanie, co przekształca „luźny”
zbiór organizacji pozarządowych w trzeci sektor.
1. Społeczeństwo obywatelskie
a zaangażowanie społeczne
Przekonanie o tym, że zaangażowanie społeczne stanowi konieczny
warunek zaistnienia społeczeństwa obywatelskiego jest powszechnie podzielane. Jak pisze Józefina Hrynkiewicz: „Zasadniczym warunkiem powstania i rozwoju organizacji społeczeństwa obywatelskiego jest aktywność
jednostek i grup społecznych, rozumiana jako ich udział w zorganizowanych formach przez wspólne określanie celów organizacji, zasad, metod
i form działania, tworzenie warunków i uczestnictwo w zorganizowanych
20
J. Szacki (red.), Ani książę, ani kupiec: obywatel. Idea społeczeństwa obywatelskiego w myśli współczesnej, Kraków 1997, Znak, s. 7.
21
Ibidem, s. 7.
Społeczeństwo obywatelskie i trzeci sektor
25
działaniach”22. Również Fundacja im. Stefana Batorego na swojej stronie
internetowej wręcz definiuje społeczeństwo obywatelskie jako takie:
„w którym obywatele czują się współodpowiedzialni za kształt demokracji
i nie oczekują, że wszelkie ich sprawy załatwi państwo, ale sami organizują się wokół swoich potrzeb, przekonań, pragnień”. Z tej definicji autorzy
strony wyprowadzają postulat wspierania różnych: „form aktywności społecznej, przede wszystkim niezależnych organizacji pozarządowych, które
podejmują działania tam, gdzie rola lub możliwości państwa są niewystarczające, które przyczyniają się do angażowania obywateli w życie publiczne
i wyrównywania szans grup społecznie słabszych lub upośledzonych”23.
Zaproponowana przez Josepha Westheimera i Joela Kahne’a typologia obywateli aktywnych, wyróżniająca trzy typy obywateli (personally
responsible citizen, participatory citizen i justice oriented citizen), w gruncie
rzeczy różnicuje je na podstawie zakresu i sposobu zaangażowania społecznego24. Być może najbardziej lakonicznie ujął tę zasadę Ireneusz Krzemiński: „By być naprawdę obywatelem trzeba zabierać głos i zważać na
to, co się dzieje dookoła. Wymóg u c z e s t n i c t w a [podkr. autora] we
wspólnym życiu (...) jest nieodzownym żądaniem obywatelskości”25.
Postulat zaangażowania społecznego nie jest obcy ani tradycji konserwatywnej, ani liberalnej. Dla zaprezentowania aksjologicznej różnorodności przywoływanych w tej sprawie argumentów skonfrontowałam dwa
kierunki przeciwstawne ideowo, a mimo to propagujące ten styl bycia społecznego: postawę zaangażowania społecznego za pożądaną uważa społeczna nauka Kościoła26; poparcie dla tej idei odnaleźć można także w wol22
J. Hrynkiewicz, Państwo. Rynek. Społeczeństwo obywatelskie, (w:) B. Rysz-Kowalczyk, B. Szatur-Jaworska (red.), Wokół teorii polityki społecznej, Warszawa 2003,
Instytut Polityki Społecznej UW, s. 257.
23
Strona internetowa Fundacji im. Stefana Batorego (www.batory.org.pl).
24
J. Westheimer, J. Kahne, What kind of Citizen: The Politics of Educating for
Democracy, Paper presented at the Annual Meeting of the American Political Science
Association, Boston MA, August 2002, s. 8–10.
25
I. Krzemiński, Świat zakorzeniony, Warszawa 1988, Wola, s. 80.
26
Jak pisze Joseph kard. Höffner: „Każdy byt osobowy zmierza z natury do udzielania się i do uczestniczenia, i jest z natury ukierunkowany na Ty i na społeczeństwo”;
J. Höffner kard., Chrześcijańska nauka społeczna, Kraków bd., WAM (Księża Jezuici).
Postawa zaangażowania wynika także wprost z wyrażonej w Encyklice Quadragessimo
Anno w 1931 roku zasady pomocniczości; por.: Pius XI, Encyklika Quadragessimo Anno,
(w:) Znak 1982, nr 7–9, s. 707–708.
26
norynkowym podejściu propagatorów marketingu społecznego. Aby opisać
rolę, jaką postawa zaangażowania odgrywa obecnie w społecznej nauce
Kościoła, posłużyłam się dwoma współczesnymi tekstami. Ksiądz Roman
Kempny w artykule Służba dla wspólnego dobra27 pisze o: „dynamice życia
chrześcijańskiego” i potrzebie: „katolicyzmu dojrzałego, odpowiedzialnego, zaangażowanego w przebudowę świata”, któremu przeciwstawia katolicyzm: „ospały, wybiórczy, milczący i zdezorientowany”. Wedle zawartej
w tym artykule analizy, katolickie zaangażowanie można zdefiniować jako
„twórcze włączenie się w czynienie dobra”. Z kolei ks. Tomasz Dawidowski w rozważaniach rekolekcyjnych pisze wprost: „Wiara w Boga nie zwalnia od aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym. Z chrześcijańskiego
punktu widzenia nie można być społecznie biernym, politycznie zupełnie
obojętnym! Nie wolno uciec w sferę prywatności i ograniczyć się tylko do
spraw rodzinnych, czy osobistych. Wokoło dzieje się przecież tyle niesprawiedliwości, zatem powinien on [katolik – MD] myśleć o uzdrowieniu
struktur społecznych, powinien przezwyciężać różne siły bezładu, które
działają przeciwko ludzkości”28. Katolicka nauka społeczna zaangażowanie
w sprawy społeczne uznaje zatem za powinność człowieka wierzącego.
Okazuje się, że uzasadnienie dla budowania społeczeństwa obywatelskiego może być również zdecydowanie utylitarne. Paweł Prochenko
definiuje marketing społeczny jako: „zintegrowanie działań różnorodnych
podmiotów działających na »obywatelskim rynku«, które może połączyć
określony wspólny społeczny cel. Takimi podmiotami są organizacje lub
instytucje społeczne, firmy komercyjne i szeroko rozumiane środowisko
komunikacji marketingowej (media, agencje reklamowe, agencje PR i grupy tzw. opinion leaders – artyści, politycy, dziennikarze)”29. Jako istotne
elementy takich działań autor wskazuje „zmianę społeczną”, która: „staje
się wspólnym interesem firmy, organizacji i agencji” oraz: „współpracę
różnorodnych partnerów przy realizacji działań o charakterze społecznym
(...) [która – MD] sprawia, że odbiorcy łatwiej rozumieją intencje poszczególnych instytucji”. Autor pisze dalej: „Kolejnym ważnym krokiem marketingu
społecznego firmy jest dostosowywanie strategii produkcji i sprzedaży do
27
R. Kempny, (w:) Gość Niedzielny 45/2000 (wydanie internetowe).
Ks. T. Dawidowski FSSP, Rozważania rekolekcyjne. Wielki Post 2001, (w:) Prawica polska. Pismo społeczno-polityczne, nr 18, 2001 (wydanie internetowe).
29
P. Prochenko, Marketing Społeczny. Bardzo to miłe, ale czy ma sens?, (w:) Brief.
pl (wydanie internetowe).
28
27
misji społecznego zaangażowania”. Wskazując na specyficzne trudności
z realizacją takiej postawy w polskim biznesie30, autor stwierdza: „W takich
krajach, jak USA czy Szwecja strategiczne zarządzanie firmą jest nieodzownie związane z myśleniem o realizacji swoistej misji obywatelskiej, poprzez
aktywne uczestnictwo w życiu społeczności, w której funkcjonuje firma”31.
Powyższe dwa uzasadnienia postaw obywatelskich pokazują, jak ideę
budowania społeczeństwa obywatelskiego uznać można za łączącą wiele
różniących się od siebie, albo nawet pozostających w konflikcie, postaw
ideowych i światopoglądów.
2. Miejsce trzeciego sektora
w społeczeństwie obywatelskim
Pytanie o relacje pomiędzy trzecim sektorem a społeczeństwem obywatelskim przynosi, sądząc po literaturze przedmiotu, odpowiedzi skrajnie
różne, a nawet przeciwstawne. Wyraźny tego przykład daje skonfrontowa30
Por.: Część pierwsza, rozdział 4 niniejszej pracy.
Idea zaangażowania biznesu w życie społeczności, w której funkcjonuje, nie jest
oczywiście niczym nowym, nie jest także przeciwieństwem zaangażowania opartego na
podstawach religijnych. Jak pisze Elżbieta Mazur: „Działalność dobroczynna na rzecz
biednych była od wieków stałym elementem ludzkiej egzystencji. Wynikała z nakazów
religii, z oczekiwań wobec warstw uprzywilejowanych, w których w normy obyczajowe
wpisana była filantropia, stanowiła wreszcie rezultat zwykłej ludzkiej troski o dobro
drugiego człowieka”. I dalej: „W wieku XIX na skutek gwałtownej industrializacji znacznie powiększył się obszar biedy, zaliczano bowiem egzystujących w bardzo złych warunkach materialnych robotników do grupy społecznej wymagającej wsparcia. Wówczas to
zetknęły się ze sobą religijna tradycja dobroczynności z nowoczesnymi koncepcjami
udziału państwa i osób prywatnych w organizowaniu pomocy”, por.: E. Mazur, Dobroczynność w Warszawie XIX wieku, Warszawa 1999, Instytut Archeologii i Etnologii PAN,
s. 7–8. Również Jadwiga Królikowska podkreśla: „historyczne podłoże wszelkich form
współczesnej dobroczynności” i wskazuje na zapoczątkowany przez rewolucję przemysłową w Anglii proces formowania się: „szczególnego typu społeczeństwa zorganizowanego wokół działalności przemysłowej, która zdeterminowała nowy model uwarstwienia
społecznego i pobudziła inny system idei”. Jak pisze dalej autorka: „To, co wcześniej
było oparciem dla mas: tradycja, autorytety, obyczaje, zostało wówczas wyparte wskutek
ogromnej dynamiki zmian powodowanych przez wynalazczość, rozkwit nauki, aktywizację społeczną ludzi dawniej biernych. (...) Zmiana postaw zobowiązań społecznych spowodowała wytworzenie się nowego mechanizmu powstawania instytucji społecznych
działających na polu socjalnym”, por.: J. Królikowska, Socjologia dobroczynności, Warszawa 2004, Wydawnictwo Akademickie Żak, s. 17–18.
31
28
nie poglądów dwu autorów zajmujących się wspomnianą problematyką:
Jerzego Szackiego i Jacka Kurczewskiego.
Pierwszy z nich skłonny jest przychylić się do opinii o tożsamości obu
omawianych pojęć. We wstępie do cytowanej już pracy zbiorowej Ani książę, ani kupiec: obywatel, po dokonaniu analizy zróżnicowanych historycznie
i ideowo podejść do pojęcia społeczeństwa obywatelskiego, Szacki formułuje postulat jego doprecyzowania i silniejszego osadzenia w rzeczywistości
społecznej – jak pisze – „zbliżenia do empirii” i „zoperacjonalizowania”.
Konkluzją tego wywodu jest następujące stwierdzenie: „Trudno jeszcze
przesądzić, jak będzie wyglądała ta operacjonalizacja, chociaż widoczny jest
już z grubsza jej kierunek. W ujęciu badaczy-empiryków społeczeństwo
obywatelskie to przeważnie po prostu tyle co tzw. t r z e c i s e k t o r
[podkr. autora], wyróżniony w rezultacie raczej prostego rozumowania,
którego punktem wyjścia jest podział na prywatne i publiczne podmioty
działania oraz prywatne i publiczne cele działalności. Sektor pierwszy to
rynek, gdzie i podmioty i cele są prywatne; sektor drugi to rząd, gdzie
i podmioty i cele są publiczne; sektor trzeci to właśnie społeczeństwo obywatelskie, gdzie podmioty są prywatne, cele natomiast publiczne; sektor
czwarty wreszcie, to korupcja, gdzie jest dokładnie na odwrót, podmioty
działające są bowiem publiczne, a ich cele prywatne” 32. Przekonanie, jeśli
nie o tożsamości, to o istnieniu silnego związku znaczeniowego społeczeństwa obywatelskiego z tym, co rozumiemy przez pojęcie „trzeciego sektora”
sugeruje również używanie przez niektórych autorów określenia „organizacje obywatelskie”33. (Powody, dla których nie zdecydowałam się zastosować w swojej pracy tego pojęcia, wyjaśniam w części metodologicznej34).
Punktem wyjścia do rozważań Jacka Kurczewskiego również jest postulat doprecyzowania pojęcia „społeczeństwo obywatelskie”. Wskazując
na jego „drugą młodość” autor konstatuje: „Jeśli jednak określenie to nie
ma być czysto retorycznym narzędziem publicystyki politycznej, trzeba mu
za każdym razem nadać określony sens socjologiczny. Tylko wtedy będzie
można określić jego stosunek do p r z e c i w s t a w n e g o [podkr. – MD]
pojęcia tzw. Trzeciego Sektora, które przyszło w odwrotnym niż »społe-
32
J.J. Szacki (red.) [1997], op. cit., s. 54.
Por. m.in.: J. Hrynkiewicz (red.), Przeciw ubóstwu i bezrobociu: lokalne inicjatywy
obywatelskie, Warszawa 2002, ISP, i inne publikacje tej autorki.
34
Por.: Część druga, rozdział 1, punkt 1 niniejszej pracy.
33
29
czeństwo obywatelskie« kierunku, wraz z rynkiem i doradcami zachodnimi pojawiło się w Polsce i innych krajach postkomunistycznych”35.
Zacytowane opinie prezentują odmienne poglądy na relację między
pojęciami „trzeci sektor” i „społeczeństwo obywatelskie”. Rozstrzygnięcia
w tym względzie nie są obojętne z punktu widzenia praktyki życia społecznego; wiążą się chociażby z kwestią zaliczenia (lub nie) do instytucji
społeczeństwa obywatelskiego struktur samorządu terytorialnego. W większości publikacji samorząd stanowi drugi – obok pozarządowego – komponent tego pojęcia. Nie przypadkiem udział w wyborach jest traktowany
jako jeden z podstawowych wyznaczników obywatelskości36. Andrzej
Siciński pisze o społeczeństwie obywatelskim jako o: „»pajęczynie« różnego typu powiązań pomiędzy jednostkami, dzięki którym obywatele mają
wpływ na państwo”, a jako najistotniejszą instytucję społeczeństwa obywatelskiego, działającą w życiu społecznym, wskazuje: „autentyczny samorząd lokalny”37. Tymczasem, jeśli przyjąć podział zaproponowany przez
Szackiego, władze samorządowe, jako: „działające publicznie w publicznym
celu”, nie powinny zostać zaliczone do społeczeństwa obywatelskiego.
Trzeba zaznaczyć, że – jak wynika z moich badań – w świadomości badanych władze samorządowe były przeciwstawiane organizacjom i postrzegane jako instytucje rządzące się swoimi prawami i zasadami. Chociaż
pojęcie społeczeństwa obywatelskiego nie było szczególnie obecne w myśleniu badanych o roli i misji trzeciego sektora, to jednak wyraźnie podkreślany był dychotomiczny podział na sektor publiczny (państwowy), do
którego należą władze wszystkich szczebli (w tym samorządy), i oddolny
35
J. Kurczewski, Lokalne społeczeństwa obywatelskie, (w:) J. Kurczewski (red.),
Lokalne społeczności obywatelskie, Warszawa 2003, Ośrodek badań społecznych ISNS
UW, s. 252.
36
Z drugiej strony, istotnym wątkiem analizy zaangażowania społecznego pozostaje odróżnienie „społecznej aktywności obywatelskiej od aktywności stricte politycznej”.
Jak piszą Piotr Gliński i Hanna Palska, w: „nowoczesnym rozumieniu kategoria ta [społeczeństwa obywatelskiego – MD] odnosi się przede wszystkim do tzw. sfery polityki
nieinstytucjonalnej”, por.: P. Gliński, H. Palska, Cztery wymiary społecznej aktywności
obywatelskiej, (w:) H. Domański, A. Rychard (red.), Elementy nowego ładu, Warszawa
1997, IFiS PAN, s. 365–366.
37
A. Siciński, Społeczeństwo obywatelskie a polskie transformacje ustrojowe, (w:)
E. Muszyńska, I. Pielak (red.), Ludzie i instytucje. Stawanie się ładu społecznego. Pamiętnik IX ogólnopolskiego zjazdu socjologicznego PTS, Lublin 1995, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, s. 115.
30
ruch pozarządowy. Tego rodzaju opozycja silniej była akcentowana w „dużych, centralnych” organizacjach, niż w „małych, peryferyjnych”, w których
myślenie na ten temat zorganizowane było w znacznej mierze wokół tego,
co Kurczewski nazywa: „lokalną społecznością obywatelską”38. Jednak
i tutaj wyraźnie akcentowane było rozdzielenie pomiędzy tym, co samorządowe, a tym, co pozarządowe, zwłaszcza w zakresie roli i zadań pełnionych w ramach danej społeczności.
Na istotne trudności z zakreśleniem granic społeczeństwa obywatelskiego wskazują także realizatorzy badania „Indeks Społeczeństwa Obywatelskiego”. W ramach założeń metodologicznych, opracowanych na
potrzeby tego projektu przez prof. Helmuta Anheiera z London School
of Economics, społeczeństwo obywatelskie zostało zdefiniowane jako:
„przestrzeń na zewnątrz rodziny, władzy państwowej czy obszaru regulowanego mechanizmami rynkowymi, w której ludzie dobrowolnie zrzeszają się aby działać na rzecz wspólnego dobra”. Autorzy badania zastrzegają jednocześnie, że: „teoretycznie zdefiniowane granice między sektorem
obywatelskim, a sektorem władzy z jednej strony i sektorem biznesu z drugiej, w praktyce okazują się często nieostre. Aby uniknąć niejasności z tym
związanych przyjęta została zasada wyróżniania »członków« sektora obywatelskiego na podstawie tego, co robią, a nie tego, kim są (np. jaką mają
osobowość prawną)”39.
38
„Lokalna społeczność obywatelska” została zdefiniowana jako: „zorganizowana
dobrowolna współpraca obcych sobie członków społeczności lokalnej na rzecz interesu
własnego, cudzego lub wspólnego”, por.: J. Kurczewski [2003], op. cit., s. 253.
39
W efekcie, autorzy badania zakładają „cztery podstawowe wymiary” dla opisu
i oceny kondycji społeczeństwa obywatelskiego. Są nimi: „Struktura – »objętość« i »głębokość« społeczeństwa obywatelskiego przejawiająca się m.in. w stopniu jego reprezentatywności i zakorzenienia w społeczeństwie, poziomie zinstytucjonalizowanej i niezinstytucjonalizowanej aktywności społecznej, intensywności relacji pomiędzy aktorami
należącymi do sektora obywatelskiego, a także w zasobności sektora; otoczenie działań
– jak warunki funkcjonowania (społeczne, polityczne, prawne, kulturowe) wpływają na
społeczeństwo obywatelskie, jaka jest relacja między sektorem obywatelskim a innymi
sektorami – rządowym i prywatnym; wartości – jakie wartości i interesy reprezentowane
są w sektorze, na ile sektor sprzyja, promuje, chroni wartości i normy demokratyczne;
wpływ (efekty działań) – jaki jest faktyczny wpływ sektora obywatelskiego na funkcjonowanie całego społeczeństwa, na ile sektor uczestniczy w rozwiązywaniu istotnych
problemów społecznych”; por.: strona internetowa Stowarzyszenia Klon, zakładka poświęcona programowi badania organizacji pozarządowych Civicus i Indeks Społeczeństwa
Obywatelskiego.
31
Ze względu na występujące wśród moich respondentów znaczne zróżnicowanie wyobrażeń dotyczących struktury świata społecznego40, na potrzeby niniejszej pracy najbardziej właściwe wydaje się przyjęcie miękkiej
definicji społeczeństwa obywatelskiego, takiej, w ramach której zaliczanie
doń lub wykluczanie zeń jakiegoś zjawiska będzie oparte raczej na postawach i zachowaniach ludzi, niż na zasadach przynależności (bądź nie) do
określonych, formalnie zdefiniowanych instytucji i organizacji41. Przyjęcie
takiego założenia umożliwia bowiem – zgodnie z metodologią moich badań i zasadami ich interpretacji42 – przyjmowanie optyki badanych, ich
punktu widzenia na to, które osoby, zjawiska i instytucje oraz w jakim
zakresie przynależą do społeczeństwa obywatelskiego, a które – ze względu na realizowanie sprzecznych z tą ideą reguł – powinny zostać z niego
wyłączone.
3. Pojęcia: „trzeci sektor” i „organizacja
pozarządowa”
Rozstrzygnięcia teoretyczne dotyczące relacji pomiędzy pojęciami
„społeczeństwo obywatelskie” i „trzeci sektor” nie pozwalają jednak na
jednoznaczne zdefiniowanie tego ostatniego. Najprościej można byłoby
powiedzieć, że trzeci sektor to organizacje pozarządowe43. Okazuje się
jednak, że mimo iż takie pragmatyczne podejście, pozwalające na substy40
Por.: Część czwarta, rozdział 3 niniejszej pracy.
Jak pisze Jacek Kurczewski: „Nie ma »społeczeństwa« w ogóle, nie ma też takiego »społeczeństwa obywatelskiego«. Społeczeństwo jest konstrukcją wielowymiarową,
dzisiaj bardziej postrzeganą jako procesy i interpretacje niż jako zamknięty w określonych
granicach system o określonych władczo działach, funkcjach i wzajemnych relacjach”;
por.: J. Kurczewski [2003], op. cit., s. 252.
42
43
Tak definiuje to pojęcie portal internetowy ngo.pl: „Trzeci sektor to ogół prywatnych organizacji, działających społecznie i nie dla zysku, czyli organizacje pozarządowe (organizacje non-profit)”. I dalej: „Trzeci sektor to (...) określenie przeniesione
z języka angielskiego, nawiązuje do podziału dzielącego aktywność społeczno-gospodarczą nowoczesnych państw demokratycznych na trzy sektory. Według tej typologii pierwszy sektor to administracja publiczna, określana też niekiedy jako sektor państwowy.
Drugi sektor to sfera biznesu, czyli wszelkie instytucje i organizacje, których działalność
jest nastawiona na zysk, nazywany też sektorem prywatnym”.
41
32
tutywne stosowanie tych dwu terminów jest – jak zresztą wynika także
z moich badań – bardzo rozpowszechnione, to jednak w literaturze przedmiotu dominuje pogląd (czasem wyrażony explicite, a czasem jedynie wynikający z kontekstów, w jakich oba pojęcia są stosowane), że trzeci sektor, to jednak coś więcej44. (Kwestie związane z zaliczeniem bądź
niezaliczeniem określonych instytucji do organizacji pozarządowych omawiam w części metodologicznej pracy, projektując badania sama stanęłam
bowiem przed tym dylematem45).
44
Jak pisze Piotr Marciniak: „Trzeba ponownie odwołać się do pewnej wspólnoty,
uzyskać tożsamość ideologiczną, pewne przesłanie nawiązujące do języka społecznej solidarności. (...) Nie wystarczy być pragmatycznym, pewien oddech ideologiczny jest także
potrzebny”, por.: P. Marciniak, Trzeciemu sektorowi potrzebna jest ideologia i dobra legislacja, (w:) P. Gliński, B. Lewenstein, A. Siciński A. (red.) [2002], op. cit., s. 139. Możliwe okazało się wyróżnienie elementów etosu trzeciego sektora, wskazanie jego „wspólnototwórczego charakteru”, a nawet stwierdzenie, w jakim stopniu i przez kogo jest on
w ramach trzeciego sektora odczuwany i realizowany, por.: W. Hebanowski, W poszukiwaniu etosu trzeciego sektora w Polsce, praca magisterska napisana pod kierunkiem prof.
dr hab. Hanny Świdy-Ziemby, Uniwersytet Warszawski, ISNS, 2001 (maszynopis).
45
Por.: Część druga, rozdział 1, punkt 1 niniejszej pracy. Wyjaśnienia wymaga sposób rozumienia tutaj pojęcia „instytucji”. W przeprowadzonych badaniach nie używałam
go (lub jedynie sporadycznie, gdy kontekst to usprawiedliwiał, a w szczególności wtedy,
gdy tak używali go cytowani przeze mnie autorzy) w najszerszym rozumieniu, jako „podstawy porządku społecznego”, czy „powtarzalnych, utrwalonych sposobów zachowania,
wzorców, reguł i rytuałów”. Pojęcie „instytucji”, zgodnie z jego najczęstszym, potocznym
rozumieniem – także przez moich respondentów – stosuję w węższym znaczeniu tego
słowa, przede wszystkim jako „pewne wyodrębnione zorganizowane typy działalności
podejmowanej w celu zaspokojenia potrzeb jednostek i całych zbiorowości. Pojęcie instytucji odnosi się (...) do form organizacyjnych danego zespołu czynności (np. instytucje państwowe czy giełdy), do ludzi wykonujących owe czynności (np. zbiór urzędników
państwowych) oraz do zespołu urządzeń materialnych i środków wykorzystywanych
w tych działaniach”, por.: G. Skąpska, M. Ziółkowski, Instytucja społeczna, (w:) Encyklopedia socjologii, tom I, Warszawa 2002, Oficyna Naukowa, s. 317–321. Pojęcie „instytucji” często przeciwstawiam pojęciu „organizacji”, abstrahując od faktu, że termin
„organizacja” także ma szerokie znaczenie. Organizacje dzielono na „rezultatywne”
i „czynnościowe” (Tadeusz Kotarbiński), „atrybutowe” i „rzeczowe” (Jan Zieleniewski),
definiowano jako „system społeczny nakierowany na osiągniecie określonego celu” (Talcott Parsons), por.: K.Z. Sowa, Wstęp do socjologicznej teorii zrzeszeń, Warszawa 1988,
PWN, s. 26–28. W mojej pracy „organizacja” oznacza „organizację pozarządową” jako
formę działania społecznego wyróżniającą się mniejszym stopniem instytucjonalizacji,
rozumianej przez badanych przede wszystkim jako formalizacja. W ten sposób, w rozumieniu badanych, „organizację pozarządową” charakteryzują głownie cechy „organizacji nieformalnej”, por.: L.H. Haber, Organizacja formalna i nieformalna, (w:) Encyklo-
33
W tym miejscu chciałabym zastanowić się nad swoistą warstwą symboliczną, która ze zbioru organizacji czyni trzeci sektor. Za punkt wyjścia
posłużyć może cytowany już Słowniczek trzeciego sektora46. Jego autorzy
piszą o trzecim sektorze jako o „nowej jakości”, a do jego „cech konstytutywnych” zaliczają: „poczucie przynależności, czyli świadomość udziału
we wspólnej misji na rzecz podnoszenia jakości poszczególnych ludzi i społeczeństwa jako całości” oraz: „istnienie infrastruktury trzeciego sektora,
czyli systemu instytucji umożliwiających przepływ informacji, artykulację
interesów i ich reprezentację”. Powyższe zestawienie akcentuje dwa istotne
aspekty konstruujące „trzeci sektor”: z jednej strony – pewną wspólnotę
idei47; a z drugiej – umożliwiający komunikację wymiar instytucjonalny.
Z kolei Ewa Leś trzeci sektor określa jako: „nowy typ instytucjonalny w sferze usług społecznych” i wskazuje na „odmienny styl” jego organizacji. Zwraca także uwagę na to, że: „wypełnia [on – MD] miejsce między państwem a rynkiem”. Również ta autorka wskazuje na symboliczne
więzi spajające trzeci sektor i odróżniające go od innych instytucji życia
publicznego48. Po przeanalizowaniu licznych typologii organizacji pozarządowych, Leś postuluje uzupełnienie treści tego pojęcia o kolejne funkcje,
do których zalicza m.in.: „promowanie cywilizacji solidarności jako antidotum na kryzys więzi społecznych”, „przeciwdziałanie skrajnemu indywidualizmowi i promowanie ładu społecznego opartego na pomocniczości”49,
pedia socjologii, tom III, Warszawa 2002, Oficyna Naukowa, s. 22–28. Podobnie
postrzegają tę opozycję Piotr Gliński i Hanna Palska (por.: przypis 36); także Słownik
socjologii i nauk społecznych, wskazując na „kontrastowy stereotyp”: „wielka, bezosobowa, wyjaławiająca, szorstka instytucja biurokratyczna z jednej strony, przyjazna, pomocna, wzbogacająca i troskliwa wspólnota – z drugiej”, por.: G. Marshall (red.), M. Tabin
(red. polskiego wydania), Słownik socjologii i nauk społecznych, Warszawa 2004, PWN,
s. 219. Kontynuacja rozważań dotyczących pojęć: „instytucja”, „organizacja”, a przede
wszystkim „wspólnota”, „zrzeszenie” i w rezultacie „ruch społeczny” dla opisu trzeciego
sektora, mieści się także we wnioskach w Części czwartej niniejszej pracy.
46
P. Gliński, B. Lewenstein, A. Siciński A. (red.) [2002], op. cit., s. 314–316.
47
Użyte w tym kontekście określenie „podnoszenie jakości ludzi” nie wydaje mi się
trafne, myślę, że lepiej oddaje to Peter Drucker, gdy pisze o „dokonaniu zmiany w człowieku”, por.: P.F. Drucker, Zarządzanie organizacją pozarządową, Warszawa 1995, Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO, s. 10.
48
Odpowiedzi na pytanie o możliwość określenia trzeciego sektora jako ruchu społecznego próbuję udzielić w Części czwartej, w rozdziale 5 niniejszej pracy.
49
Przeciwstawienie pomocniczości postawie indywidualistycznej nie jest jednak
oczywiste. Relacjonując wyniki badań dotyczących postaw indywidualistycznych, Henryk
34
„tworzenie nowych modeli uczestnictwa społecznego uwzględniających
kształtowanie świata od najbliższego otoczenia po wymiar lokalny”, a także: „poszerzanie zakresu satysfakcjonujących ról społecznych przez dowartościowanie pracy społecznie użytecznej”50. Pojęcie satysfakcji nie jest
w tym miejscu zaskakujące. Badane przeze mnie osoby również wskazywały ją jako istotną wartość wypływającą z zaangażowania w działania
organizacji pozarządowej. Jej znaczenie podkreśla też m.in. Zbigniew Lasocik, który pisze: „Tu się działa dla innych, dla wszystkich i dla siebie,
a zyskiem jest satysfakcja”51.
Pojęcie „organizacji pozarządowej” czy wręcz „organizacji nierządowej” (jak dosłownie bywa tłumaczony angielski termin non governmental
organization) akcentuje konstytutywną dla trzeciego sektora odrębność
i niezależność od państwa52, nie oznacza jednak braku międzysektorowych
Domański i Aleksandra Dukaczewska opowiadają się za poglądem, że: „wola odniesienia sukcesu samodzielnym wysiłkiem i działalność na rzecz innych nie wykluczają się
nawzajem. (...) Poczucie obywatelskiego obowiązku wyróżniało samodzielnych życiowo
osobników, bez względu na ich wykształcenie, wiek, przecinało podziały terytorialne
i zawodowe – jednym słowem, ujawniało się jako samodzielny wyznacznik postaw. Indywidualistów wyróżniało również większe zaangażowanie w działalność o charakterze
publicznym”, por.: H. Domański, A. Dukaczewska, Samodzielność i chęć polegania na
sobie, (w:) H. Domański, A. Rychard (red.), Elementy nowego ładu, Warszawa 1997,
IFiS PAN, s. 355. Natomiast Ulrich Beck (w rozdziale pod znaczącym tytułem: „Od
prywatyzmu rodzinnego do politycznego”) pisze wprost o: „systemie wartości indywidualizacji, [który – MD] zawiera równocześnie zarodki nowej etyki, która opiera się na
zasadzie »obowiązków wobec samego siebie«”. I dodaje: „Te orientacje na nowe wartości bywają pochopnie rozumiane jako wyraz egoizmu i narcyzmu. W ten sposób jednak
zapoznana zostaje istota tego, co nowe, co się pojawia. Chodzi tu o samooświecenie
i samowyzwolenie jako realizowany przez siebie, praktyczny proces życiowy; obejmuje
to także poszukiwanie nowych więzi społecznych w rodzinie, pracy i polityce”, por.:
U. Beck, Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, Warszawa 2002, Scholar, s. 148. Kwestii tej dotyczy także przypis 192 w Części drugiej niniejszej pracy.
50
E. Leś, Od filantropii do pomocniczości. Studium porównawcze rozwoju i działalności organizacji społecznych, Warszawa 2000, Dom wydawniczy Elipsa, s. 16–17.
51
Z. Lasocik, Kilka uwag o roli organizacji pozarządowych w państwie demokratycznym, Warszawa 1994, Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO,
portal ngo.pl.
52
Aspekt ten jest często podnoszony w dyskursie publicznym dotyczącym trzeciego
sektora. Odnaleźć go można zarówno w poglądach jego twórców i teoretyków (Zbigniew
Wejcman „suwerenność wobec struktury aparatu państwa” uznaje za jedną z najistotniejszych cech organizacji pozarządowej, por.: Z. Wejcman, Samorząd terytorialny i organizacje pozarządowe – współpraca czy odrębność?, Warszawa 1997, Boris, s. 12), w sfor-
35
powiązań53. Wręcz przeciwnie, kolejną cechą czyniącą ze zbioru organizacji pozarządowych trzeci sektor, jest rola „specyficznego pomostu”54 pomiędzy obywatelem a państwem55. Znaczenie tego rodzaju działań trzeciego sektora podkreślane jest w wielu publikacjach formułujących zasady,
jakimi powinien się on kierować56. Trzeba jednak zaznaczyć, że taki model
postrzegania roli i miejsca trzeciego sektora i – szerzej – społeczeństwa
obywatelskiego nie jest uniwersalny57. Piotr Frączak pisząc o modelu „partycypacyjnym”58, tj. takim, w którym: „społeczeństwo obywatelskie jest
mułowaniach, jakimi posługują się jego uczestnicy (np. nazwa konkursu „Porządnie poza
rządem”), a nawet w analizach zewnętrznych komentatorów (np. tytuł publikacji: „Tam
sięgaj, gdzie rząd nie sięga”, Gazeta Wyborcza, 7 listopada 2000, s. 18–21).
53
Odwołując się do Ferdinanda Tönniesa, można powiedzieć, że trzeci sektor z jednej strony stara się budować „wspólnotę” jako „czystszy przejaw idei ciała społecznego”,
której „aktywność kieruje się całkowicie do wewnątrz, odnosi się tylko do niej samej”,
a jednocześnie – wobec świata zewnętrznego – tworzy „społeczność”, czyli „pełniejszy
przejaw idei ciała społecznego”, który „zwraca się na zewnątrz, w geście obrony, poszukiwania i podboju – społeczność zawsze walczy”, por.: F. Tönnies, Wspólnota i stowarzyszenie, Warszawa 1988, PWN, s. 293. (Więcej na ten temat także w Części czwartej,
w rozdziale 5 niniejszej pracy.) Z kolei Zbigniew Wejcman pisze: „Polski odpowiednik
amerykańskiego terminu »NGO« nie jest jego prostym tłumaczeniem (»NGO« oznacza
organizację »nie-rządową«). Warto przy tym zauważyć, że przedrostek »poza-« podkreśla niezależność polskich organizacji w sposób pozytywny i dlatego też stanowi dobry
punkt wyjścia do współdziałania z innymi partnerami, szczególnie z administracją państwową i samorządową”, Z. Wejcman [1997], op. cit., s. 10.
54
Z. Lasocik, op. cit.
55
Spotkałam się nawet z określeniem organizacji jako: „»tkanki łącznej« systemu
demokratycznego”, W. Toczyski, Kupowanie demokracji lokalnej, (w:) Rzeczpospolita,
09 lipca 1996.
56
Przykład sformułowania tego rodzaju zasady przynosi dokument Roles of NGO-s.:
„NGO-sy mogą ułatwiać komunikację »w górę« od ludzi w kierunku rządu i »w dół«,
od rządu do ludzi. Komunikacja w górę dotyczy informowania rządu o tym, co ludzie
»w terenie« myślą, robią i czują, podczas gdy komunikacja w dół dotyczy informowania
»terenu« o tym, co rząd planuje i robi” (tł. własne – MD), por.: W. Cousins, Non-Governmental Initiatives, (w:) ADB, The Urban Poor and Basic Infrastructure Services
in Asia and the Pacific, Asian Development Bank, Manila 1991, WWW Virtual Library
on Non-Governmental Organizations.
57
Józefina Hrynkiewicz stwierdza wręcz, że organizacje nie tylko nie są poza rządem,
ale: „że są one przy rządzie, a nawet pod rządem”, por.: J. Hrynkiewicz, Rola organizacji
obywatelskich w polityce społecznej, (w:) J. Hrynkiewicz (red.) Przeciw ubóstwu i bezrobociu: lokalne inicjatywy obywatelskie, Warszawa 2002, ISP, s. 71.
58
Dariusz Gawin, analizując filozoficzne źródła obu modeli, partycypacyjny określił
jako „heglowski”, w swej idei oparty na tradycji „arystotelesowskiej wolności do polity-
36
integralną częścią państwa – działa o tyle, o ile wykonuje zadania państwa,
kontroluje administrację publiczną, inicjuje zmiany, które są w istocie reformą systemu państwowego”, określa go jako charakterystyczny dla tradycji europejskiej, przede wszystkim francuskiej. Na drugim biegunie tej
opozycji sytuuje się model amerykański59, „samopomocowy” czyli „budowany od dołu, obok państwa”, co daje mu „naturalną niezależność”
i „zwiększa rolę organizacji pozarządowych”60. Powyższe rozróżnienia mają
przede wszystkim walor teoretycznych schematów. W praktyce życia społecznego zawsze dochodzi do wymieszania – w różnych proporcjach –
obydwu wyodrębnionych typów61. Jak wykazały moje badania, dzieje się
tak również w Polsce, gdzie model „europejski” w większej mierze okazał
się realizowany na „peryferiach”, zaś model „amerykański” udało się odnaleźć przede wszystkim w „centrum”62.
Za podsumowanie powyższych rozważań o znaczeniu, zakresie i powiązaniu pojęcia społeczeństwa obywatelskiego z innymi omówionymi
pojęciami, niech posłużą słowa Ireneusza Krzemińskiego (pisane ćwierć
wieku temu), który wskazuje na jego złożoność, wielowymiarowość czy
wręcz uniwersalność. Autor pisze: „Idea społeczeństwa obywatelskiego
jest (...) zarówno pojęciem socjologicznym i opisowym, jak też pojęciem
ki” i przeciwstawił go amerykańskiej, tocquevillowskiej „wolności od polityki”. (Wykład
wygłoszony 25 III 2003 w ramach seminarium „Samoorganizacja społeczeństwa polskiego: trzeci sektor” w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN).
59
Dobrym przykładem „amerykańskiego myślenia” o miejscu społeczeństwa obywatelskiego jest dokument opracowany w 1991 roku przez amerykańską organizację
Independent Sector, skupiającą około 800 instytucji non-profit. Omawia on wartości,
które powinny być respektowane i realizowane przez organizacje. Znajdujemy w nim
następującą deklarację: „Jednym z tradycyjnych ideałów amerykańskich jest tak zwana
koncepcja »zorganizowanego sąsiedztwa«. Byliśmy społeczeństwem sąsiadów powiązanych siecią wzajemnych relacji na długo zanim powstały jakiekolwiek formalne społeczności”, a „społeczeństwo obywatelskie” określa mianem „sektora niezależnego”. Jednocześnie niemal cały dokument poświecony jest sformułowaniu zasad etycznych, wraz ze
wskazaniem możliwych odstępstw i dylematów, jednak w całkowitej izolacji od instytucji państwa, które w omawianym dokumencie pozostały przemilczane, por.: M. Eyman
(tłum.), Independent Sector, Biuletyn Specjalny FIP, wydanie internetowe.
60
P. Frączak, Trzeci sektor w III Rzeczypospolitej. Wybór artykułów 1989-2001, Warszawa 2002, Fundusz Współpracy, s. 37–39.
61
Jak pisze Ireneusz Krzemiński: „Rzecz jasna, europejskie i amerykańskie modele demokratycznego ładu społecznego przemieszały się ze sobą i w praktyce upodobniły się do siebie”, por.: I. Krzemiński, op. cit., s. 78.
62
37
nasyconym treścią moralną, (...) niesie ze sobą nieodłączne przeświadczenia zasadniczo-etyczne, które dotyczą kondycji człowieka w świecie”. I dalej: „Moralny sens idei społeczeństwa obywatelskiego wyraża się w postawie obywatela, która przysługuje człowiekowi, jest właściwym rozwinięciem
i skutkiem jego ludzkiej godności”63. Wyniki moich badań wskazują, że
taki punkt widzenia można uznać za podzielany przez wielu respondentów.
Inna sprawa, jak tego rodzaju przekonanie realizują oni w swoich działaniach i codziennym funkcjonowaniu organizacji, których są pracownikami.
Tu wnioski nie wydają się już tak jednoznaczne64.
63
64
I. Krzemiński, op. cit., s. 76.
Rozdział 2
Teorie Roberta K. Mertona:
grupy odniesienia i typy
indywidualnego przystosowania
1. Grupy odniesienia
Podstawowym, „roboczym” pojęciem pozwalającym nakreślić relacje
trzeciego sektora (zarówno w wymiarze instytucjonalnym, jak i personalnym65) z jego otoczeniem społecznym okazały się grupy odniesienia Roberta Mertona. Autor podkreśla, że wyjaśniając zachowania jednostki
odwołujemy się do jej „układu odniesienia”, tj. kontekstu społecznego,
w jakim człowiek ocenia własną pozycję społeczną, i który kształtuje jego
zachowania i postawy66. Konieczne wydaje się jednak sformułowanie w tym
miejscu dwóch istotnych zastrzeżeń. Pierwsze dotyczy tego, że zakres analizy układu odniesienia badanej przeze mnie grupy był w znacznym stopniu ograniczony. Przedmiotem badań były osoby wyróżnione jedynie ze
względu na fakt zaangażowania w działania organizacji pozarządowych
i tylko ta ich rola społeczna stanowiła przedmiot mojego zainteresowania67.
Z tego powodu charakterystyka układów odniesienia, w których funkcjonowali badani, była siłą rzeczy fragmentaryczna. W żadnej mierze nie
prezentowała całościowego obrazu ważnych dla respondentów grup i jednostek. W efekcie można powiedzieć, że teoria Mertona stanowiła w przeprowadzonych przeze mnie analizach jedynie pretekst, czy też źródło,
z którego zaczerpnęłam przydatne i zwięzłe pojęcie „grupy odniesienia”.
65
66
R. Merton, Teoria socjologiczna i struktura społeczna, Warszawa 2002, PWN,
s. 336.
67
Teorie Roberta K. Mertona: grupy odniesienia i typy indywidualnego przystosowania
39
Drugie zastrzeżenie dotyczy „zbyt socjologicznego” potraktowania przeze
mnie teorii Mertona: w swoich badaniach w ogóle nie analizowałam postrzegania świata społecznego przez jednostki, natomiast traktowanie jednostek jako elementów układu odniesienia było bardzo ograniczone, bowiem zawsze były to jednostki pełniące role reprezentantów grup68. Tym
samym teoria grup odniesienia została pozbawiona kontekstu psychologicznego. Taki – wybiórczy – sposób posługiwania się teorią Mertona nie
zmienił wszakże tego, że wiele jej założeń okazało się bardzo przydatnych
i inspirujących dla moich badań. Przedstawię teraz główne wątki tych inspiracji.
Robert Merton wyróżnia dwie podstawowe funkcje, które mogą spełniać grupy odniesienia. Pierwsza, to grupy normatywne, które dostarczają
jednostce wzorów zachowań i są źródłem przyswajanych przez nią wartości;
druga, to grupy porównawcze, stanowiące układ odniesienia, względem
którego człowiek ocenia samego siebie i innych ludzi. Te same grupy społeczne mogą pełnić obie funkcje69. Jako grupy odniesienia mogą występować
różne zbiorowości i kategorie społeczne, a więc nie zawsze są to grupy
w sensie socjologicznym. Mogą to być grupy, do których jednostka realnie
nie należy, a jedynie do nich aspiruje, i takie, które uznaje za „obce”70;
i odwrotnie – nie każda „grupa uczestnictwa” pełni funkcje grupy odniesienia71. Natomiast spośród grup, do których jednostka realnie należy, rolę
grup odniesienia mogą pełnić zarówno te, z którymi się identyfikuje, jak
i te, od których się odcina. Grupy odniesienia Merton dzieli także na „pozytywne” i „negatywne”. Analogiczne funkcje mogą pełnić także jednostki-„osoby odniesienia”; Merton nazywa je „modelami roli”72. Jednostka czasami wybiera „osoby odniesienia” spośród najbliższego otoczenia, spośród
ludzi, z którymi tworzy bezpośrednie związki społeczne, a czasami – w ramach szerszej społeczności – spośród osób publicznych, z którymi nie nawiązuje bezpośrednich interakcji.
Jednym z pytań badawczych, które sformułowałam na wstępie pracy,
było pytanie o to, czy i w jakim stopniu badani odczuwali swoją przyna68
Jak np. wymieniani z imienia i nazwiska liderzy sektora pozarządowego lub pojawiający się w wypowiedziach badanych konkretni urzędnicy.
69
R. Merton, op. cit., s. 336.
70
Ibidem, s. 248–350.
71
Ibidem, s. 357.
72
Ibidem, s. 353.
40
leżność do szerszej – wykraczającej poza ramy własnej organizacji – grupy:
środowiska, ruchu społecznego lub grupy zawodowej. Przekładając to zagadnienie na „język Mertonowski” można pytać o to, jakie konteksty do
porównań należy w tym wypadku uznać za „grupowe różnicowanie ocen”73.
Konieczne dla rozstrzygnięcia tej kwestii było zdiagnozowanie faktycznych
osób i grup odniesienia zbadanej zbiorowości, w pierwszej kolejności własnej grupy respondenta i jej członków74. Odpowiedź na powyższe pytanie
stanowi jedną z najistotniejszych przesłanek uznania trzeciego sektora za
ruch społeczny75.
Kolejna kategoria zaproponowana przez Mertona, z której skorzystałam w mojej analizie, to opisywane przez niego „ruchliwe jednostki”, które
są: „najbardziej skłonne do przejmowania wartości grupy posiadającej władzę i prestiż”76. Jednym z istotnych wątków analizy samoświadomości społecznej ludzi trzeciego sektora była kwestia poczucia inności w stosunku do
obcych grup odniesienia (porównania te dotyczyły przede wszystkim sektora publicznego). Wiele wypowiedzi dotykało problemów przechodzenia
ludzi z trzeciego sektora do administracji publicznej lub jednoczesnego
pełnienia funkcji w nich obu. Okazało się, że stosunek do takich rotacji
w znacznej mierze związany był z ogólną wizją świata społecznego i ze sposobem definiowania grup „swoich” i „obcych”. Tego rodzaju zachowania
zazwyczaj traktowane były przez badanych jako „robienie kariery”, jednak
w „dużych, centralnych” organizacjach zwykle postrzegano ją jako coś nagannego, zaś w „małych, peryferyjnych” częściej stosunek do takich zachowań pozostawał raczej neutralny, a nawet bywał pozytywny77.
Zamieszczone w końcowej części pracy diagramy78, prezentujące
wnioski z badań, można w gruncie rzeczy uznać za graficzną prezentację
całościowych układów odniesienia badanej grupy. Bez zastosowania mo-
73
Ibidem, s. 301
Warto w tym miejscu także przywołać pojęcia: „znaczących innych” (significant
others) George’a Herberta Meada i – jak pisze Marek Ziółkowski – „trudno przetłumaczalne” pojęcie orientational others Manforda Kuhna, por.: M. Ziółkowski, Znaczenie,
interakcja, rozumienie. Studium z symbolicznego interakcjonizmu i socjologii fenomenologicznej jako wersji socjologii humanistycznej, Warszawa 1981, PWN, s. 51–81.
75
76
77
78
74
41
delu „grupy odniesienia” nie byłoby możliwe stworzenie tego rodzaju odwzorowania postrzegania przez osoby badane świata społecznego, ich
przekonania o tym, co i w jakim zakresie należy do jego „centrum” (stanowi „grupę własną”), a co pozostaje na „peryferiach” (stanowi „grupę
obcą”).
Wśród inspiracji, jakich do interpretacji materiału empirycznego dostarczyła omawiana teoria, warto wskazać jeszcze przynajmniej kilka.
Merton pisze o: „dysfunkcjonalności socjalizacji antycypującej” dla grupy
własnej. Dla wielu moich respondentów ważnym wyznacznikiem „trzeciosektorowości” było odmienne, niż w sektorze publicznym, niebiurokratyczne funkcjonowanie organizacji. Pojawiały się jednak wypowiedzi wskazujące także na biurokratyzowanie się sektora pozarządowego i – tym
samym – jego upodabnianie się, pod względem stylu działania, do administracji, często na skutek podporządkowania się narzucanym przez nią
regułom. Odnośnie do tego problemu Merton daje prostą wskazówkę:
„Posłuszeństwo wobec odmiennych obyczajów innej grupy oznacza (...)
odstępstwo od zwyczajów grupy własnej”79.
Kolejnym przykładem swobodnego potraktowania przeze mnie teorii Mertona było wprowadzenie do analizy kategorii „opozycyjnych grup
wzajemnego odniesienia”, jako konstrukcji powstałej na podstawie porównania pól semantycznych „organizacje pozarządowe” i „sektor publiczny”80.
Oczywiście, owej „opozycyjności”, a zwłaszcza „wzajemności” nie sposób
traktować dosłownie: badałam tylko jedną grupę i tylko jej opinie stanowiły podstawę twierdzeń o konkretnych środowiskach lub instytucjach (nie
wiadomo czy były to opinie podzielane także przez drugą ze stron). Punktem wyjścia do stworzenia takich kategorii były dla mnie, wynikające z materiału badawczego, informacje o tym, że trzeci sektor był przez badanych
postrzegany także jako grupa odniesienia dla administracji publicznej,
a zastosowane przeze mnie narzędzie (tzn. analiza pól semantycznych)
pozwoliło wnioskować na temat wzajemnych relacji obu sektorów81.
79
A w nieco mniejszym zakresie także na podstawie porównania pól „ludzie trzeciego sektora” i „adresaci działań organizacji”, por.: Część trzecia, rozdział 3, punkty 2
i 3 niniejszej pracy.
81
Por.: Część trzecia, rozdział 3, punkt 2 niniejszej pracy.
80
42
2. Typy indywidualnego przystosowania
Kwestia relacji sektora pozarządowego z administracją publiczną
stanowi jedną z podstawowych przesłanek kształtowania się samoświadomości pracowników polskich organizacji. Analiza tej problematyki wykazała, że ważnym kryterium różnicowania przez badanych obu sektorów
były odmienne style ich działania82. Dorota Głogosz i Jan Jakub Wygnański relacjonują wyniki porównawczych badań dotyczących: „wzajemnych
opinii pozarządowców o samorządowcach i samorządowców o pozarządowcach”. Wśród opinii „pozarządowców” o pracownikach samorządowych (czyli przedstawicielach sektora publicznego) znalazły się m.in.
takie: reprezentują oni struktury polityczne, a nie środowiska lokalne,
z powodu ograniczeń administracyjnych działają w sposób zbiurokratyzowany, nie mają zaufania do organizacji, które uważają za nieprzewidywalne, mają zły obieg informacji, są niekompetentni i aroganccy, a także
– częściej niż „pozarządowcy” – bywają nieuczciwi i subiektywni w ocenie.
„Samorządowcy” wśród wad pracowników organizacji pozarządowych
wymieniali z kolei przede wszystkim: niefachowość, brak profesjonalizmu,
złą organizację, nieskuteczność, brak doświadczenia, nieufność wobec
samorządów oraz niechęć do poddawania się kontroli, m.in. poprzez
ograniczanie dostępu do informacji. Jednocześnie jako plusy pracowników
organizacji „samorządowcy” wskazywali ich zaangażowanie, dobre rozeznanie potrzeb społecznych i efektywność83.
Taka charakterystyka przywodzi na myśl kolejną koncepcję Roberta
Mertona, wyróżniającego „typy indywidualnego przystosowania”. Zastosowanie jej w tym miejscu to, oczywiście, z mojej strony kolejne nadużycie,
przede wszystkim dlatego, że typologię tę Merton traktował jako charakteryzującą sposoby: „przystosowania j e d n o s t e k [podkr. – MD] w społeczeństwie”84. Jednak w kontekście badań, które przeprowadziłam, wy82
Przypomnę, że nie różnicują ich wszakże cele działania, które – wedle typologii
zaproponowanej przez Jerzego Szackiego – zawsze są „publiczne”, J.J. Szacki (red.)
[1997], op. cit., s. 54; por.: Część pierwsza, rozdział 1 niniejszej pracy.
83
D. Głogosz, Tak nas widzą samorządowcy, (w:) LOS, Czasopismo Samopomocy
Społecznej, nr 10 (33), październik 1998, s. 10–12; J.J. Wygnański, O współpracy organizacji z samorządem, czyli jak żyć razem a nie osobno, ibidem, s. 13–15.
84
Merton pisze: „Choć przedmiotem naszego zainteresowania nadal pozostaje kulturowa oraz społeczna geneza różnych częstości i rodzajów zachowań dewiacyjnych,
43
daje się, że przynajmniej dwa typy z wyróżnionych przez Mertona reakcji
trafnie charakteryzują różnice w sposobach działania obu sektorów. Pierwszym z nich jest „rytualizm”; drugim – „innowacja”. Oba te „sposoby indywidualnego przystosowania” różnicuje stosunek do „celów kulturowych”
i „zinstytucjonalizowanych środków”. Charakterystyczną cechą „rytualizmu” jest zarzucenie „kulturowego celu” na rzecz kultywowania „zinstytucjonalizowanych środków” wyznaczonych do jego realizacji. „Innowacja”
polega natomiast na odstąpieniu od stosowania „zinstytucjonalizowanych
środków” do realizacji „celu kulturowego”, co w konsekwencji stwarza
konieczność poszukiwania innych, nowych środków do jego realizacji85.
Lektura teoretycznych publikacji dotyczących działania sektora pozarządowego dostarcza wielu przykładów panującego w nim przekonania o właśnie takiej innowacyjnej misji, którą tenże realizuje, a w każdym razie
powinien realizować86. Przekonanie o tym, że poszukiwanie niekonwencjonalnych, innowacyjnych metod rozwiązywania problemów społecznych
to cecha trzeciego sektora, zaś sektor publiczny skupia się przede wszystkim na rytualnym kultywowaniu swoich (zwykle biurokratycznych) procedur, znalazło też odzwierciedlenie w wynikach moich badań. Niewątpliwie
taki stan rzeczy w znacznym stopniu stanowi konsekwencję drugiego kryterium stosowanego przez Szackiego do odróżniania sektorów, to znaczy
„publicznych” versus „prywatnych podmiotów działania”. Administracja
jako podmiot publiczny jest w znacznej mierze skrępowana przepisami
i w efekcie może działać jedynie takimi metodami, jakie przewidział dla
niej ustawodawca. Sektorowi pozarządowemu jako prywatnemu podmiotowi działania „więcej wolno”: może czynić wszystko, co nie jest prawnie
zakazane.
I tak oto – zataczając swoisty „krąg interpretacyjny” – powróciłam
do zagadnień tematycznie należących do poprzedniego rozdziału, dotyczącego m.in. zakresu pojęć „społeczeństwa obywatelskiego” i „trzeciego
sektora”.
nasza perspektywa przesuwa się z płaszczyzny wzorów wartości kulturowych na sferę
wpływów przystosowania do owych wartości wśród ludzi zajmujących odmienne pozycje
w strukturze społecznej”, por.: R. Merton, op. cit., s. 205.
85
Ibidem.
86
Sposoby wykorzystania przeze mnie tego rodzaju materiałów omówiłam w Części
drugiej niniejszej pracy (rozdział 2, punkt 3).
Rozdział 3
Opozycja „centrum–peryferie”
jako oś postrzegania świata
społecznego
Nurt badań nad przestrzenią społeczną i jednym z jej istotnych elementów, czyli opozycją „centrum–peryferie”, znajduje coraz szersze zastosowanie w opisywaniu zjawisk świata społecznego87. Przeciwstawienie
„centrum–peryferie” bywa nawet zaliczane do: „utartych dychotomii nauk
społecznych, takich jak: „»lewica«–»prawica«, »rozwinięty«–»rozwijający
się«, (...), »konserwatywny«–»liberalny«, »reakcyjny«–»postępowy«, »religijny«–»świecki«”88. Z kolei Peter Burke, stwierdzając, że: „jedną z kwestii
wynikających z używania pary skojarzonych koncepcji »centrum« i »obrzeża« jest ich wzajemna relacja”, przyrównuje ją do pary pojęć „elita” i „kultura masowa”89.
Odróżnienie tego co „centralne” od tego co „peryferyjne” szczególnego znaczenia nabrało także w kontekście przystąpienia Polski i innych
krajów postkomunistycznych do Unii Europejskiej. Utrwalaniu myślenia
w kategoriach tego rodzaju dychotomii sprzyja również trwający od kilkunastu lat proces przyswajania w Polsce wzorów funkcjonowania zachodnich
społeczeństw obywatelskich, często restrykcyjnie obudowany systemem
87
M.in.: T. Zarycki, O niektórych dylematach współczesnych badań nad przestrzenią społeczną, (w:) Studia Regionalne i Lokalne, nr 4 (4) 2000, s. 5–22.
88
A. Abdel-Malek, Nastawienie cywilizacyjne a kształtowanie nowego świata, strona
internetowa anarchistycznego forum filozofii politycznej i krytyki społecznej.
89
P. Burke, Historia i teoria społeczna, Warszawa–Kraków 2000, PWN, s. 108. Niestety nie potrafię stwierdzić, czy użycie słowa „obrzeża” jest tylko nietypowym tłumaczeniem (z publikacji nie wynika czyim), czy rzeczywiście Burke użył słowa innego niż
periphery. Zetknęłam się z jeszcze innym odstępstwem od pojęć „centrum i peryferie”
dla nazwania tego modelu, a mianowicie z nazwą „rdzeń–peryferie”, por.: G. Marshall
(red.), M. Tabin (red. polskiego wydania), op. cit, s. 199.
Opozycja „centrum–peryferie” jako oś postrzegania świata społecznego
45
zbiurokratyzowanej pomocy finansowej przekazywanej wschodnim „peryferiom” przez zachodnie „centrum”. Norman Davies, zagorzały krytyk tego
rodzaju podejścia, pisze wręcz o: „jednym z najbardziej perfidnych stereotypów kształtujących wizję cywilizacji »Zachodu« – który pojawia się często
w pracach socjologów mających (...) nikłe pojęcie o historii – centrum znajduje się na wysokim szczeblu rozwoju, zaś peryferie są trwale i nieodwracalnie zacofane”90. Tymczasem kwestia ta wydaje się zdecydowanie bardziej
złożona, a w niniejszej pracy została potraktowana wielowątkowo.
Opozycja „centrum–peryferie” stanowiła w mojej pracy zarówno jedno z głównych kryteriów planowania badań91, jak i – po ich przeprowadzeniu – także ważną oś interpretacji zebranego materiału badawczego.
Opozycję pomiędzy „centrum” a „peryferiami” w odniesieniu do doboru
organizacji dostrzegam na dwu płaszczyznach92. Pierwsza z nich wyznacza
oddalenie fizyczne – terytorialne. W celu zbadania różnic pomiędzy
organizacjami „dalekimi od siebie” w tym właśnie sensie, do próby zostały dobrane organizacje z całej Polski, z kilku oddalonych od siebie części
kraju, przy czym „centrum” rozumiane było w tym kontekście jako
Warszawa i okręg warszawski, a „peryferie” jako wszystkie pozostałe miejscowości, w których zostały przeprowadzone badania. Tak rozumianą opozycję „centrum–peryferie” do analizy sytuacji polskiego sektora pozarządowego zastosował także Jerzy Bartkowski, który określa ją jako:
„zróżnicowanie przestrzenne”, chociaż oczywiście analizuje je w szerokim
kontekście społeczno-kulturowym oraz historycznym93. Druga płaszczyzna
90
Autor pisze dalej: „Teza o historycznym zacofaniu peryferii regularnie służyła
jako argument przeciwko rozszerzeniu Wspólnoty Europejskiej. (...) Jeśli idzie o historię tego zagadnienia, mogę powiedzieć tylko tyle, że stereotyp jest kompletnie fałszywy.
Niezależnie od statystycznych średnich wszystkie kraje jakoby już rozwiniętej Europy są
mozaiką regionów bogatych i biednych. To samo dotyczy struktury regionów na peryferiach”, por.: N. Davies, Europa – historyczne wyzwania, oficjalna strona internetowa
Społecznego Instytutu Wydawniczego Znak.
91
92
Na znaczenie i wzajemne zazębianie się różnych wymiarów przestrzeni zwraca
uwagę m.in. Stanisław Ossowski, gdy mówi o jej „rozpłaszczaniu się w przestrzeń dwuwymiarową”, por.: S. Ossowski, Organizacja przestrzeni i życie społeczne, (w:) S. Ossowski, Dzieła, tom 3, s. 353.
93
J. Bartkowski, Społeczne determinanty geograficznego rozmieszczenia organizacji pozarządowych w Polsce, (w:) P. Gliński, B. Lewenstein, A. Siciński (red.) [2002],
op. cit., s. 32–52.
46
to oddalenie symboliczne, oznaczające w moich badaniach różnice w pełnionych przez organizacje funkcjach społecznych czyli: „antynomię centrum i peryferii na gruncie kulturowym i intelektualnym”94. To odróżnienie uzyskałam poprzez dobranie do badań organizacji dużych, znanych,
opiniotwórczych i działających w największych miastach Polski (czyli w tym
kontekście „centralnych”), oraz małych, działających lokalnie, w najbliższym środowisku niewielkich miejscowości (pełniących tym samym rolę
organizacji „peryferyjnych”).
Dobranie próby organizacji za pomocą skrzyżowania obu wymienionych sposobów interpretowania opozycji „centrum–peryferie” pozwoliło
wskazać dwa typy organizacji odległych od siebie „podwójnie”: organizacji „podwójnie” centralnych, czyli WD („warszawskich dużych”) i organizacji „podwójnie” peryferyjnych, czyli KM („krajowych małych”)95. Jak
wykazały przeprowadzone analizy, konfrontacja w obu płaszczyznach –
fizycznej (terytorialnej) i symbolicznej – ujawniła największe różnice w poglądach badanych pracowników organizacji pozarządowych i w formułowanych przez nich wizjach świata społecznego96.
Konieczne wydaje się podkreślenie faktu, że zastosowana przeze mnie
opozycja „centrum–peryferie” nie jest w żadnym stopniu wartościująca.
Daleka jestem od interpretacji, którą w dziedzinie teorii i historii sztuki
Igor Markovič opisuje następująco: „pojęcia centrum i peryferii rozumie
się zazwyczaj tak, że centrum jest zinstytucjonalizowane, stechnologizowane i ma władzę, a peryferie stopniowo stają się dzikim, pustym i niekontrolowanym obszarem. W pewnym sensie centrum jest cywilizowane
i »dobre« natomiast peryferie są »złe«”97. Podobnie jak autorowi cytowanego artykułu, bliższe jest mi podejście – cytowanego przez niego – chorwackiego historyka sztuki Ljubo Karamana, który otoczenie „peryferyjne”
definiuje jako: „obszar leżący w pewnej odległości od wiodącego centrum
kulturowego, który otwarty jest na wielostronne wpływy i potrafi je łączyć
94
I. Markovič, PostWschód i PostZachód. W globalnej wiosce, referat wygłoszony
na konferencji „Translokacje”, Wiedeń, 29–31 stycznia 1999, (w:) Magazyn sztuki online,
nr 23/99, (wydanie internetowe).
95
Pozostałe dwa typy to WM („warszawskie małe”) i KD („krajowe duże”).
96
97
Takie podejście stanowi często zarówno przyczynę, jak i usprawiedliwienie dla
podejmowania prób zmiany peryferii poprzez ich skolonizowanie i w konsekwencji
upodobnienie do centrum.
47
oraz przetwarzać, rozwijając autonomiczną działalność artystyczną (...).
W sztuce peryferyjnej przechowują się pewne głęboko zakorzenione motywy, nawet gdy dany obszar przechodzi pod odmienną sferę wpływów.
Jednak najbardziej interesującym i znaczącym aspektem sztuki peryferyjnej jest jej nieskrępowany rozwój – tutaj »wielcy mistrzowie« po prostu
nie istnieją”98.
Osobną kwestię stanowi względność granic „centrum” i „peryferii”.
Jak mówi w jednym z wywiadów Norman Davies: „Koncepcja »centrum–
peryferie« jest bardzo względna. Centrum kulturowe jest ruchome”, chociaż zaraz konstatuje: „Niestety, centrum i peryferie stanowią model bardzo popularny wśród historyków. Kwalifikują jakiś region czy kraj raz na
zawsze po stronie gospodarczo »zacofanej«, pomijając sprawy kultury
i wątpliwości co do precyzyjnego zakreślenia granic »centrum«”99. „Miękkie”
wyznaczanie granicy pomiędzy tym, co stanowi „centrum świata społecznego”, a tym, co lokuje się na jego „peryferiach”, znalazło odzwierciedlenie w wynikach przeprowadzonych przeze mnie badań. Jak pisze Piotr
Piotrowski: „zewnętrzne i wewnętrzne spojrzenia na kulturę regionu różnią się między sobą. Posługując się różnymi językami, wiedzą i – przede
wszystkim – historycznymi punktami odniesienia, inaczej opisujemy historię sztuki lokalnej tu na »peryferiach«, niż tam w »centrum«. Będąc na
»peryferiach«, inaczej też widzimy »centrum«; przede wszystkim widzimy
różne centra, a dokładnie napięcia między nimi, czego nie widać z perspektywy jednego centrum”100. Nie bez znaczenia dla tak zróżnicowanego
98
I. Markovič, op. cit.
J. Wróbel: „Nie widzę sprzeczności”, wywiad z Normanem Daviesem, (w:) Życie
nr 39, 16.02.1997.
100
Analizując znaczenie opozycji centrum–peryferie dla sztuk pięknych autor pisze
dalej: „Każde centrum ma tendencję do totalitaryzacji; widzi siebie jako ognisko, wokół
którego rozchodzi się promień. Tak więc Mieczysław Porębski, dopominając się o obecność artystów nieobecnych, polemizował z frankoncentryczną perspektywą Paryża,
wskazując na Wiedeń jako alternatywne dla kultury środkowoeuropejskiej centrum,
a dokładniej na napięcie między tymi ośrodkami widziane gdzieś na »peryferiach«,
a więc w Krakowie. Zapewne krakowska perspektywa okazała się nie tylko bliższa
lokalnej, skomplikowanej sytuacji artystycznej, ale przede wszystkim okazała się bogatsza i zdolna do spojrzenia na cały kontynent w jego wielorakości i pluralizmie, niż ta,
którą reprezentował Dominique Bozo, dyrektor Centrum Pompidou w Paryżu, gdzie
pokazywano »Presences polonaises«. Dowodzi to, że rewizja geografii artystycznej i próby sformułowania jej »innego« paradygmatu, może się zacząć tu, w Budapeszcie, Bukareszcie, Krakowie czy w Sofii, nie zaś w Paryżu czy w Nowym Jorku. Po prostu,
99
48
definiowania i postrzegania „centrum” i „peryferii” pozostaje także aspekt
informacyjny i zjawisko, które Johan Galtung opisuje jako: „dominację
informacji z centrum nad informacjami z peryferii” oraz: „przewagę informacji z centrum w mediach peryferii nad informacjami z peryferii
w mediach centrum”101. Zaistnienie tego rodzaju zróżnicowanych optyk
w postrzeganiu omawianego rozgraniczenia zostało w mojej pracy odzwierciedlone w dwóch schematach świata społecznego. Prezentujące je diagramy powstały na podstawie materiału pochodzącego z dwu najbardziej
różniących się typów organizacji (WD i KM). Charakteryzują one dwa
odmienne sposoby postrzegania świata społecznego, w których rozdzielenie tego, co należy do „centrum mojego świata społecznego” od tego, co
znalazło się na jego „peryferiach”, nastąpiło na podstawie całkowicie odmiennych reguł102. Zastosowanie tak zarysowanej dychotomii pozwoliło
na umiejscowienie opozycji „centrum–peryferie” w kontekście działalności
pozarządowej i umożliwiło zaprezentowanie jej jako opozycji „my–oni”
czy też „swoi–obcy”103.
Opozycja „centrum–peryferie” stanowi jeden z podstawowych wyznaczników społecznego postrzegania przestrzeni104. Uzyskane przeze mnie
wyniki wskazują na odmienne postrzeganie przestrzeni społecznej w dwu,
najbardziej różniących się między sobą, typach organizacji pozarządowych
stąd więcej widać. Co więcej, retoryczne pytanie, jakie zadał swego czasu Antoine
Baudin, »kto się boi peryferii?«, znajduje adresata bardziej w centrum, niż poza nim.
Jeżeli więc centrum paraliżowane jest strachem przed peryferiami, zapewne stwarza
to szansę tym ostatnim, aby rewidować paradygmaty myślenia”, por.: P. Piotrowski,
W stronę nowej geografii artystycznej, (w:) Magazyn Sztuki online, nr 19/98 (wydanie
internetowe).
101
K. Krzysztofek, M. Szczepański, Zrozumieć rozwój. Od społeczeństw tradycyjnych
do informacyjnych, Katowice 2002, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, s. 117–118.
102
103
Opozycję „swój–obcy” interpretuję tak, jak Georg Simmel, por.: G. Simmel,
Obcy, (w:) Socjologia, Warszawa 1975, PWN, s. 504–512. Podejście Simmla następująco
charakteryzuje Ewa Nowicka: „Simmel (...) interesował się pewnym tylko typem obcego
– obcego znanego, przestrzennie bliskiego, odmiennego kulturowo, pozostającego w stosunkach »gość–gospodarz« ze społecznością, którą można określić mianem »swojaków«”,
por.: E. Nowicka (red.), Swoi i Obcy, tom 1, Warszawa 1990, Instytut Socjologii UW,
s. 7.
104
Obok takich kategorii jak oznaczenia kierunku: wertykalny (tj. góra–dół) i horyzontalny (tj. przód–tył) czy strony świata, por.: B. Jałowiecki, M. Szczepański, Miasto
i przestrzeń w perspektywie socjologicznej, Warszawa 2002, Scholar, s. 311–313.
49
w Polsce105. Przestrzeń społeczna to przestrzeń społecznie wytworzona
przez ludzi, którą charakteryzują specyficzne rodzaje ludzkich działań,
i do której ludzie przywiązują określoną wagę106. Oczywiście, zarysowane
przeze mnie schematy postrzegania „przestrzeni społecznej” charakteryzują tylko jeden, jasno określony aspekt: granice wyznaczał kontekst pozarządowy, w którym przeprowadzałam badania. Jednakże, ze względu na
wagę, jaką respondenci przywiązywali do tego elementu życia107, uzasadniona wydaje się teza o dużym znaczeniu, jakie przedstawione przeze mnie
dwojakie postrzeganie opozycji „centrum–peryferie” miało w postrzeganiu
przez nich świata społecznego w ogóle. Jak piszą Jałowiecki i Szczepański:
„Wzajemne usytuowanie jednostki – form przestrzennych – innych ludzi
określają takie parametry jak położenie, kierunek i dostępność. Położenie
może być bliskie lub dalekie, wyznaczane odległością mierzoną w jednostkach fizycznych, lecz dystans może mieć także charakter »ekologiczny«,
określany czasem i kosztami przejazdu, bądź społeczny, kiedy odległość
fizyczna może być równa zeru, ale jednostki i grupy społeczne dzieli
ogromny dystans”108. Przedstawiona przeze mnie dwojaka rola odległości
między organizacjami stanowi właśnie przykład fizycznego i symbolicznego dystansu, jaki może je oddzielać.
105
Wedle zaproponowanej przeze mnie typologii, por.: Część druga, rozdział 1,
punkt 2.2 niniejszej pracy.
106
B. Jałowiecki, M. Szczepański, op. cit., s. 304.
107
108
B. Jałowiecki, M. Szczepański, op. cit., s. 309.
Rozdział 4
Teorie wymiany społecznej
Wymiana społeczna, dar, wzajemność (i relacje społeczne, które są
konsekwencjami tych zjawisk w ramach teorii wymiany) stanowią uniwersalny schemat, opisywany wręcz jako: „naturalny stan” funkcjonowania
społeczeństwa109. Jeśli przyjąć taki punkt widzenia, to cechy tych relacji
można potraktować jako teoretyczne odzwierciedlenie relacji w obrębie
„świata pozarządowego” i relacji tego świata z innymi podmiotami społecznymi. Zakładam zatem, że teorie wymiany społecznej są szczególnie przydatne do opisu owej „pozarządowej” i „okołopozarządowej” rzeczywistości,
przede wszystkim ze względu na swoje bogactwo i zróżnicowanie w sposobach
traktowania społecznych relacji. W ujęciu Marcela Maussa wymianę należy
traktować jako: „»całościowe« zjawisko społeczne”, czyli takie, w którym:
„wyrażają się równocześnie i za jednym razem wszelkiego rodzaju instytucje:
religijne, prawne i moralne, które są zarazem rodzinne i polityczne; gospodarcze, które zakładają szczególne formy wytwarzania i spożycia, a raczej
świadczenia i podziału; nie licząc zjawisk estetycznych, które wieńczą owe
fakty, i zjawisk morfologicznych, które przejawiają się w tych instytucjach”110.
Jak wykazały moje badania, podstawowe grupy odniesienia dla sektora pozarządowego – a zarazem podstawowi partnerzy odbywających się tam wymian – to: z jednej strony, adresaci działań organizacji; a z drugiej – sektor
publiczny (w mniejszym stopniu także biznes i media)111. Postaram się teraz
109
M. Kempny, J. Szmatka (red.), Współczesne teorie wymiany, Warszawa 1992,
PWN, s. 35.
110
M. Mauss, op. cit., s. 213.
111
51
wskazać niektóre z możliwych wątków analizy tych relacji, opierając się na
elementach teorii wymiany społecznej.
1. Ekonomiczne aspekty wymiany
Zastosowanie teorii wymiany społecznej do sytuacji sektora pozarządowego ma swoje źródło już w perspektywie ekonomicznej, w której podstawowe schematy wymiany są teoretycznie budowane112. Wyjaśnię to na
przykładzie. Za dwie podstawowe przyczyny podejmowania działań pozarządowych w Polsce badani przeze mnie pracownicy organizacji uznali:
z jednej strony, przemiany demokratyczne i wynikającą z nich wolność
zrzeszania się (to przyczyna częściej podkreślana w „dużych” organizacjach); z drugiej strony, trudną sytuację ekonomiczną i znaczący wzrost
zapotrzebowania na pomoc socjalną, m.in. na skutek wycofania się z tej
roli państwa, a także – do pewnego stopnia – sektora biznesowego113. (To
czynnik silniej dostrzegany w „małych” organizacjach)114. W tym – ekonomicznym – kontekście, za najbardziej klarowny przykład wymiany posłużyć
mogą relacje sektora pozarządowego z biznesem. I chociaż, oczywiście,
wymiana społeczna także na tym polu jest zjawiskiem daleko bardziej
zróżnicowanym i złożonym, niż wymiana rozumiana tylko jako rynek, to
postrzeganie przez badanych tych relacji115 oparte było przede wszystkim
na przekonaniu, że biznes, jeśli pomaga, to dlatego, iż mu się to ekonomicznie opłaca, a pozostałe powody, takie jak satysfakcja czy wypełnienie
społecznego obowiązku, stanowią w jego przypadku motywacje drugorzęd112
M. Kempny, J. Szmatka (red.), op. cit., s. 10–11.
Jak pisali już ponad 10 lat temu Andrzej Kidyba i Józef Łobocki: „Państwo już
wycofało się, bądź zamierza to zrobić w najbliższym czasie ze znacznej części przyjętych
na siebie zobowiązań (...). Przedsiębiorstwa natomiast w miarę zwiększania rachunku
ekonomicznego rezygnują z pełnienia funkcji socjalnych w stosunku do własnej załogi,
świadczeń poza ustawowych na rzecz społeczności lokalnych czy realizacji przedsięwzięć
nie mających bezpośredniego związku z ich działalnością, a narzuconych im w okresie
gospodarki centralnie planowanej”, por.: A. Kidyba, J. Łobocki, Instytucje non-profit
w restrukturyzacji regionu. Doświadczenia Lubelskiej Fundacji Rozwoju, Warszawa 1993,
Fundacja im. Friedricha Eberta w Polsce, s. 11.
114
Por.: Część trzecia, rozdział 2, punkt 2 oraz Część czwarta, rozdział 5 niniejszej
pracy.
115
113
52
ne. Jednocześnie część badanych wyrażała pogląd, że odejście od takiego
transakcyjnego postrzegania tej relacji w kierunku zauważania przez biznes bardziej symbolicznych korzyści z wymiany z trzecim sektorem stanowi swego rodzaju wskaźnik rozwoju systemu demokratycznego i potrzeba
czasu, by w pełni zjawisko to zaistniało także w Polsce. „Zorganizowana
filantropia”, o której pisze Peter Blau, to – jak wynika z moich badań –
w polskich warunkach raczej postulat na przyszłość, niż element funkcjonujący już dzisiaj. Blau pisze: „W przeciwieństwie do staroświeckiej damy
dobrodziejki, przynoszącej ubogim kosz z darami i otrzymującej od nich
wyrazy wdzięczności i uszanowania, we współcześnie organizowanych instytucjach dobroczynnych nie ma bezpośredniego kontaktu i wymiany
między indywidualnymi ofiarodawcami a obdarowanymi. Bogaci biznesmeni i członkowie klasy wyższej udzielają filantropijnego wsparcia, aby dostosować się do normatywnych oczekiwań, jakie panują w ich klasie, i zyskać
uznanie społeczne członków swojej klasy, a nie w celu uzyskania wdzięczności osób, które korzystają z ich dobroczynności”116. Zacytowany fragment,
jak na razie, w większym zakresie odzwierciedla relacje polskiego trzeciego
sektora z sektorem publicznym (o czym dalej) niż z biznesem.
W relacji pomiędzy sektorem pozarządowym a biznesem dostrzec
można także elementy dwu systemów prezentowanych przez Fredrika Bartha jako opozycyjne względem siebie, czyli wymiany transakcjonalnej i inkorporacyjnej. Z jednej strony, jak pisze Barth: „w każdym stosunku społecznym jesteśmy niejako zanurzeni w dwa strumienie świadczeń
i przeciwświadczeń w postaci odpowiednich, cenionych dóbr i usług” – i ta,
określana zwykle mianem sponsoringu, wymiana w formie: „my wam pieniądze, wy nam reklamę”, stanowi sedno wielu relacji organizacji, szczególnie „dużych”, z firmami. Z drugiej strony, jak pisze dalej Barth: „obserwujemy przypadki tego, co interpretujemy jako altruizm – rodzaj
fundamentalnej negacji stosunków opartych na transakcji”117. Opisywana
przez Blaua „staroświecka dama dobrodziejka, przynosząca ubogim kosz
z darami”, jak wynika z relacji pracowników organizacji, przede wszystkim
„małych, peryferyjnych”, wciąż jeszcze ma się całkiem dobrze.
116
P.M. Blau, Wartości pośredniczące w wymianie w strukturach złożonych, (w:) M.
Kempny, J. Szmatka (red.), op. cit., s. 267.
117
F. Barth, O analitycznej ważności pojęcia „transakcja”, (w:) M. Kempny, J. Szmatka (red.), op. cit., s. 329–330.
53
2. Wymiana w relacjach między
państwem a trzecim sektorem
Zastosowanie przytoczonej wyżej opozycji ma jednak ograniczony
zasięg interpretacyjny: nie odzwierciedla opisanego przez Ewę Leś procesu przechodzenia: „od filantropii do pomocniczości”118. Wynika to z faktu – co potwierdziły także przeprowadzone przeze mnie analizy119 – że
sektor pozarządowy w Polsce jest ściśle związany z sektorem publicznym,
a nawet w znacznej mierze jest od niego zależny (ponieważ państwo pozostaje głównym sponsorem działań społecznych w Polsce120). Z tego właśnie względu relacje pomiędzy tymi dwoma sektorami wydają się kluczowe
dla opisu funkcjonowania polskich organizacji pozarządowych.
Za punkt wyjścia do analizy relacji między sektorem pozarządowym
a państwem posłużyć może podział na trzy sektory, zaproponowany przez
Andrzeja Kidybę i Józefa Łobockiego. Wyodrębnili je oni na podstawie
zróżnicowania celów, dla których każdy z sektorów działa: biznes dla zysku,
sektor publiczny dla władzy, a sektor pozarządowy dla pożytku publicznego121. Procesy wymian zachodzących pomiędzy tymi sektorami powinny być
zatem nakierowane na wzajemne wspieranie celów działania każdego z nich.
Jak już pisałam, relacja sektora pozarządowego z biznesem, w świetle przeprowadzonych badań, wydaje się obecnie rzeczywiście realizować to założenie. Nieco bardziej złożona jest jednak relacja z sektorem publicznym.
Założyć można, że „pożytek publiczny” (który Zbigniew Wejcman
rozumie jako konglomerat takich wartości, jak m.in. samopomoc społeczna, indywidualna i zbiorowa przedsiębiorczość, samodzielność społeczności lokalnych, kształtowanie relacji międzyludzkich opartych na społecznej
solidarności122) to wartości przyświecające także władzy publicznej. Jednak
kluczowy w tym miejscu wydaje się fakt, że owo „dobro publiczne” nie
jest dla sektora publicznego wartością samą w sobie, lecz stanowi warunek
konieczny reelekcji, czyli ponownego objęcia władzy w przyszłości, podczas
gdy sektor pozarządowy „pożytek publiczny” w „czystej formie” postrzega
118
E. Leś [2000], op. cit.
Por.: Część trzecia, rozdział 2, punkt 2 i 3 niniejszej pracy.
120
Wyniki badań publikowane przez portal internetowy ngo.pl.
121
Por. także: omówioną wyżej typologię zaproponowaną przez Jerzego Szackiego.
(Część pierwsza, rozdział 1 niniejszej pracy).
122
Z. Wejcman [1997], op. cit., s. 9–15.
119
54
jako swój cel ostateczny123. Chociaż trzeba w tym miejscu zaznaczyć, że
(jak wynika z analizy stosunku pracowników organizacji pozarządowych
do adresatów działań organizacji; o czym dalej) jest to raczej – by posłużyć się klasyczną, a jednocześnie podsumowującą wiele innych rozróżnień
w tym zakresie, klasyfikacją Antoniny Kłoskowskiej – wartość w większej
mierze „uznawana”, niż do końca „realizowana”124. Stosując rozróżnienie
Stanisława Ossowskiego, ów „pożytek publiczny” można uznać za wartość
w większej mierze „uroczystą” czyli – jak pisze Ossowski – „szanowaną
przez środowisko społeczne, które jest dla nas autorytatywne”, a w konsekwencji taką, do której: „powinno się p u b l i c z n i e m a n i f e s t o w a ć
p r z y w i ą z a n i e [podkr. – MD]”125, niż za wartość „codzienną”126.
Wymiana pomiędzy sektorem publicznym, który dąży do sprawowania władzy, a sektorem pozarządowym, który potrzebuje pieniędzy po to,
by móc realizować „dobro publiczne”, jest zapośredniczona przez jeszcze
jeden element: „adresatów działań organizacji”. Sektor publiczny jest przez
„ludzi trzeciego sektora” postrzegany przede wszystkim jako sponsor działań, tj. świadczeń społecznych adresowanych do ich podopiecznych, czyli
– z punktu widzenia administracji – po prostu do grup wyborców. Zaspokojenie ich potrzeb rozstrzyga z kolei o spokoju społecznym i ostatecznie
o uzyskaniu koniecznego do reelekcji poparcia. Zarysowaną w ten sposób
relację wymiany uznać można za ważny element całościowego modelu
funkcjonowania społeczeństwa, a tego rodzaju złożone wymiany wymagają ładu normatywnego i instytucjonalizacji. Jak pisze Blau: „wspólne uzgodnienia co do wartości i norm stanowią środki życia społecznego i służą
jako ogniwa pośredniczące w transakcjach społecznych. Umożliwiają one
pośrednią wymianę społeczną i rządzą zarówno procesami społecznej in123
Nie chodzi tu o jakiekolwiek wartościujące podejście do tego zagadnienia. Wprowadzone rozróżnienie pełni jedynie funkcję modelu i ma za zadanie – podobnie jak typologia Szackiego – jedynie ułatwić teoretyczne odróżnienie sektora publicznego od
pozarządowego. Można by nawet zaryzykować stwierdzenie, że sektor pozarządowy ma
w pewnym sensie „łatwiej”, gdyż – jako podmiot prywatny – do realizacji „pożytku publicznego” nie potrzebuje – jak publiczny – poparcia, reelekcji i uzyskania władzy.
124
A. Kłoskowska, Socjologia kultury, Warszawa 1981, PWN, s. 184–185, a także
por.: Część czwarta, rozdział 4 niniejszej pracy.
125
M. Ziółkowski, Wartości, (w:) Encyklopedia socjologii, tom IV, Warszawa 2002,
Oficyna Naukowa, s. 292.
126
S. Ossowski, Konflikty niewspółmiernych skal wartości, (w:) S. Ossowski, Z zagadnień psychologii społecznej, Dzieła, tom 3, Warszawa 1967, PWN, s. 88–91.
55
tegracji i społecznego zróżnicowania w złożonych strukturach społecznych,
jak i rozwojem społecznej organizacji oraz reorganizacji w ich obrębie”127.
W tym sensie „pożytek publiczny” można uznać za „uzgodnioną wartość
i normę”, która, mimo że przez poszczególnych partnerów omawianej
wymiany jest różnie postrzegana, stanowi jednak dogodną ramę podejmowanej przez nich współpracy.
Teorie wymiany dostarczają jeszcze jednego pojęcia, które – jak się
wydaje – można zastosować do opisu relacji pomiędzy sektorem pozarządowym a administracją publiczną, a mianowicie rozróżnienia pomiędzy
„grupą dobrą” i „grupą złą”. Jak pisze Claude Lévi-Strauss: „Grupa »dobra« to taka, którą bez dyskusji przyjmuje się w gościnę, taka na rzecz
której ktoś pozbywa się najcenniejszych dóbr, grupa »zła« natomiast to
taka, ze strony której oczekuje się cierpienia lub śmierci i której to samo
się obiecuje przy pierwszej sposobności. Z jedną p r o w a d z i s i ę w a l k ę, z drugą d o k o n u j e w y m i a n y [podkr. – MD]”128. W odniesieniu do relacji pomiędzy sektorem pozarządowym a sektorem publicznym
można wskazać dwojakie, w znacznej mierze przeciwstawne, pojmowanie
i „etykietowanie” administracji publicznej przez badanych na podstawie
zastosowanej tutaj do analizy opozycji „centrum–peryferie”129: w „dużych,
centralnych” organizacjach państwo i jego struktury postrzegane było jako
„grupa zła”, negatywna grupa odniesienia dla trzeciego sektora, zaś w organizacjach „małych, peryferyjnych” struktury państwa na poziomie lokalnym były „grupą dobrą”, pozytywną grupą odniesienia, podstawowym
partnerem wymian130.
3. Konsekwencje zasady wzajemności:
problematyka wymiany jednostronnej
Claude Lévi-Strauss pisze: „...bez wątpienia dar stanowi pierwotną
formę wymiany. Zaniknął on jednak całkowicie na rzecz wymiany z wy127
128
P.M. Blau, op. cit., s. 261.
C. Lévi-Strauss, Zasada wzajemności, (w:) M. Kempny, J. Szmatka (red.), op. cit.,
s. 120.
129
130
pracy.
Por.: Część pierwsza, rozdział 3 oraz Część druga, rozdział 2 niniejszej pracy.
Por.: Część pierwsza, rozdział 2 oraz Część trzecia, rozdział 2, punkt 3 niniejszej
56
jątkiem kilku przeżytków w rodzaju zaproszeń, świąt i podarunków”131.
Na podstawie analizy relacji pomiędzy polami znaczeń pojęć „ludzie trzeciego sektora” i „adresaci działań organizacji” uzasadnione wydaje się
sformułowanie tezy, że ci pierwsi w stosunku do tych drugich dar, ową
„pierwotną formę wymiany”, kultywują w niemal czystej formie. Wnioski
z analiz wskazują, że pomiędzy oboma wymienionymi grupami niemal nie
występuje relacja wzajemności, a taka sytuacja pociąga za sobą bardzo
istotne konsekwencje132. Sektor pozarządowy w Polsce w znacznej mierze
pozostaje w okowach przeżytku XIX-wiecznej filantropii, a od osób obdarowanych wcale nie oczekuje jakiejkolwiek formy wzajemności. W rozstrzygnięciu, czy tego rodzaju filantropijne działania można uznać za archaiczne, z pomocą ponownie przychodzi Lévi-Strauss, który omawia dwa
możliwe rozumienia terminu „archaiczny”: „Przetrwanie jakiegoś zwyczaju lub wierzenia można w istocie wytłumaczyć w dwojaki sposób: albo
jakiś zwyczaj lub wierzenie stanowi przeżytek, który ma wyłącznie taki
sens, że jest historycznym reliktem przetrwałym przez przypadek lub z powodu jakiś racji zewnętrznych; albo obyczaj ten przetrwał, ponieważ podobnie jak przed wiekami, tak i dzisiaj o d g r y w a w dalszym ciągu
pewną r o l ę, n i e r ó ż n i ą c ą s i ę i s t o t n i e od roli, dzięki której
można zrozumieć jego pierwotne pojawienie się. Jakaś instytucja może
być archaiczna dlatego, że utraciła swoją rację bytu albo, przeciwnie, ponieważ owa racja bytu jest tak f u n d a m e n t a l n a, że żadne przekształcenie sposobów jej funkcjonowania nie było ani możliwe, ani konieczne
[podkr. – MD]”133.
Kwestia znaczenia tradycyjnych działań filantropijnych opartych na
jednostronnym przekazywaniu daru prowadzi do ogólniejszego pytania
o misję trzeciego sektora. Odpowiedź na to pytanie, czy nawet jego jasne
sformułowanie, wydaje się istotnym rozstrzygnięciem natury aksjologicznej,
131
C. Lévi-Strauss, op. cit., s. 121.
Zdarzają się jednak działania, w których wszyscy partnerzy trzeciego sektora to
jednocześnie równorzędni partnerzy prawidłowo zorganizowanej, wszechstronnej wymiany. Dobry przykład tego rodzaju przedsięwzięcia stanowi analizowany przez Barbarę Fatygę program Fundacji Bank Żywności SOS pod nazwą „Dzielimy się tym, co
mamy”. Por.: B. Fatyga, Program „Dzielimy się tym, co mamy” 1994–1997. O możliwościach wymiany między miastem a wsią oraz o „teatrze dobroczynności”, Lublin–Warszawa 1997, Oficyna wydawnicza EL-PRESS.
133
C. Lévi-Strauss, op. cit., s. 122–123.
132
57
konstytutywnym dla dokonania analizy wizji świata społecznego pracowników organizacji. Ma również swoje praktyczne, codzienne konsekwencje.
Dylemat ten wygląda następująco: jeśli przyjmiemy, że filantropia jest
przeżytkiem w pierwszym z zaproponowanych przez Lévi-Straussa znaczeń
tego pojęcia, to – niejako w myśl zasady zawartej w formule „od filantropii do pomocniczości” – za lepszą, bardziej rozwiniętą formę pomocy powinniśmy uznać te jej rodzaje, które zakładają wzajemność, czyli aktywność
obdarowanych. I jeśli nawet, chwilowo, trzeba gdzieś odwołać się do działań w swej naturze filantropijnych, powinno być to czynione okazjonalnie
i mieć na celu zainicjowanie i ostateczne włączenie ludzi objętych tą formą pomocy do procesu wymiany, jako formy pożądanej społecznie. Mielibyśmy wówczas do czynienia z pierwszym rozumieniem „archaiczności”:
filantropia jest przeżytkiem, chwilowo jeszcze z różnych powodów stosowanym, ale docelowo powinna zostać zastąpiona wyższą formą niesienia
pomocy. Byłaby to zatem wizja osadzona w paradygmacie ewolucyjnym,
zakładającym – jak pisze Piotr Sztompka – „wzrost organizmu społecznego (...) który przebiega 1) od prostoty do złożoności; 2) od chaosu do
artykulacji; 3) od jednolitości do specjalizacji; 4) od płynności do organizacji. (...) Wzrost oznacza też postęp, doskonalenie funkcjonowania, ściślejszą integrację wewnętrzną, lepsze przystosowanie organizmu społecznego do otoczenia”134. Wymianę opartą na idei pomocniczości można
niewątpliwie – stosując tego rodzaju rozumowanie – uznać za formę bardziej złożoną, mniej chaotyczną, bardziej wyspecjalizowaną i zorganizowaną niż „archaiczna” filantropia. Jeśli natomiast filantropia stanowiłaby
instytucję „archaiczną” w drugim wskazanym przez Lévi-Straussa znaczeniu tego słowa, działania filantropijne należałoby uznać za jakiś istotny
ludzki odruch niesienia najprostszej pomocy – w formie daru – innemu
w potrzebie. Konsekwencją takiego rozstrzygnięcia może być uznanie, że
istotę działania trzeciego sektora stanowić powinno dostosowanie formy
pomocy do jej odbiorcy i sytuacji w jakiej się znajduje, bez dokonywania
oceny tego, które działanie jest „lepsze”, bardziej pożądane społecznie,
a które „gorsze” i „archaiczne”. Przyjęcie takiej optyki mogłoby zaowocować jednoczesnym rozwojem obu form pomocy: zarówno wymagającej
wzajemności i w konsekwencji nakierowanej na aktywizację (czyli sprzy134
Por.: P. Sztompka, Ewolucjonizm, (w:) Encyklopedia socjologii, tom I, Warszawa
2002, Oficyna Naukowa, s. 204.
58
jającej realizacji zasady pomocniczości), jak i „czystej” filantropii, która,
być może, przez fakt swojej „archaiczności”, w większej mierze przystaje
do ludzi, którzy także pozostają „archaiczni” i nie nadążają za dokonującymi się przemianami. Konsekwencją takiego podejścia byłoby uznanie,
że tacy ludzie są i będą zawsze, a istota sprawy leży w trafnym rozpoznaniu,
jaka forma pomocy, gdzie i wobec kogo przyniesie najlepsze rezultaty.
Niestety, jak wynika z moich badań, dopuszczając funkcjonowanie
nieodwzajemnionego daru jako formy pomocy, napotykamy istotne konsekwencje takiej relacji. Lévi-Strauss opisuje zjawisko: „indywidualnej
odrazy i społecznego potępienia skierowanego wobec jednostronnej konsumpcji pewnych dóbr”135. W wypowiedziach badanych na temat adresatów
działań organizacji jest to jeden z istotnych wątków: pojawia się rodzaj
niechęci, pogardy, poczucia wyższości wobec odbiorców pomocy, którzy
przekazanego im dobra w żaden sposób nie odwzajemniają, pozostają bierni i – co gorsza – stają się coraz bardziej roszczeniowi136.
W osobach, do których organizacje adresowały swoje działania, badani bardzo rzadko dostrzegali zdolnych do odwzajemnienia daru partnerów wymiany137. Działania, które wobec nich podejmowali były jednostronne: niesiono im pomoc, czyli przekazywano dary, nie nawiązywano jednak
współpracy, tym samym nie była inicjowana wymiana. Konsekwencją takiej
relacji jest – zdaniem Petera Blaua – jednostronna zależność: „jednostronne dostarczanie pożądanych korzyści” stanowi podstawę powstania relacji opartych na władzy, którą autor definiuje jako: „zdolność do narzucenia innym czyjejś woli”. Władza implikuje uległość,
chociaż jak pisze dalej Blau: „w przeciwieństwie do przymusu władza,
która wywodzi się z dostarczania pożądanych korzyści, niekoniecznie jest
doświadczana przez osoby jej podlegające jako ucisk, chociaż może być
tak odbierana. Czy tak jest, czy też nie, zależy od ocenianej zgodnie ze
społecznymi normami uczciwości relacji między żądaniami osób lub grup
sprawujących władzę a dostarczanymi przez nich korzyściami. Jeśli podwładni uznają te wymagania za całkowicie słuszne ze względu na korzyści,
jakie otrzymują, to nie czują się oni uciskani i chętnie podporządkowują
się władzy. Ale jeśli żądania grupy panującej, posiadającej m o n o p o l
135
137
136
59
n a i s t o t n e z a s o b y [podkr. – MD] wykraczają poza to, co uważa
się za słuszne, to podwładni będą się czuli wykorzystywani i będą się starali przeciwstawić władzy”138.
Wydaje się, że powyższy opis trafnie charakteryzuje sytuacje, do jakich czasem dochodzi w prowadzonych przez organizacje pozarządowe
placówkach opiekuńczych, takich jak schroniska czy noclegownie, przebywanie w których uzależnione jest od spełnienia określonych warunków,
np. podporządkowania się regulaminowi czy abstynencji. Jak wynikało
m.in. z relacji badanych zaangażowanych w działanie tego rodzaju placówek, jednym z największych problemów jakie napotykali był bunt podopiecznych, oparty właśnie na ich przekonaniu, że druga strona nie ma
legitymacji do tego, by takie zasady wprowadzać i wymagać ich przestrzegania. Jednocześnie, w sytuacji wycofywania się państwa z realizacji wielu
zadań socjalnych, rzeczywiście dochodzi do sytuacji posiadania przez organizacje pozarządowe swoistego „monopolu na istotne zasoby”. Takie
przekonanie, wyrażane sformułowaniami w rodzaju: „jeśli my im nie pomożemy, to nikt im nie pomoże”, było często obecne w przeprowadzonych
wywiadach. Przekonanie o pozostawaniu monopolistą w jakiejś dziedzinie
i wypływające z niego poczucie władzy nad osobami, którym udziela się
pomocy, może – jak sądzę – stanowić także przyczynek do wyjaśniania
problemów z podejmowaniem współpracy w ramach trzeciego sektora139.
4. Wrogość jako konsekwencja źle
zorganizowanej wymiany
Claude Lévi-Strauss pisze: „Istnieje pewien związek, pewna ciągłość
między stosunkami wrogości a dostarczaniem sobie wzajemnych świadczeń:
wymiany są wojnami rozwiązywanymi pokojowo, wojny są wynikiem nieudanych transakcji”140. Zacytowana formuła trafnie odzwierciedla znaczny
wycinek „sektorowej samoświadomości”. Jeden z podstawowych wątków
dyskusji, jakie prowadziłam z badanymi na temat roli i misji trzeciego
138
P.M. Blau, op. cit., s. 256.
Por.: Część trzecia, rozdział 2, punkty 1, 2, 4 niniejszej pracy.
140
139
60
sektora w Polsce141 dotyczył wyrażanego przez nich przekonania, że sektor
pozarządowy z racji niewpisywania się w wyścig o władzę i pieniądze, nieustannie musi walczyć o społeczne uznanie swojego miejsca i celu, jakim
jest działanie dla „pożytku publicznego”. Warunkiem „zawarcia pokoju”
z innymi instytucjami życia publicznego jest właśnie dokonanie wymiany.
Z administracją państwową wymianę reguluje formuła: „wy nam pieniądze
(i ewentualnie przyjazne prawo), my wam efektywne usługi społeczne”;
z biznesem: „wy nam pieniądze, my wam reklamę, pozytywny odbiór społeczny (i ewentualnie dobre samopoczucie)”. Kiedy do takich transakcji
nie dochodzi (np. z powodu złych przepisów142), wybucha wojna, szuka się
sojuszników (są nimi przede wszystkim media), żeby drugą stronę zmusić
do dokonania wymiany. Podobnie (chociaż na mniejszą skalę) wygląda
relacja z biznesem: gdy firmy nie chcą podejmować współpracy i przekazywać pieniędzy na cele społeczne, spotykają się z oskarżeniami o znieczulicę, konsumpcjonizm i to ich wówczas dotyka owa: „indywidualna
odraza i społeczne potępienie skierowane wobec jednostronnej konsumpcji pewnych dóbr”143.
141
Zjawisko to można było zaobserwować m.in. podczas medialnej wojny toczonej
na wiosnę 1999 roku wokół artykułu 118 Ustawy o zamówieniach publicznych, który
w znacznym stopniu blokował przekazywanie pieniędzy organizacjom.
143
142
Część druga
Metodologia
Rozdział 1
Przedmiot badań
1. Operacjonalizacja głównych pojęć
wyznaczających przedmiot badań
Pojęcie „samoświadomość społeczna” rozumiem, o czym już pisałam,
jako zawężenie (część zakresu znaczeniowego) pojęcia „światopogląd”144.
Jest to typ przejawiającej się na poziomie indywidualnym i grupowym relacji zwrotnej pomiędzy „ja” (lub „my”) a światem społecznym, ukształtowanej ze względu na te składniki owego świata, które w istotny sposób
wiążą się z egzystencją jednostki (lub grupy) oraz kształtem jej (ich) społecznej tożsamości. Podstawowym kryterium wyboru poszczególnych elementów światopoglądu do niniejszych analiz był ich związek z faktem
zaangażowania w działalność pozarządową. W zakresie moich zainteresowań znalazły się zatem takie zagadnienia, jak:
• poczucie przynależności do szerszej grupy, wykraczającej poza ramy
własnej organizacji: środowiska, ruchu społecznego, czasem grupy zawodowej;
144
Antonina Gurycka opisuje jego ramy jako „globalną reprezentację świata w umyśle człowieka i jego w nim miejsca”. Autorka pisze: „Gdy mówimy o światopoglądzie
człowieka mówimy o jego reprezentacji świata realnego »jaki jest«, jaki zna jako aktor
czy obserwator. To ten światopogląd pomaga mu lub przeszkadza żyć i odzwierciedla
jego osobisty świat pełen znaczeń wyrażających jego sens”. I dalej: „...tezą podstawową
jest dla definicji światopoglądu przeświadczenie, iż stanowi on reprezentację świata ujmowaną w kategorii wiedzy potocznej o świecie”, por.: A. Gurycka, Reprezentacja świata w umysłach młodzieży. Geneza, Warszawa–Olsztyn 1994, Polskie Towarzystwo Psychologiczne Pracownia Wydawnicza, s. 7–12.
64
Metodologia
• samoocena, w tym ocena podejmowanych przez siebie działań
(np. ich ocena moralna, ocena ich skuteczności, znaczenia dla innych);
• poczucie sprawstwa i wpływu na sprawy społeczne;
• motywacje do podejmowanych działań;
• poglądy na rolę działań społecznych podejmowanych na rzecz innych w życiu człowieka;
• poglądy na znaczenie organizacji pozarządowych w systemie demokratycznym, czyli istnienie i znaczenie w świadomości badanych pojęcia
„trzeci sektor”; postrzeganie sektora organizacji pozarządowych w odniesieniu do pozostałych dwu sektorów (biznesu i administracji publicznej),
stosunek do tego rodzaju podziału (tzn. czy badani uznają go za zrozumiały, uprawniony i oddający stan faktyczny); poglądy badanych dotyczące współpracy organizacji pozarządowych z innymi podmiotami życia publicznego w Polsce (oprócz wymienionych, np. z mediami czy Kościołem),
a także ich wyobrażenia o tym, jak taka współpraca powinna wyglądać.
Ramy metodologiczne analiz i interpretacji tych zagadnień tworzy
– omówiona wcześniej – teoria ugruntowana, która wprowadza możliwość
swego rodzaju „gry” pomiędzy teorią a empirią. Poza obszarem moich
badań znalazły się takie – niewątpliwie istotne – elementy światopoglądu,
jak np. stosunek do religii, poglądy na tego rodzaju kontrowersyjne kwestie, jak aborcja czy eutanazja, poglądy polityczne i wiele innych, jeśli
oczywiście badana osoba z własnej inicjatywy nie wypowiadała się na te
tematy w kontekście problematyki poruszanej w wywiadzie145.
Kolejne pojęcie użyte w tytule niniejszej rozprawy to „pracownik”.
Przez to pojęcie rozumiem osobę świadczącą pracę na rzecz organizacji,
lecz niekoniecznie zatrudnioną w charakterze płatnego personelu. Jedynym, zastosowanym przeze mnie, kryterium rozróżnienia pomiędzy pracownikami płatnymi a wolontariuszami było pobieranie (lub nie) przez
nich wynagrodzenia za wykonywaną na rzecz organizacji pracę. Przedstawiając charakterystykę badanej grupy nie brałam zatem pod uwagę stosowanego w badaniu Stowarzyszenia Klon-Jawor kryterium członkostwa
145
Dobry przykład zasady „podążania teorii za materiałem badawczym” stanowią
kwestie religijne. Pomimo iż nie uwzględniałam ich w pierwotnych założeniach, znalazły
się one w przeprowadzonych analizach ze względu na to, że materiał badawczy dostarczył informacji na temat znaczenia tej problematyki w działaniach pozarządowych, por.:
Część trzecia, rozdział 4, punkt 3 niniejszej pracy.
Przedmiot badań
65
w organizacji146. Oznacza to, że członek stowarzyszenia, a nawet członek
zarządu organizacji, pozostawał w moich badaniach „wolontariuszem”,
jeżeli tylko organizacja nie wypłacała mu żadnych pieniędzy. Sposób definiowania pojęcia „wolontariusz” nie ma wpływu na ważny skądinąd fakt,
że: „ponad połowa organizacji (55%) nie zatrudnia w ogóle płatnego personelu”147. Taki stan rzeczy powoduje, że w niektórych organizacjach
wszystkie osoby są na stałe zatrudnione, a w innych nawet lider jest wolontariuszem. Dlatego za kryterium doboru respondentów do wywiadów
przyjęłam stałe i systematyczne pełnienie w organizacji możliwej do zdefiniowania funkcji, niezależnie od tego, czy respondent pobierał za swoją
pracę wynagrodzenie, czy nie.
Ostatnie wymagające operacjonalizacji pojęcie to „organizacja pozarządowa”. W tej kwestii w literaturze przedmiotu często sygnalizowane są
istotne rozbieżności148 dotyczące zarówno tego, jakiego rodzaju organizacje
należy do tej grupy zakwalifikować (dyskusja dotyczy m.in. Ochotniczych
Straży Pożarnych, organizacji konsumenckich czy związków zawodowych149), jak i terminologii najlepiej oddającej charakter tego rodzaju instytucji150. Problem zakresu tego pojęcia poruszyłam w pierwszej części
pracy, nie stanowi on jednak głównego przedmiotu moich badań. Respondentami byli pracownicy fundacji i stowarzyszeń, gdyż przynależność tych
dwu rodzajów podmiotów prawnych do sektora pozarządowego, nawet
w świetle toczonych na ten temat sporów, wydaje się bezdyskusyjna151. Jak
pisze Zbigniew Wejcman152: „Obecnie [chodzi o czas przed wprowadzeniem
146
J. Dąbrowska, M. Gumkowska, J. Wygnański, Podstawowe fakty o organizacjach
pozarządowych. Raport z badania 2002, Warszawa 2002, Stowarzyszenie Klon-Jawor,
s. 18–22.
147
Ibidem, s. 18.
148
E. Leś [2000], op. cit.
149
Por.: Z. Wejcman [1997], op. cit., s. 12–13.
150
Sposób stosowania przeze mnie pojęć „organizacja” i „instytucja” wyjaśniam
w przypisie 45 w Części pierwszej.
151
Do momentu uchwalenia Ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie z dnia 24 kwietnia 2003 r. pojęcie „organizacji pozarządowej” było zdefiniowane jedynie w Ustawie z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, wyłącznie na potrzeby tej ustawy.
Definicja nie obejmowała m.in. fundacji, por.: I. Goliński, J. Skiba, Ustawa o działalności
pożytku publicznego i o wolontariacie, Warszawa 2003, Stowarzyszenie Klon-Jawor, s. 5.
152
Z. Wejcman, Budowanie porozumień i rzecznictwo organizacji pozarządowych,
Warszawa 2000, Boris, s. 7.
66
Metodologia
Ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie – MD] obowiązujące przepisy prawa polskiego preferują szczególnie dwie formy organizacyjne instytucji realizujących społecznie lub gospodarczo użyteczne cele
w takich dziedzinach, jak: ochrona zdrowia, oświata, kultura, pomoc społeczna czy inne. Są to: fundacje (20% wszystkich inicjatyw obywatelskich
w Polsce) i stowarzyszenia (70%)”153. Obowiązująca obecnie Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie organizacje pozarządowe
definiuje jako: „niebędące jednostkami sektora finansów publicznych,
w rozumieniu przepisów o finansach publicznych, i niedziałające w celu
osiągnięcia zysku, osoby prawne lub jednostki nieposiadające osobowości
prawnej utworzone na podstawie przepisów ustaw, w tym fundacje i stowarzyszenia, z zastrzeżeniem ust. 4”154. Wprawdzie tym samym do „organizacji pozarządowych” Ustawa zalicza także m.in. partie polityczne, związki zawodowe czy organizacje pracodawców155, jednak istotna z punktu
widzenia moich badań zasada zaliczania do nich fundacji i stowarzyszeń
pozostaje niezmienna również w świetle obecnie obowiązującego prawa.
Wyjaśnienia wymaga jednak fakt, dlaczego zdecydowałam się na pojęcie „organizacja pozarządowa”, w sytuacji, gdy istnieje wiele konkurencyjnych pojęć, choćby takich, jak organizacja społeczna, non-profit czy
obywatelska. Po pierwsze, pojęcie „organizacja pozarządowa” jest najbardziej rozpowszechnione w literaturze przedmiotu; również ogromna większość moich rozmówców nie miała wątpliwości co do jego znaczenia i zastosowania156. Drugi argument dotyczył faktu, że nie jest to pojęcie
153
Podobną zasadę zaliczania do organizacji pozarządowych tylko fundacji i stowarzyszeń przyjęto także na potrzeby badania Klonu. Jego autorzy jasno podkreślają, że:
„tylko dla tej grupy – stowarzyszeń i fundacji – wyniki badania można uznać za reprezentatywne”. Fakt ten, ze względu na to, iż do uzyskanych przez Klon wyników niejednokrotnie odwołuję się w swojej pracy, uważam za dodatkowy argument na rzecz przyjęcia właśnie takiego zakresu pojęcia „organizacje pozarządowe”, por.: J. Dąbrowska,
M. Gumkowska, J. Wygnański, op. cit., s. 7.
154
Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, Dz. I, art. 3. 2.
155
I. Goliński, J. Skiba, op. cit., s. 5.
156
Por.: bibliografia oraz „ekwiwalenty” w analizie pola „organizacje pozarządowe”
w Części trzeciej, w rozdziale 2, punkcie 2 niniejszej pracy. Tego argumentu używają
także autorzy Słowniczka trzeciego sektora, którzy określenie „organizacje pozarządowe”
uważają za: „najchętniej chyba używane przez »ludzi trzeciego sektora«”, por.: P. Gliński,
B. Lewenstein, A. Siciński (red.) [2002], op. cit., s. 316.
Przedmiot badań
67
wartościujące, czego nie można powiedzieć o pojęciu „organizacja pożytku społecznego” (w odróżnieniu od „pożytku wzajemnego”157). Stosowanie
powyższych pojęć stało się jeszcze bardziej problematyczne na skutek
wprowadzenia w Ustawie terminów prawnych: „organizacji pożytku publicznego” i „działalności pożytku publicznego”, którą mogą wszak prowadzić nie tylko organizacje pozarządowe158. Nie wartościując zatem dziedzin życia społecznego, termin „organizacje pozarządowe” zaznacza
jedynie fakt niezależności od sektora administracji publicznej.
Jednak na uwagę zasługują jeszcze przynajmniej trzy pojęcia: „organizacje społeczne”, „organizacje non profit” i „organizacje obywatelskie”.
Krótko uzasadnię, dlaczego nie użyłam ich w swojej pracy.
„Organizacje społeczne”159 to pojęcie, które wydaje mi się zbyt szerokie: jeśli na chwilę oderwać się od problematyki niniejszej pracy, to
trudno znaleźć powód, dla którego za organizację społeczną nie można
w pewnym kontekście uznać parlamentu, samorządu czy fabryki, chociaż
oczywiście nie jest ono w takim znaczeniu stosowane160.
„Organizacje non-profit” to z kolei pojęcie nieprecyzyjne, w tym sensie, że nie wiadomo czy można by zaliczyć do nich organizacje działające
na zasadzie non for profit, które wprawdzie wypracowują zysk, jednak
z założeniem, że spożytkują go na cele statutowe161.
Zastosowanie pojęcia „organizacje obywatelskie” wydawało się najbardziej kuszące: poprzez proste skojarzenie z terminem „społeczeństwo
157
Leś, stosując określenie „organizacje użyteczności społecznej”, wręcz wyłączyła
te drugie („organizacje pomocy wzajemnej”) z zakresu organizacji społecznych, por.:
E. Leś, op. cit., s. 10.
158
Punkt 3, Artykułu 3 Ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku
publicznego i o wolontariacie głosi: „Działalność pożytku publicznego może być prowadzona także przez: 1) osoby prawne i jednostki organizacyjne działające na podstawie
przepisów o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej,
stosunku Państwa do innych kościołów i związków wyznaniowych oraz gwarancjach wolności sumienia i wyznania, jeżeli ich cele statutowe obejmują prowadzenie działalności
pożytku publicznego; 2) stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego”.
159
Na ten właśnie termin zdecydowała się Leś w cytowanej publikacji.
160
Jan Szczepański organizację społeczną definiuje jako: „grupę celową, zrzeszenie,
zmierzające do realizacji określonych celów (...) w sposób zorganizowany”, por.: J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1970, PWN, s. 231.
161
M. Rymsza, Rola organizacji pozarządowych w realizacji zadań lokalnej polityki
społecznej samorządu, (w:) Lokalna polityka społeczna, Warszawa 2001, Wydawnictwo
Sejmowe (publikacja pokonferencyjna), s. 51–52.
68
Metodologia
obywatelskie” jest ono czytelne, sugeruje także oddolny charakter powstawania omawianych organizacji162. Jednakże odwołania do pojęcia „społeczeństwa obywatelskiego” mają też konsekwencje negatywne: wszak jest
to termin szeroki, do którego zaliczane bywają instytucje, których członkowie pochodzą z wyboru163. Dlatego obawiałam się, że zastosowanie go
tutaj mogłoby zamazać różnice pomiędzy określeniami „pozarządowy”
i „samorządowy”. Przeciwko zastosowaniu tego pojęcia przemawiał również fakt, że nie jest ono rozpowszechnione w literaturze przedmiotu, ani
nie posługiwali się nim moi respondenci164.
Badania objęły zatem osoby świadczące pracę na rzecz fundacji i stowarzyszeń, określanych jako „organizacje pozarządowe”165 lub czasem – ze
względów stylistycznych – za pomocą angielskiego terminu Non-Govern-
162
Józefina Hrynkiewicz używa nawet pojęcia „organizacje społeczeństwa obywatelskiego”. Autorka zdecydowanie przeciwstawia się stosowaniu pojęcia „organizacja
pozarządowa”, które określa jako nieprecyzyjnie zdefiniowane w polskim prawie
(np. stwierdza, że jego definicje w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie są „niejasne”, „zawikłane” i „zawierające więcej niejasności niż wyjaśnień
zagadnienia”) i „obco brzmiące”. Hrynkiewicz przytacza także negatywną opinię w tej
kwestii Stefana Bratkowskiego. Z podobną krytyką spotkał się termin „trzeci sektor”,
który został przez Autorkę uznany za mylący, ponieważ sugeruje, że „ta kategoria podmiotów w utrwalonym trójsektorowym podziale gospodarki należy do sfery usług („podział gospodarki na trzy sektory jest podziałem w ekonomii utrwalonym; I sektor obejmuje rolnictwo, leśnictwo, rybołówstwo, II sektor przemysł i budownictwo, III sektor
– usługi”). Negatywny stosunek Autorki do omawianych pojęć – wskazujący zarazem,
że nie jest to li tylko kwestia terminologii – najlepiej charakteryzuje następujące zdanie:
„Jeśli organizacje te mają wypełniać podstawową rolę w rozwoju instytucji społeczeństwa
obywatelskiego, to nie mogą one być, ani pozarządowe ani trzecie. (...) Użycie terminu
pozarządowe oznaczać ma, że są one poza rządem, ale wprowadzone w projekcie regulacje ustawowe wskazują, że są one przy rządzie, a nawet pod rządem, gdyż zarówno
sposób działania, jego zakres i formy są regulowane ustawowo za pomocą mechanizmów
finansowania i kontroli. Ich rola w tym wypadku ograniczona została do wykonywania
zadań zlecanych i realizowanych na zlecenie władz publicznych”, por.: J. Hrynkiewicz,
[2002], op. cit., s. 62–72.
163
Kwestię związków pomiędzy pojęciami „organizacje pozarządowe” (lub „obywatelskie”) i „społeczeństwo obywatelskie” szerzej omówiłam w Części pierwszej, w rozdziale 1 niniejszej pracy.
164
Dlatego użycie terminu „organizacje obywatelskie” w pracy, której podstawą jest
badanie, o czym i w jaki sposób ludzie myślą (i mówią), można by uznać za nadmierną
interwencję badacza.
165
W tabelach używałam skrótu OP.
Przedmiot badań
69
mental Organization (NGO166). Natomiast pojęcia „trzeci sektor”167 używałam nieco szerzej niż definiuje je internetowy portal organizacji pozarządowych, chociaż także przede wszystkim w kontekście odróżnienia
sektora pozarządowego od sektora publicznego i biznesu. Stosując pojęcie
„trzeci sektor” zawierałam w nim dwa odrębne – w moich badaniach – i do
pewnego stopnia autonomiczne względem siebie pojęcia: „organizacje
pozarządowe” i „ludzie trzeciego sektora”168.
2. Kryteria doboru organizacji do badań
Gromadząc materiał, na podstawie którego miałam przeprowadzić
analizę samoświadomości społecznej pracowników organizacji pozarządowych, zastosowałam procedurę dobierania badanej grupy poprzez dotarcie do konkretnych organizacji i odnajdowanie respondentów za ich
pośrednictwem. Dobór próby został więc zdeterminowany przez dobór
organizacji.
Przedstawiam dalej kryteria, jakimi kierowałam się w tej procedurze,
a także problemy, jakie się z tym wiązały. Staram się wyjaśnić i uzasadnić
podjęte decyzje, zdając sobie sprawę, ze złożoności tego rodzaju procedury. Jadwiga Koralewicz i Hanna Malewska-Peyre, autorki badań pod
wieloma względami zbliżonych do problematyki mojej pracy169, również
166
Skrót „NGO (...), a raczej jego liczba mnoga NGOs” jest „najbardziej rozpowszechniony – zapewne ze względu na swą zwięzłość”, por.: P. Gliński, B. Lewenstein,
A. Siciński (red.) [2002], op. cit., s. 316.
167
W tabelach używałam skrótu TS.
168
169
J. Koralewicz, H. Malewska-Peyre, Człowiek człowiekowi człowiekiem. Analiza
wywiadów biograficznych działaczy społecznych w Polsce i we Francji, Warszawa 1998,
ISP PAN; patrz także: Anna Potocka-Hoser, Aktywiści organizacji społecznych i politycznych w zakładzie przemysłowym. Obraz własnej osoby i otoczenia społecznego w latach
1978 i 1981, Wrocław 1985, Zakład Narodowy im. Ossolińskich i Wydawnictwo PAN;
Justyna Sokół-Dąbrowska, Postawa moralna działacza społecznego. Próba interpretacji
i oceny dziesięciu wywiadów, praca magisterska napisana pod kierunkiem dr Marii Lis-Turlejskiej, Wydział Psychologii UW, Warszawa 1985 (maszynopis) oraz (wspomniana
już) praca magisterska Witolda Hebanowskiego, W poszukiwaniu etosu trzeciego sektora
w Polsce, napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Hanny Świdy-Ziemby, Uniwersytet
Warszawski, ISNS, 2001 (maszynopis).
70
Metodologia
napotkały trudności w tym względzie. Dlatego uzasadnione wydaje się
przywołanie w tym miejscu komentarza, jakim ostatecznie podsumowały
one kwestię wyboru respondentów: „Nie są to badania reprezentatywne.
Badana populacja jest próbą celową. Badania miały charakter eksploracyjny170 i opisowy. Wydaje się, że próba była dostatecznie liczna, aby osiągnąć zakładany cel”171. Kryteria doboru organizacji do moich badań podzieliłam na formalne i merytoryczne.
2.1. Kryteria formalne
Do kryteriów formalnych zaliczyłam dwa odnoszące się do okresu
działania organizacji: kryterium co najmniej trzyletniej działalności oraz
kryterium rejestracji po 1989 roku; trzecie kryterium formalne to zasada
170
Warto dodać, iż o badaniach eksploracyjnych Siegfried Lamnek pisze: „Eksploracja jako »metoda« badań jakościowych może być opisana poprzez trzy funkcje: formułowanie hipotez i teorii, modyfikowanie hipotez i teorii, częściowe sprawdzanie hipotez i teorii”. I dalej: „Eksploracja wymaga w badaniach jakościowych własnej jakości,
która wychodzi poza generowanie hipotez i rozwój teorii”. Autor cytuje Herberta Blumera: „Eksploracyjne badanie ludzkiego współżycia jest środkiem, ażeby osiągnąć równocześnie dwa cele. Z jednej strony, jest drogą, poprzez którą badacz może nawiązać
rozległą znajomość z jakimś obszarem społecznego życia, który nie jest mu bliski i tym
samym nieznany. Z drugiej strony, jest środkiem, ażeby zaprojektować i/lub ulepszyć
swoje badanie, tak, że jego problemy, jego nastawienie badawcze, jego dane, jego analityczne powiązania i jego interpretacje wynikają z badanego empirycznie życia i w nim
pozostają uzasadnione. Eksploracja jest z definicji elastycznym sposobem postępowania,
gdzie naukowiec zmienia metody badawcze i w trakcie swoich studiów przyjmuje nowe
pozycje obserwacyjne, w których porusza się w nowych kierunkach, o których wcześniej
nie myślał i gdzie zmienia swoje zdanie na temat ważnych danych/faktów, jeśli zdobędzie
więcej informacji i lepsze rozumienie. W takim ujęciu badania eksploracyjne są przeciwieństwem przepisowych i ograniczonych sposobów postępowania, które są upowszechniane przez obecne naukowe programy”, por.: S. Lamnek, Qualitative Sozialforschung,
Band 1, Methodologie, Weiheim 1995, Psychologie Verlags Union, s. 100–103 oraz H. Blumer, Der metodologische Standort des Symbolischen Interactionismus, (w:) Arbeitsgruppe Bielefelder Soziologen (Hg.) 1973, cyt. za: S. Lamnek, Qualitative Sozialforschung,
Band 1, Methodologie, Weiheim 1995, Psychologie Verlags Union, s. 100–103 [tł. Katarzyna Górniak]. Earl Babbie określa eksplorację jako jeden z trzech (obok opisu i wyjaśniania) celów badań. Pisze: „badania eksploracyjne mają dużą wartość w naukach
społecznych. Są kluczowe, gdy badacz wkracza na nowy grunt i zawsze pomagają się
rozeznać w temacie badań. Badania eksploracyjne są także źródłem dla teorii ugruntowanej”, por.: E. Babbie, op. cit., s. 110–112.
171
J. Koralewicz, H. Malewska-Peyre, op. cit., s. 9.
Przedmiot badań
71
nieprowadzenia badań w organizacjach, które korzystają ze szczególnych
przywilejów (kryterium równych szans). Czwartym formalnym warunkiem
włączenia danej organizacji do badań było czysto praktyczne kryterium
dostępności zarówno samej organizacji, jak i informacji na jej temat. Wymienione kryteria scharakteryzuję nieco dokładniej.
2.1.1. Kryterium co najmniej trzyletniej działalności
Aby uniknąć doboru osób przypadkowych (niezwiązanych de facto
z pracą w organizacji pozarządowej) przyjęłam zasadę, że wszystkie organizacje, w których przeprowadzam badania, muszą spełnić wstępne kryterium co najmniej trzyletniej działalności. Z tego powodu, przy dokonywaniu wyboru organizacji posługiwałam się bazą danych Jawor’98, nie zaś
nowszą, w momencie konstruowania próby dostępną już w internecie. Założyłam, że w ten sposób uda mi się odnaleźć organizacje okrzepłe, doświadczone i takie, które przetrwały próbę czasu, a co za tym idzie – te
same cechy będzie miała przynajmniej część jej pracowników.
2.1.2. Kryterium rejestracji po 1989 roku
Jak wynika z badań Klonu172, 91% organizacji rozpoczęło swoją działalność po 1989 roku. W odniesieniu do pozostałych 8% fakt ich powstania i działalności w niedemokratycznym systemie powoduje, że trudno
wobec nich zastosować określenie „pozarządowa”, gdyż przynajmniej ich
powstania niewątpliwie nie można uznać za inicjatywę całkowicie niezależną. Podobnie argumentuje Dariusz Gawin, który nazywa je „stowarzyszeniami tradycyjnymi” i podkreśla, że chociaż: „stanowią naturalne potencjalne elementy tworzącego się po 1989 roku społeczeństwa obywatelskiego”,
to: „ich przeszłość zakorzeniona jest jednak w innych, niż liberalne tradycjach myślenia o sprawach publicznych, dlatego też można określić je jako
stare społeczeństwo obywatelskie – pełniąc bowiem funkcje zarezerwowane
w myśli liberalnej dla stowarzyszeń działających w ramach społeczeństwa
obywatelskiego, opierają się one w swych działaniach na odmiennych wzorcach osobowych”173. Sądzę, że miejsce tych organizacji w trzecim sektorze,
172
173
J. Dąbrowska, M. Gumkowska, J. Wygnański, op. cit., s. 3.
D. Gawin, Między ideologią a społecznikostwem. Lokalny wymiar polskiej po-
72
Metodologia
ich losy, umiejętność przystosowania się do systemu demokratycznego to
temat na oddzielne badania.
2.1.3. Kryterium równych szans
Do swoich badań nie włączyłam organizacji, które cieszą się szczególnymi przywilejami (przede wszystkim finansowymi) ze względu na dostęp do takich procedur i źródeł finansowania, jakie ogromnej większości
organizacji nie przysługują. Do tego rodzaju organizacji należą:
• organizacje korzystające z funduszy publicznych przekazywanych
poza typowymi procedurami konkursowymi, takich jak tzw. nawiązki zasądzane przez sądy wpłacane na rzecz PCK czy stowarzyszeń, które w celach statutowych mają pomaganie ofiarom wypadków drogowych;
• organizacje, których działania, oprócz oficjalnie zapisanych celów
statutowych, nakierowane są na public relations polityków lub partii politycznych. Jaskrawy przykład tego rodzaju organizacji stanowi fundacja
„Porozumienie bez barier” Jolanty Kwaśniewskiej, m.in. korzystająca
w czasie kadencji prezydenckiej Aleksandra Kwaśniewskiego z bezpłatnego lokalu i funduszy na bieżącą działalność;
• organizacje powoływane przede wszystkim w celach marketingowych, np. przez media, w rodzaju „Nie jesteś sam” TVN czy „Fundacja
Polsatu”. Z racji spełniania określonych zadań promocyjnych mają one
dostęp do bezpłatnej reklamy skutkującej wpływami finansowymi174.
Organizacje posiadające omówione wyżej cechy nie są reprezentowane w ogóle organizacji pozarządowych w Polsce tak licznie, by ich pominięcie mogło spowodować negatywne dla badań konsekwencje. Ich
sposób funkcjonowania w ramach trzeciego sektora – podobnie jak sposób
funkcjonowania organizacji działających wcześniej w PRL – może stanowić
interesujący temat odrębnego lub porównawczego badania.
lityki, (w:) J. Kurczewska (red.), Oblicza lokalności. Tradycja i współczesność, Warszawa
2004, IFiS PAN, s. 320.
174
Być może, paradoksalnie, dwa ostanie wyłączone przeze mnie typy organizacji
są najbliższe zrealizowania modelu, który Peter Blau wskazuje jako działający we „współcześnie organizowanych instytucjach dobroczynnych”, w których – przypomnę – działanie filantropijne nakierowane jest na zdobywanie „uznania społecznego członków swojej klasy”, por.: Część pierwsza, rozdział 4 niniejszej pracy.
Przedmiot badań
73
2.1.4. Kryterium dostępności organizacji i informacji
na jej temat
Ostatnie przyjęte przeze mnie kryterium formalne to dostępność
organizacji i informacji o niej. Pierwszym wskaźnikiem, który wzięłam pod
uwagę było istnienie w bazie Jawor’98 opisu organizacji. Oznaczało to, że
odesłała ona do Klonu poprawnie wypełnioną ankietę. Udział w tym badaniu przyjęłam także za konieczny (chociaż, oczywiście, niewystarczający)
sprawdzian istnienia i aktywności organizacji. W jednym wypadku odstąpiłam od tej zasady i zdecydowałam się na włączenie do badań organizacji, którą wskazano mi w lokalnym Centrum Informacji o Organizacjach
Pozarządowych jako najlepiej spełniającą przyjęte przeze mnie kryteria
merytoryczne. Dodam jeszcze, iż z powodów czysto technicznych brałam
pod uwagę jedynie te organizacje, z którymi mogłam skontaktować się
telefonicznie.
2.2. Kryteria merytoryczne
Zastosowanie kryteriów merytorycznych miało umożliwić mi ostateczny dobór zróżnicowanej grupy respondentów. W tym celu poszukiwałam organizacji w całym kraju (kryterium terytorialne), organizacji „dużych” i „małych” (kryterium wielkości organizacji) oraz organizacji
działających w różnych dziedzinach (kryterium dziedzin aktywności).
2.2.1. Kryterium terytorialne
Kryterium terytorialne odnosiło się do miejsca działania danej organizacji. Dobór polegał na znalezieniu reprezentacji „dużych” i „małych”
organizacji175, zestawionych parami ze względu na miejsce działania. Dla
uzyskania próby jak najbardziej zróżnicowanej terytorialnie, do badań
wybrałam organizacje z wielkich miast leżących w różnych częściach Polski (po jednej z Łodzi, Krakowa, Wrocławia, Poznania, Lublina, Gdańska,
Olsztyna i sześć organizacji z Warszawy) oraz organizacje z małych miejscowości położonych w ich pobliżu (po jednej z Łomianek, Piaseczna,
Pruszkowa, Wyszkowa, Wesołej, Grodziska Mazowieckiego, Zgierza,
175
Por.: omówione dalej kryterium wielkości organizacji.
74
Metodologia
Myślenic, Oleśnicy, Lubonia, Bełżyc, Skarszew i Reszla). Rozmieszczenie
tych organizacji przedstawia mapa 1.
Mapa 1. Położenie miejscowości, w których działają organizacje wytypowane do badań
Dwie kwestie odnoszące się do opisanego wyboru wymagają wyjaśnienia:
• przeprowadzenie badania w Olsztynie oraz leżącym nieopodal
Reszlu – miejscowości te reprezentowały w próbie północno-wschodnią
część Polski, chociaż w tej roli mógł wystąpić także Białystok i mała miejscowość w jego pobliżu. O wyborze zadecydował fakt dużej aktywności na
terenie Białegostoku organizacji o charakterze religijnym (prawosławnym)
i/lub narodowym (mniejszość białoruska), a moje badania nie obejmowały tej problematyki176;
176
Por.: omówione dalej kryterium dziedzin aktywności.
Przedmiot badań
75
• przeprowadzenie badania w Warszawie i Łodzi – każdy z tych
ośrodków pełnił w próbie inną rolę. Łódź, drugie pod względem liczby
mieszkańców miasto w Polsce, reprezentowało w próbie centrum kraju.
Natomiast Warszawa pełniła rolę szczególną, przede wszystkim ze względu na „nasycenie” stolicy i jej okolic organizacjami pozarządowymi: liczba
organizacji na 10 tys. mieszkańców wynosiła w województwie warszawskim
(wg starego podziału terytorialnego) aż 17,75, podczas gdy w całym kraju
wskaźnik ten nieco przekraczał 6. Obecnie, w nowym województwie mazowieckim na 10 tys. mieszkańców przypada 14,2 organizacji, a średnia
w kraju to 10,5177. Drugi powód, dla którego Warszawę i jej okolice potraktowałam w sposób szczególny i do badań włączyłam aż dwanaście
organizacji z dawnego województwa warszawskiego178, wynikał z faktu, że
wiele działających w stolicy „dużych” organizacji i ich liderów jest – głównie dzięki mediom i bardzo szeroko prowadzonej działalności – znanych
w całej Polsce. Przeprowadzone przeze mnie badania także potwierdziły
wpływ tego rodzaju „normatywnego układu odniesienia” i „osób odniesienia” („znaczących innych”)179 na wizerunek trzeciego sektora w świadomości badanych180.
Terytorialne kryterium doboru organizacji stanowiło zatem wstęp do
skonstruowania typologii organizacji, która była w moich badaniach podstawową osią umożliwiającą dokonywanie porównań. Główna zastosowana tu opozycja: „centrum–peryferie”181 pozwoliła na wyodrębnienie organizacji „typu W” (tj. działających w Warszawie lub jej okolicy) raz „typu K”
(tj. działających na terenie całego kraju, oprócz Warszawy i okolic). Kolejnym krokiem było skrzyżowanie tego kryterium z, omówionym dalej,
kryterium wielkości organizacji.
177
J. Dąbrowska, M. Gumkowska, J. Wygnański, op. cit., s. 9–10. Zmniejszenie tych
dysproporcji to, z jednej strony, wynik zwiększenia liczby organizacji w Polsce; a z drugiej, oczywiście powiększenia województwa, co doprowadziło do większego rozproszenia
liczby organizacji.
178
Sprzed reformy administracyjnej kraju. Powody, dla których przy doborze
próby posługiwałam się starym podziałem, wyjaśniam omawiając kryterium wielkości
organizacji.
179
Por.: Część pierwsza, rozdział 2 niniejszej pracy, przypis 74.
180
Por.: Część trzecia, rozdział 2, punkty 1 i 2 niniejszej pracy.
181
76
Metodologia
2.2.2. Kryterium wielkości organizacji
Pojęcie „mała organizacja” odnosiłam do organizacji działających
lokalnie, nieposiadających oddziałów (ewentualnie będących samodzielnymi oddziałami innych organizacji), mających swoje siedziby w małych
miejscowościach, które nie pełniły funkcji stolicy dawnego województwa,
ani tym bardziej nie pełnią jej obecnie. Pojęcie „duża organizacja” stosowałam do największych organizacji w danej części kraju (niezależnie od
tego, czy były to organizacje samodzielne, czy tylko oddziały), mających
swoje siedziby w jednym z wymienionych wyżej dużych miast.
Poszukując „dużych organizacji” starałam się dotrzeć do organizacji:
znanych i uznawanych za znaczące na swoim terenie; takich, które można
uznać za opiniotwórcze, zarówno ze względu na zasięg działania, jak i na
posiadanie dużych grup beneficjentów i wolontariuszy; często wchodzących
w interakcje zarówno wewnątrz trzeciego sektora (tzn. z innymi organizacjami pozarządowymi), jak i poza nim (z administracją, biznesem, mediami, itd.); ewentualnie posiadających rozbudowaną strukturę i oddziały
terenowe.
Ostatniego z wymienionych kryteriów (rozbudowana struktura, wielu pracowników) nie stosowałam zbyt rygorystycznie: w kilku wypadkach
jako „duże” zakwalifikowałam organizacje obiektywnie rzecz biorąc niewielkie, jednak znaczące, opiniotwórcze, podejmujące działania na szeroką skalę.
Dysponując powyższą charakterystyką „dużych” i „małych” organizacji ponownie sięgnęłam do bazy danych Jawor’98, by odnaleźć w niej
konkretne organizacje spełniające założone kryteria. Baza ta została skonstruowana na podstawie starego podziału terytorialnego, co ułatwiło mi
znalezienie konkretnych „małych” organizacji w pobliżu wielkich miast.
Ponieważ dawne województwa były znacznie mniejsze niż obecne, pozwoliło to zawęzić obszar poszukiwań182. Zasadę docierania do „małych” organizacji w miejscowościach położonych możliwie najbliżej wielkich miast
przyjęłam z dwu powodów. Po pierwsze, porównanie liczby organizacji
rejestrowanych w wielkich miastach i w małych miejscowościach wskazuje na to, że bliskość dużego ośrodka skłania organizacje do umiejscowie-
182
Wszystkie duże miasta, w których prowadziłam badania, funkcje stolic pełniły
zarówno w dawnych województwach, jak i w obecnych.
Przedmiot badań
77
nia w nim swojej siedziby: średnio w poszczególnych województwach183
około 80% organizacji rejestrowało swoje siedziby w ich stolicach, a jedynie około 20% poza nimi184. Na tej podstawie założyłam, że jeśli organizacja nie wybrała siedziby w wielkim mieście, lecz w pobliskiej miejscowości, to taki fakt można uznać za istotny wskaźnik jej lokalności
(przeprowadzone badania to założenie w pełni potwierdziły). Drugi powód
to względy praktyczne, czyli komunikacyjno-finansowe warunki realizacji
badań185. Procedura wyboru „małych” organizacji polegała zatem na:
• wypisaniu wszystkich organizacji zarejestrowanych na terenie województwa (lecz nie w jego stolicy), które spełniały założone przeze mnie
kryteria186;
• wylosowaniu spośród nich jednej, z którą starałam się skontaktować;
• powtórzeniu procedury losowania w razie niepowodzenia (np. z powodu nieaktualnych danych adresowych lub odmowy)187.
W wypadku „dużych” organizacji dokonanie wyboru jedynie na podstawie bazy danych było praktycznie niemożliwe: większość organizacji ma
swoje siedziby w wielkich miastach i bez znajomości lokalnych realiów
183
Oczywiście, wg starego podziału administracyjnego.
Wynika to z dokonanych przeze mnie obliczeń w odniesieniu do miast, w których przeprowadzałam badania. Taka zależność nie jest już jednak aktualna w nowym podziale terytorialnym: ze względu na wielkość nowych województw wiele miejscowości, w których działają organizacje, leży bardzo daleko od stolicy województwa,
zatem nic dziwnego, że nie rejestrują tam swoich siedzib. Jednak statystyki wynikające
z badań Klonu potwierdzają ogólną tendencję, że liczba organizacji w przeliczeniu na
10 tys. mieszkańców jest tym większa, im większa jest miejscowość, dla której ten
wskaźnik jest zestawiany, por.: J. Dąbrowska, M. Gumkowska, J. Wygnański, op. cit.,
s. 9–10.
185
Oczywiście można założyć, że taka decyzja metodologiczna pociągała za sobą
także negatywne konsekwencje, to znaczy, że organizacje działające w większym oddaleniu od dużych miast mogą być jeszcze „bardziej” lokalne i różnice, jakie ujawniły się
pomiędzy wyodrębnionymi typami organizacji byłyby jeszcze większe. Niestety, realizacja badań w utworzonym w ten sposób kolejnym typie organizacji – lokalnych i działających daleko od dużych ośrodków miejskich – nie była możliwa ze względów finansowych
i organizacyjnych.
186
W tym omówione w pkt. 2.2.3 kryterium dziedzin aktywności.
187
Ostatecznie spotkała mnie tylko jedna zdecydowana odmowa (motywowana tym,
że stowarzyszenie przechodzi reorganizację i nie będzie w stanie wskazać osoby, z którą mogłabym przeprowadzić wywiad), w trzech wypadkach okazało się, że organizacja
już nie działa.
184
78
Metodologia
trudno zakładać, która z nich jest znana i opiniotwórcza. Dlatego ostatecznego wyboru starałam się dokonać podejmując następujące działania:
• zbierałam informacje u kompetentnych osób i w organizacjach
gromadzących na ten temat dane, zarówno działających w Warszawie (jak
program NGO w Fundacji im. Stefana Batorego, Biuro Obsługi Ruchu
Inicjatyw Samopomocowych – BORIS, Forum Inicjatyw Pozarządowych
– FIP), jak i w lokalnych organizacjach infrastrukturalnych (Centra Wolontariatu, oddziały Forum Rozwoju Demokracji Lokalnej, oddziały Forum
Inicjatyw Pozarządowych);
• szukałam informacji w internecie, a także w prasie (gdy już miałam
wstępnie wybrane organizacje);
• analizowałam listy laureatów konkursów organizowanych w sektorze pozarządowym („Pro Publico Bono”, „Porządnie Poza Rządem”)
oraz inicjatywy prezentowane w Atlasie modelowych obywatelskich inicjatyw lokalnych188 i listy organizacji, którym różne instytucje przyznały dotacje na działalność).
W wyniku opisanych działań uzyskałam wyjściową próbę do dalszego poszukiwania pojedynczych respondentów, złożoną z trzynastu „dużych”
organizacji (sześciu działających w Warszawie i siedmiu w innych dużych
miastach w Polsce) oraz trzynastu „małych” organizacji (sześciu działających w małych miejscowościach w pobliżu Warszawy i siedmiu w małych
miejscowościach w pobliżu innych dużych miast w Polsce).
2.2.3. Kryterium dziedzin aktywności
W 2001 roku baza danych Jawor’98 zawierała ponad 17 tysięcy opisów organizacji pogrupowanych wg tzw. pól działań. Na tej podstawie
wybrałam trzy, najczęściej wskazywane przez organizacje, dziedziny aktywności. Późniejsze, prezentowane przez Stowarzyszenie Klon na stronach
internetowych statystyki, do których miałam dostęp w momencie
konstruowania próby (tj. w kwietniu 2001 roku), również jako najczęściej
wskazywane podawały te same dziedziny, tj.:
• oświata, edukacja i wychowanie (41,7% organizacji wskazuje tę
dziedzinę jako jedną z kilku, 15,8% jako podstawową);
188
M. Maciuła (red.), Atlas modelowych obywatelskich inicjatyw lokalnych, Warszawa 2000, Bank Informacji o Organizacjach Pozarządowych Klon-Jawor.
Przedmiot badań
79
• ochrona zdrowia i rehabilitacja (odpowiednio: 34,4% i 19,6%);
• pomoc społeczna, samopomoc, działalność charytatywna (odpowiednio: 33,5% i 16,7%).
Problem pojawił się już po przeprowadzeniu przeze mnie badania
w terenie, w momencie, gdy Stowarzyszenie Klon-Jawor, we współpracy
m.in. z Instytutem Filozofii i Socjologii PAN, przeprowadziło badanie
pt. „Kondycja sektora organizacji pozarządowych w Polsce 2002”. Po raz
pierwszy badanie tego rodzaju zostało przeprowadzone na reprezentatywnej warstwowej próbie 1000 organizacji, a nie, jak dotąd, z wykorzystaniem ankiety rozsyłanej do wszystkich organizacji w Polsce. W efekcie
otrzymano nieco inne zestawienie podstawowych pól działań: najwięcej
organizacji wskazało kategorię „sport, rekreacja, turystyka, wypoczynek”.
Jednak wszystkie trzy wybrane przeze mnie kategorie zajęły w tej klasyfikacji miejsca w pierwszej piątce („oświata, edukacja i wychowanie” miejsce drugie, „ochrona zdrowia i rehabilitacja” miejsce trzecie, a „pomoc
społeczna, samopomoc, działalność charytatywna” miejsce piąte). Dlatego sądzę, że ta zmiana nie podważa wniosków wynikających z moich badań, zwłaszcza że – jak podkreślałam – sfera konkretnych działań podejmowanych przez organizacje stanowiła w nich jedynie kontekst dla
całości problematyki.
W konstruowaniu próby do badań starałam się zachować wskazane
wyżej proporcje, dobierając po ok. 1/3 „małych” i „dużych” organizacji
z każdej dziedziny. Niestety, zadanie to okazało się w dużej mierze niewykonalne. Problem dotyczył przede wszystkim pierwszej i trzeciej kategorii, które w gruncie rzeczy stanowią nie tyle odrębne dziedziny (pola)
działań, ile są raczej różnymi aspektami działań organizacji. Dobrym
przykładem tego zjawiska jest sens nadawany przez niektóre organizacje
pojęciu „edukacja”. Pod tym hasłem w bazie danych można znaleźć m.in.
organizacje funkcjonujące przy państwowych placówkach oświatowych,
które zbierają pieniądze na ich działanie. Faktyczne zadania edukacyjne
realizuje jednak np. szkoła, a nie fundacja czy stowarzyszenie wskazujące
takie pole swojego działania. W gruncie rzeczy najbardziej odpowiednia
dla takich podmiotów wydaje się (niewystępująca w ankiecie Klonu) kategoria fundraising. Pole działań „edukacja” bywa także wskazywane przez
organizacje, które przez to pojęcie rozumieją wpływanie na postawy społeczne lub opinię publiczną, tymczasem pojmowana w ten sposób edukacja to jedna z cech sektora pozarządowego jako całości (często wskazy-
80
Metodologia
wana także przez moich rozmówców189). W efekcie „edukacja” staje się
kategorią tak szeroką, że aż mało czytelną. W nieco mniejszym stopniu,
lecz także wyraźnie, dotyczy to kategorii „pomoc społeczna, samopomoc,
działalność charytatywna” – szczególnie zaś pojęcia „samopomoc”, które
w gruncie rzeczy stanowi przecież centralny element zasady pomocniczości, w pewnym sensie nadrzędnej dla trzeciego sektora190. Ogromna większość organizacji z czystym sumieniem może zatem dopisać sobie ten
aspekt działalności i często tak właśnie czyni.
Z opisanych powodów dobór próby jedynie na podstawie statystyki
powstałej w ramach kategorii zaproponowanych przez twórców baz Klon-Jawor i następnie wskazywanych przez organizacje, okazał się niewystarczający. Ponieważ autorzy badań Klon-Jawor umożliwili respondentom
wybór trzech pól działania, niewiele organizacji ograniczało się do wskazania jednej, faktycznie realizowanej aktywności, a „samopomoc” i „edukacja” (oraz nieomawiana tu kategoria „młodzież, dzieci, rodzina”) wydają się nazwami dobrze (i ogólnikowo) charakteryzującymi działalność
dużej grupy organizacji pozarządowych w Polsce. Omówione problemy
w szczególności dotyczyły doboru „dużych” organizacji. Trudności wynikały także stąd, że organizacje te często cechuje znaczny stopień interdyscyplinarności, przez co działają na pograniczu przyjętych przez Klon
kategorii.
W wyniku skrzyżowania kryteriów wielkości organizacji i dziedzin
aktywności skonstruowana przeze mnie próba wyglądała tak, jak przedstawia to tabela 1.
Podsumowując – mimo wszystkich przedstawionych wyżej problemów
sądzę, że udało mi się zrealizować, sformułowany przez Jadwigę Koralewicz i Hannę Malewską-Peyre, postulat skonstruowania próby celowej na
potrzeby badań eksploracyjnych, opisowych i – dodajmy – zarazem jakościowych191.
189
191
190
81
Przedmiot badań
Tabela 1. Zastosowanie do doboru próby kryteriów: wielkości organizacji, terytorialnego (odległości od Warszawy) i dziedzin aktywności
Wielkość organizacji
i miejsce jej działania
Dziedzina aktywności organizacji
WD
WM
KD
KM
Og.
Kategoria I: oświata, edukacja i wychowanie
2
1
1
1
5
Kategoria II: ochrona zdrowia i rehabilitacja
–
1
1
1
3
Kategoria III: pomoc społeczna, samopomoc,
działalność charytatywna
–
2
2
–
4
Organizacje interdyscyplinarne: skrzyżowanie
kategorii I i II
1
–
–
2
3
kategorii I i III
2
1
1
2
6
kategorii II i III
-
1
1
1
3
kategorii I, II i III
1
–
1
–
2
Ogółem:
6
6
7
7
26
3. Dobór respondentów w ramach
wybranych organizacji
W każdej organizacji wywiad przeprowadzałam z osobą „ze środka”
struktury, nie z liderem, ponieważ obawiałam się, że liderzy – często nawykli do publicznego występowania w imieniu organizacji – w rozmowie ze
mną będą skłonni posługiwać się przygotowanymi na takie właśnie okazje
schematami narracyjnymi192. Drugi powód to fakt, że światopogląd liderów
trzeciego sektora w odniesieniu do wielu interesujących mnie kwestii można odtworzyć na podstawie informacji z bazy danych, folderów, ich częstych
wypowiedzi w mediach, itp. Z drugiej jednak strony poszukiwałam kompe192
Analizę problemów związanych z właściwym doborem respondentów i trudnościami, jakie badacz może napotkać poszukując informacji u osób aktualnie piastujących
wysokie stanowiska (m.in. na przykładzie badań oświatowych S.J. Balla) znaleźć można
(w:) M. Hammersley, P. Atkinson, Metody badań terenowych, Poznań 2000, Zysk i S-ka,
s. 145.
82
Metodologia
tentnych informatorów, dlatego też w każdej organizacji starałam się dotrzeć do osoby dobrze zorientowanej, od dawna związanej z pracą w organizacji. Z tego powodu nie przeprowadzałam wywiadów z osobami „z dołu”
struktury organizacji, obawiając się, że będą one dysponowały wiedzą albo
zbyt fragmentaryczną, albo bardzo subiektywną, „przefiltrowaną” przez
własne emocje, związane choćby z tym, czy i w jakiej mierze organizacja
zaspokaja ich osobiste oczekiwania. Stąd pomysł poszukiwania osób ze
średniego personelu, funkcjonujących na średnich szczeblach struktury
organizacyjnej, obecnych w centrum wydarzeń, dobrze zorientowanych we
wszystkich aspektach działań organizacji, także wewnątrzorganizacyjnych,
takich jak atmosfera, style działania poszczególnych osób, wzajemne relacje, różne specyficzne obyczaje, faktycznie realizowane procedury, codzienne wartości, różnice w języku używanym wewnątrz i na zewnątrz organizacji (np. do opisu wszystkich osób wokół i grup odniesienia193, jak sponsorzy
lub beneficjenci). Poza tym sądziłam, że osoby te, z racji swojego umiejscowienia i roli w strukturze organizacji, są zorientowane na bieżące funkcjonowanie, a więc częściej, niż kreujący misję organizacji liderzy, postrzegają swoją organizację jako miejsce pracy. Dzięki temu, być może,
najbardziej trzeźwo i obiektywnie są w stanie dostrzec, czy coś to miejsce
pracy wyróżnia, czy nie, i tym samym dostarczyć informacji, na podstawie
których będę mogła scharakteryzować organizację pozarządową jako podobną do innych miejsc pracy lub odmienną od nich194.
Okazało się, że zrealizowanie tego założenia nie zawsze było możliwe. Zdarzało się bowiem, iż w „małych” organizacjach nie udawało się
odszukać średniego personelu i wobec tego mogłam przeprowadzić wywiad
tylko z liderem, przede wszystkim dlatego, że często był on jedyną osobą
zorientowaną w całości działań organizacji. Był jednoosobowym personelem, a zadania organizacji realizował poprzez koordynowanie pracy wielu
osób zaangażowanych w jej działania fragmentarycznie i okazjonalnie195.
193
195
Z taką sytuacją zetknęłam się w pięciu organizacjach, dwóch WD i trzech KM.
Były tam osoby mieszczące się w wyróżnionej przez Barbarę Fatygę kategorii: „lider
charyzmatyczny”, o którym autorka pisze, że: „lubi on zajmować się »wszystkim«” i że:
„opiera się on na »ładzie wspólnoty«”. Jako taki źle: „sprawdza się (...) w dłuższych
działaniach wymagających minimum instytucjonalizacji”. Jednocześnie jednak: „nie wyklucza [to – MD] oczywiście istnienia takich liderów, którzy wspaniale potrafią łączyć
194
Przedmiot badań
83
Uznałam zatem, że odstąpienie od przyjętej wstępnie zasady przyniesie
mniej negatywnych konsekwencji, niż dobieranie za wszelką cenę organizacji, w której będę mogła wskazać osobę, spełniającą rygorystycznie
wszystkie podane wyżej kryteria. Obawiałam się bowiem, że mogłabym
w ten sposób uzyskać próbę, która zafałszuje rzeczywistość organizacji –
przede wszystkich „małych” – w Polsce, jak się okazuje niejednokrotnie
działających właśnie dzięki zaangażowaniu jednej osoby.
charyzmę z nowoczesną organizacją pracy, a przede wszystkim potrafią stale się uczyć.
Zwykle mają oni wysoką motywację do działań typu samopomocowego ugruntowaną na
wspólnocie w nieszczęściu. (...) Za Pierre’m Bourdieu można by ich nazwać »cudotwórcami«”. Moi respondenci reprezentowali raczej ten ostatni typ liderów, por.: B. Fatyga
[1997], op. cit., s. 74–76.
Rozdział 2
Schemat badania terenowego
– metody i techniki zbierania
danych
1. Konstrukcja, zakres i realizacja wywiadów
1.1. Charakterystyka wywiadu
Podstawową metodą zastosowaną w omawianych badaniach (prócz
prowadzonego przeze mnie dziennika badacza oraz dokumentacji zebranej
w organizacjach196) był wywiad, który mogę scharakteryzować jako:
• jakościowy: przez Herberta i Riene Rubinów opisany jako: „raczej
elastyczny, etapowy i ewolucyjny (flexible, interactive, continuous), niż
sztywny i niezmienny”197. Jak pisze Earl Babbie, oznacza to, że: „wywiad
jakościowy jest interakcją między prowadzącym wywiad a respondentem.
Prowadzący ma w nim ogólny plan badania, lecz nie jest to konkretny
zestaw pytań, które należy zadać z użyciem konkretnych słów i w ustalonym porządku”198;
• swobodny: w tej kategorii (stanowiącej jedynie przeciwstawienie
dla wywiadu kwestionariuszowego) można wyróżnić podkategorie, precyzujące stopień standaryzacji tego typu narzędzia. Moje wywiady mają cechy
wszystkich trzech typów wywiadu swobodnego wyróżnionych w przytaczanej i omawianej przez Ilonę Przybyłowską klasyfikacji Jana Lutyńskiego199:
196
H.J. Rubin, R.S. Rubin, Qualitative Interviewing: The art of Hearing Data, Sage,
Thousand Oaks, Cal. 1995, za: E. Babbie, op. cit., s. 327.
198
E. Babbie, op. cit., s. 327.
199
I. Przybyłowska, Wywiad swobodny ze standaryzowaną listą poszukiwanych informacji i możliwości jego zastosowania w badaniach socjologicznych, Warszawa 1978, Prze197
Schemat badania terenowego – metody i techniki zbierania danych
85
zasadniczo plasują się pomiędzy wywiadem „swobodnym ukierunkowanym”
a „swobodnym ze standaryzowaną listą poszukiwanych informacji”, jednak
w swojej fazie końcowej – w której następowała swobodna rozmowa, pytania o to, co badany chciałby jeszcze dodać – zbliżały się do wywiadu
„swobodnego mało ukierunkowanego”. Adekwatne w tym miejscu jest
także użycie określenia: „wywiad częściowo skategoryzowany [w którym
– MD] badający korzysta z wykazu problemów, które powinien poruszyć
w trakcie wywiadu (...) Tego rodzaju wywiad daje badanemu większą możliwość manewru w trakcie jego przeprowadzania, a równocześnie pozwala na pewne ujednolicenie danych, jakie uzyskuje się w wywiadach na ten
sam temat”200. Ważną cechą wywiadu swobodnego, która znalazła zastosowanie w moich badaniach, było jego podobieństwo do zwykłej rozmowy.
Jak pisze Konecki201: „Język wywiadu swobodnego przypomina język potoczny, nie jest on sformalizowany, czy też ujednolicony dla wszystkich
respondentów”. Ze względu na zróżnicowanie moich respondentów202,
możliwość dostosowania języka do poszczególnych osób okazała się szczególnie cenna;
• narracyjno-tematyczny, z elementami biograficznymi. W odróżnieniu od badań Koralewicz i Malewskiej-Peyre, moje wywiady były zdecydowanie bardziej tematyczne, niż biograficzne. Cytowane autorki piszą:
„Badania były przeprowadzone metodą swobodnego wywiadu biograficznego. (...) w naszym wypadku badany opowiadał swe życie w sposób zogniskowany na centralnym temacie, którym była działalność społeczna,
wpleciona w historię życia”203. Tymczasem w moich wywiadach zależność
tę scharakteryzować można odwrotnie – jako życie wplecione w działanie
w organizacji;
gląd Socjologiczny t. XXX, s. 53–68. Por. także: J. Lutyński, Metody badań społecznych.
Wybrane zagadnienia, Łódź 1994; J. Lutyński, Techniki otrzymywania materiałów i ich
podział, (w:) K. Lutyńska, K. Wejland, (red.), Wywiad kwestionariuszowy. Analizy teoretyczne i badania empiryczne, Warszawa 1983, PAN–Ossolineum, s. 16–40. Według zaproponowanej tam klasyfikacji, przeprowadzonym przeze mnie wywiadom najbliżej byłoby
do „techniki wywiadu swobodnego (wolnego)”, którą autor zalicza do technik „niestandaryzowanych” i „opartych na wzajemnym, bezpośrednim komunikowaniu się”.
200
J. Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Katowice 1999, Śląsk,
s. 132–133.
201
K. Konecki, op. cit., s. 169.
202
203
86
Metodologia
• inspirowany przez schemat narracyjnego wywiadu biograficznego (wybiórczo i w ograniczonym zakresie): poza tym, o czym już pisałam,
dotyczy to tylko jednoznacznego oddzielenia kontekstów biograficznego
i refleksyjnego, w których badacz występuje wyłącznie w roli pytającego
(w omawianych badaniach to trzy początkowe bloki wywiadu204), od kontekstu dyskusji (blok czwarty). Wprawdzie wywiad narracyjny zakłada
ewentualne przeprowadzenie dyskusji z badanym dopiero po wyłączeniu
magnetofonu, a jej rola ma przede wszystkim doprowadzić do „»normalizacji« sytuacji”205, jednak w omawianych wywiadach rola etapu dyskusji
była inna: fragment ten stanowi integralną część nagranego materiału
przede wszystkim dlatego, że zawiera poglądy badanego na szersze kwestie
i umożliwia przedyskutowanie najistotniejszych problemów, wokół których
koncentruje się problematyka badań206. Przeprowadzone przeze mnie wywiady są także narracyjne w znaczeniu, jakie temu pojęciu nadaje Konecki, który wskazuje, że narracja nie musi odnosić się przecież do całości
biografii badanego, lecz także do jej fragmentów, w tym np. historii karier
zawodowych. Jako warunek uznania „opowieści” za narrację autor ten
podaje istnienie w niej „wyraźnego początku”, „opisu rozwoju pewnych
zdarzeń w jakiś sposób ze sobą powiązanych” oraz: „wyraźnie przez opowiadającego zaznaczonego końca (tzw. kody)”207. Również Kaja Kaźmierska wskazuje na to, że: „celem wywiadu narracyjnego jest (...) uzyskanie
od jednostki (...) relacji o życiu lub wybranych jego fazach”208. Jan Wło204
Por.: scenariusz wywiadu zamieszczony w internecie na stronie http://antropologia.isns.uw.edu.pl/technokraci_dobroczynnosci.pdf
205
K. Kaźmierska, Wywiad narracyjny – technika i pojęcia analityczne, (w:) M. Czyżewski, P. Piotrowski, A. Rokuszewska-Pawełek (red.), Biografia a tożsamość narodowa,
Łódź 1997, Katedra Socjologii Kultury, Uniwersytet Łódzki, s. 38; a także K. Konecki,
op. cit., s. 183.
206
W pełni odczułam także konsekwencje takiego przeprowadzenia tego etapu wywiadu, o których Fatyga pisze: „Ta faza miała także oddziaływać niejako »terapeutycznie«
na obie strony uczestniczące w wywiadzie: po pierwsze »badacze też mogli sobie nareszcie pogadać«; po drugie, mogli odreagować bezpiecznie na partnera; po trzecie wreszcie
on sam mógł wypowiedzieć się bardziej ogólnie i nie wychodził od nas z poczuciem, iż
zbytnio odkrył przed nami własną prywatność. Nie bez znaczenia był tu także fakt, że
większość osób z przebadanej grupy znakomicie czuła się właśnie w roli trybuna lub
agitatora, a ta faza wywiadu pozwalała im wystąpić w takich właśnie rolach”, por.: B. Fatyga, Dzicy z naszej ulicy. Antropologia kultury młodzieżowej, Warszawa 1999, Ośrodek
Badań Młodzieży ISNS UW, s. 167.
207
208
K. Kaźmierska, op. cit., s. 35.
87
darek i Marek Ziółkowski piszą wprost, że przedmiotem analizy w metodzie biograficznej może być zarówno: „całokształt indywidualnych losów”,
jak i: „jedynie pewien obszar ludzkiej aktywności, na przykład działalność
zawodowa czy życie rodzinne, których opis daje tak zwana biografia tematyczna”209.
Szczegółową strukturę wywiadu przedstawiłam w dalszej części rozdziału. Każdy z dwudziestu sześciu wywiadów trwał średnio półtorej godziny i był nagrywany. W efekcie uzyskałam zapis około tysiąca stron
znormalizowanego maszynopisu.
1.2. Scenariusz wywiadu
Zaprojektowany przeze mnie wywiad składał się z czterech bloków
tematycznych. Na wstępie każdego z nich zadawałam jedno, formułowane
bardzo ogólnie, pytanie wprowadzające; miało ono za zadanie wywołać
swobodną wypowiedź badanego. Jednocześnie starałam się na bieżąco
kontrolować, które z interesujących mnie zagadnień badany poruszył
w swojej wypowiedzi i wtedy podejmowałam decyzję, o co dopytać po
zakończeniu każdego bloku (po tym, gdy badany stwierdzał, że powiedział
już wszystko, co miał do powiedzenia na zadane przez mnie pytanie wprowadzające), a jakie kwestie przenieść do części ostatniej, która miała charakter wymiany poglądów z respondentem.
Tematyka poszczególnych bloków wywiadu wyglądała następująco210:
• blok I: charakterystyka organizacji; pytanie wprowadzające: co
Pan/i może powiedzieć o organizacji?
• blok II: wywiad biograficzny obejmujący okres od momentu, który badany uzna za istotny, do momentu udzielenia wywiadu; prośba/pytanie wprowadzające: proszę opowiedzieć mi swoją drogę życiową, która doprowadziła do tego, że dziś jest Pan/i tutaj;
• blok III: opis codziennej pracy osoby badanej w organizacji i roli
tej pracy w jej życiu; pytanie wprowadzające: jak wygląda typowy dzień
pracy w tej organizacji?
209
J. Włodarek, M. Ziółkowski, Status metody biograficznej, (w:) J. Włodarek,
M. Ziółkowski (red.), Metoda biograficzna w socjologii, Warszawa–Poznań 1990, PWN,
s. 5.
210
Por.: Aneks niniejszej pracy, scenariusz wywiadu.
88
Metodologia
• blok IV: dyskusja z badanym o roli sektora pozarządowego, jego
misji i ideologii. Rozpoczynałam ją stwierdzeniem, że teraz nie będziemy
już rozmawiać tylko o tej konkretnej organizacji i o osobistych doświadczeniach respondenta lub respondentki oraz, że interesuje mnie zarówno
to, jak oceniają oni obecną sytuację trzeciego sektora, jak i to, jakie są
ich wyobrażenia o sytuacji pożądanej.
Założona przeze mnie struktura wywiadu nie została zachowana dokładnie, jako częściowo nieprzystająca do sposobu myślenia badanych
osób. Pierwotne zamierzenie miało doprowadzić do poznania najpierw ich
wiedzy i poglądów na temat organizacji, w której działania są zaangażowani (blok I), potem do „przefiltrowania” tych doświadczeń przez elementy osobiste i biograficzne związane z pracą w organizacji (blok II i III),
by na końcu możliwe stało się podsumowanie i uogólnienie ich poglądów
w kontekście zagadnień dotyczących całego sektora pozarządowego w Polsce. Okazało się, że dla większości badanych wskazane zagadnienia stanowiły raczej trzy różne aspekty tych samych problemów, a często wręcz
nie różnicowali oni nawet np. celu własnej organizacji, swoich celów życiowych i celów sektora pozarządowego – wręcz przeciwnie: prezentowali te kwestie jako spójny obraz, w którym pojedyncza osoba, organizacja
i środowisko stanowiły jedynie kolejne aspekty tych samych działań, czy
wręcz sposobu na życie211.
Często po zakończonym już oficjalnie wywiadzie, po ostatnim pytaniu
o to czy rozmówca (lub rozmówczyni) ma coś do dodania, opowiadałam
mu (lub jej) o swoim doświadczeniu pozarządowym. Zdarzało się, że takie
– jak piszą Martyn Hammersley i Paul Atkinson – „konstruowanie efektywnej tożsamości” poprzez wykorzystanie „koneksji środowiskowych”
powodowało (mimo nadal włączonego dyktafonu) u moich rozmówców
rozluźnienie i opowiadali mi oni o sprawach, o których wcześniej nie wspominali, jak np. kulisy konfliktu z miejscowym księdzem albo wypadki kradzieży darów przez wolontariuszy212.
211
Por.: .Część trzecia, rozdział 5 niniejszej pracy.
M. Hammersley, P. Atkinson, op. cit., s. 97–100. Autorzy szeroko analizują konsekwencje takiego zachowania u badacza. Podkreślają, że „w niektórych środowiskach
informatorzy mogą odczuwać mniejsze zagrożenie ze strony obcych, podczas gdy wiedza
badacza na temat lokalnych stosunków może wpływać na nich deprymująco”. Nie napotkałam w swoich badaniach tego rodzaju reakcji, chociaż oczywiście być może zależy
to od momentu ujawnienia swojego statusu przez badacza i opisywane reakcje miałyby
212
89
2. Rola obserwacji
Z moimi rozmówcami zawsze starałam się umawiać w siedzibach
organizacji, co wynikało zarówno z przyczyn praktycznych (dzięki temu
badani mogli udzielać wywiadu będąc jednocześnie w miejscu, gdzie pełnią swoje obowiązki), jak i metodologicznych213. Jak pisze Konecki: „obserwacji należy dokonywać w naturalnym otoczeniu ludzi, tj. tam, gdzie
żyją i pracują”, ponieważ tylko tam badacz może: „zobaczyć »symboliczne
obrazy« i posłuchać »symbolicznych dźwięków«, które charakteryzują ten
świat”214.
Każdorazowo celowo i sztucznie przedłużałam swoją wizytę w organizacji: przychodziłam za wcześnie, a po przeprowadzonym wywiadzie
prosiłam o oprowadzenie mnie po jej siedzibie. Obserwowałam inne osoby w organizacji, panującą tam atmosferę, sposób zwracania się do siebie
poszczególnych osób, ich wygląd, wystrój wnętrza, jego wyposażenie, itd.
Zwracałam uwagę na sposób ubierania się obecnych tam osób, słuchałam,
jakim językiem mówią zarówno moi rozmówcy, jak i inni przebywający
tam ludzie. Czasem udawało mi się porozmawiać z kilkoma osobami w organizacji, nie tylko z moim „podstawowym” rozmówcą.
Bezpośrednio po zakończeniu wywiadu sporządzałam notatki dotyczące poczynionych obserwacji. W ten sposób powstał dzienniczek badacza, który wykorzystałam m.in. do zaprezentowania badanej grupy215 oraz
podczas formułowania wniosków końcowych.
miejsce, gdybym o nim informowała rozmówców w momencie nawiązywania kontaktu
lub na początku wywiadu.
213
Czterokrotnie założenie to okazało się niemożliwe do zrealizowania. Trzy razy
taka sytuacja miała miejsce w odniesieniu do organizacji typu KM: jeden wywiad przeprowadziłam w barze, jeden w prywatnym mieszkaniu respondentki, a raz moim rozmówcą był szef stowarzyszenia pełniący jednocześnie eksponowaną funkcję publiczną
i rozmawialiśmy w jego gabinecie. W jednym wypadku wywiad z pracownicą z organizacji typu WD przeprowadziłam w jej mieszkaniu, ponieważ miała ona przerwę w pracy
dla swojej organizacji.
214
K. Konecki, op. cit., s. 35. Konecki powołuje się też na: L. Schatzman, A. Strauss,
Field Research, Englewood Cliffs, N.J. 1973, Prentice Hall, Inc.
215
90
Metodologia
3. Rola i dobór materiałów pisanych
W ramach przygotowania do badań starałam się zebrać jak najwięcej
danych o organizacji, przede wszystkim pochodzących z jej własnych materiałów, takich jak statuty, foldery, ulotki czy strony internetowe. Zawsze,
gdy było to możliwe, starałam się uzyskać tego rodzaju materiały także
podczas wizyty w siedzibie organizacji. Status takich materiałów w przeprowadzonych badaniach był szczególny, w pewnym sensie ich ranga była
zbliżona do rangi działań organizacji, które – jak pisałam – określały jedynie ogólny kontekst w badaniu ich pracowników. Oficjalne materiały
organizacji stanowiły dla mnie z jednej strony, źródło wstępnych informacji o działaniach, strukturze i pracownikach organizacji, czyli pewnego
rodzaju zaplecze podczas wywiadu, które ułatwiało mi swobodne prowadzenie rozmowy; a z drugiej umożliwiały – podczas analizy wywiadów – osadzenie wypowiedzi badanych w szerszym, organizacyjnym, kontekście.
Nieco inaczej wyglądało to w wypadku dwu rodzajów materiałów,
które na potrzeby niniejszej pracy były gromadzone i – w miarę możliwości – systematycznie analizowane. Na pierwszy z nich złożyło się to, co
trzeci sektor (jako całość, „ponad” poszczególnymi organizacjami) publikuje na swój temat czy to w formie książek i czasopism, czy też – przede
wszystkim – w internecie. W tej grupie materiałów znalazły się wyniki
badań prowadzonych przez organizacje pozarządowe (tzw. infrastrukturalne)216 na potrzeby własne i dla innych organizacji, wydawnictwa poradnikowe (m.in. z zakresu prawa i finansów), publikacje w prasie pozarządowej, informacje gromadzone przez organizacje udzielające wsparcia
finansowego innym organizacjom oraz informacje potrzebne organizacjom
i osobom z nimi związanym przy przeprowadzaniu konkursów. Drugi rodzaj zgromadzonych przeze mnie materiałów to przekazy medialne, przede
wszystkim prasowe. Są to publikacje różnorodne: począwszy od analiz
i materiałów o charakterze teoretycznym, zamieszczanych w ogólnopolskich dziennikach i tygodnikach, skończywszy na czasopismach lokalnych
lub adresowanych do wybranych grup odbiorców (np. prasa kobieca), które zwykle relacjonują konkretne wydarzenia związane z działaniem takiej
czy innej organizacji. Niestety analiza medialnego obrazu organizacji pozarządowych nie została w niniejszej pracy przeprowadzona, chociaż nie216
Często przy wsparciu instytucji naukowych i ośrodków akademickich.
91
wątpliwie już pobieżne przyjrzenie się temu zagadnieniu217 sprawia, że dokonanie analogicznej analizy, jaką dla percepcji bezrobocia i bezrobotnych
w prasie przeprowadził Marek Kłosiński218, stanowi kuszącą perspektywę.
Te dwa rodzaje materiałów, mimo iż nie zostały poddane gruntownej
analizie, stanowiły – obok doświadczeń i obserwacji, jakie miałam okazję
zgromadzić podczas kilku lat pracy w trzecim sektorze – jedno ze źródeł
inspiracji przy budowaniu scenariusza wywiadu. Z nich też czerpałam wiedzę dotyczącą problemów, z jakimi mają do czynienia organizacje pozarządowe, języka, jakim posługują się ich pracownicy (wiele publikacji
prasowych zawiera ich wypowiedzi), terminologii, za pomocą której formułowana jest refleksja na temat działań trzeciego sektora w Polsce.
217
Wynika z niego, że w mediach dominują skrajności: bezkrytyczny zachwyt – ta
forma ma swoje dwie odmiany szczególne: pierwsza jest uprawiana głównie w pismach
kobiecych, które chętnie prezentują różne inicjatywy przez pryzmat pojedynczych ludzkich nieszczęść; druga to wojownicze zaangażowanie po stronie trzeciego sektora, jakie
np. prezentowała Gazeta Wyborcza podczas konfliktu wokół art. 118 Ustawy o finansach
publicznych w 1999 roku; druga skrajność to wersja prezentująca organizacje – przede
wszystkim fundacje – jako przykrywki dla różnego rodzaju nieuczciwej działalności finansowej.
218
M. Kłosiński, Obraz bezrobocia i bezrobotnych w polskiej prasie, Kultura i społeczeństwo 1994, nr 2.
Rozdział 3
Metody analizy materiału
badawczego
Osoby, z którymi przeprowadziłam wywiady, w większości okazały
się kompetentne, otwarte, chętne do udzielania wyczerpujących odpowiedzi, żywo zainteresowane problematyką zawartą w pytaniach. Działo się
tak również wówczas, gdy badani formułowali odpowiedzi po raz pierwszy,
a nawet gdy wprost komunikowali, że takie refleksje nigdy wcześniej ich
nie nachodziły. Nasuwa się w tym miejscu wątpliwość dotycząca roli i zakresu interwencji, jaka w tych sytuacjach miała miejsce, czy – jak piszą
Hammersley i Atkinson – kwestii dotyczących: „zagadnienia reaktywności”,
„efektu publiczności, a nawet szerzej – wpływu kontekstu na ludzkie czyny i wypowiedzi”219. Uważam jednak, że pytania, które zadawałam, można
uznać za – jak to określa Lutyński – wywołujące: „konieczne procesy i zjawiska psychiczne prowadzące do [uzyskania – MD] odpowiedzi trafnych”,
czyli: „odpowiedzi istotnych, prowadzących do uzyskania prawdziwych
informacji o badanych zjawiskach”. Jak pisze dalej cytowany autor: „Pewne zjawiska psychiczne [do których można wszak zaliczyć dokonywanie
refleksji nad własnym życiem – MD] są (...) koniecznym warunkiem wystąpienia prawdziwych wypowiedzi opisujących badane fakty. Tak więc,
aby dojść do jakiegoś sądu wchodzącego w skład badanych zjawisk, należy niejednokrotnie dokonać pewnych rozumowań czy doznać pewnych
przeżyć emocjonalnych, uprzytomnić sobie coś, w tym i rodzaj własnych
przeżyć, wyobrazić sobie coś czy przypomnieć”220.
219
M. Hammersley, P. Atkinson, op. cit., s. 136–140.
J. Lutyński, Procesy psychiczne prowadzące do odpowiedzi i próba ich typologii,
(w:) K. Lutyńska, K. Wejland (red.), Wywiad kwestionariuszowy. Analizy teoretyczne i badania empiryczne, Warszawa 1983, PAN–Ossolineum, s. 172–173.
220
Metody analizy materiału badawczego
93
Warto też zaznaczyć, że refleksja moich rozmówców (nawet gdy dotyczyła kwestii ogólniejszych) w przeważającej większości wypadków była
zakorzeniona w konkretnych działaniach i doświadczeniach poszczególnych
osób i organizacji, w których pracowały. Dotyczyło to przede wszystkim
doświadczeń negatywnych, które prowokowały badanych do formułowania
ogólniejszych sądów na temat wewnętrznego i zewnętrznego funkcjonowania trzeciego sektora. Anna Giza określa to zjawisko jako: „»praktyczny« charakter wątpienia” i podkreśla: „podstawowe znaczenie niepowodzeń praktycznych dla poszerzania i zmiany horyzontu refleksyjności”.
Autorka stwierdza, że: „rozpoznawanie i krytyka zakorzenionej w języku
naturalnym (wiedzy potocznej) własnej intencjonalności dokonać się może
tylko z perspektywy realnych konsekwencji i praktycznych zamierzeń, które napotykają przeszkody”221.
Zakorzenienie badanych w ich osobistym doświadczeniu w wypadku
przeprowadzonych przeze mnie badań było szczególne: w znacznej mierze
było to nasze wspólne doświadczenie. Taka sytuacja badawcza miała nie
tylko omówione wcześniej konsekwencje wypływające z „koneksji środowiskowych”. Zbigniew Bokszański i Andrzej Piotrowski piszą o: „nieusuwalnej cesze technik wywiadowych” czyli: „treściowym ograniczeniu »pola
dyskursu«, w ramach którego respondent powinien się poruszać, by zaspokoić naszą [tj. badacza – MD] ciekawość poznawczą”222. W sytuacji,
gdy mamy do czynienia ze wspólną – dla badanych i badacza223 – podstawą doświadczeniową, możliwe staje się „nieinwazyjne” wyznaczenie na tej
podstawie ram dyskursu. Bokszański i Piotrowski piszą: „Kiedy socjolog
idzie z przygotowanym kwestionariuszem do określonego respondenta,
zakłada najczęściej milcząco, że problem socjologiczny, który ma być rozwiązany za pomocą tego narzędzia, jest jednocześnie problemem nurtującym jego rozmówcę”. W pewnym uproszczeniu można powiedzieć, że
221
A. Giza, Życie jako opowieść. Analiza materiałów autobiograficznych w perspektywie socjologii wiedzy, Wrocław, Warszawa, Kraków 1991, Ossolineum, s. 109–110.
222
Z. Bokszański, A. Piotrowski, Socjolingwistyczne aspekty stosowania wywiadu
kwestionariuszowego, (w:) Studia socjologiczne 1(64), ss. 81–116.
223
Z mojej strony ową podstawę doświadczeniową stanowiło wieloletnie zaangażowanie w działalność pozarządową, zarówno jako uczestnik (pracownik, wolontariusz
i ekspert kilku organizacji), jak i obserwator i badacz (od lat gromadzę piśmiennictwo
związane z działaniami trzeciego sektora, tej problematyki dotyczyła także moja praca
magisterska pt. Działalność Fundacji »Bank Żywności SOS« w Warszawie w latach 1993-1995, napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Józefiny Hrynkiewicz.
94
Metodologia
ta wspólna podstawa doświadczeniowa w wypadku moich badań zaowocowała m.in. znacznym zainteresowaniem badanych tematyką wywiadów.
Taka komfortowa sytuacja badawcza wielokrotnie umożliwiała mi „negocjowanie sensu zdarzeń” po to, by w rezultacie zrekonstruować (tj. wynegocjować) wspólny – używając terminu Ervinga Goffmana – „układ
ramowy”224, w którym możliwa była nasza (tj. badacza i badanego) komunikacja. W opisywanej sytuacji negocjowane były dwie odmienne „ramy
sytuacyjne” czyli – jak pisze Edward T. Hall – „swoiste moduły, które
powinny być podstawą wszelkiego planowania”, ponieważ: „stanowią tworzywo i konteksty, w których pojawia się działanie”225. Z mojej – badacza
– strony ów kontekst nakreślony został przez sytuację badawczą: poszukiwania informacji, osadzenia konkretnego wywiadu w całym materiale badawczym, czy wreszcie planowania późniejszych analiz. Tymczasem ze
strony moich rozmówców, sytuacja konkretnego, pojedynczego wywiadu
stanowiła odmienną strukturalnie ramę sytuacyjną, w której podstawowym
elementem była rozmowa dwu osób, chęć zaprezentowania swojej organizacji i siebie samego w ramach działań tej organizacji. W pewnym sensie była to sytuacja zbliżona raczej do relacji z dziennikarzem niż z naukowcem.
W efekcie zebrany materiał dostarczył wielu informacji o pozarządowym środowisku widzianym z perspektywy jego aktywnych uczestników.
Tysiąc stron znormalizowanego maszynopisu zawierało skondensowane,
konkretne informacje, niemal każdy jego fragment nadawał się do zacytowania, gdyż dotykał kwestii istotnych z punktu widzenia założeń badań.
Uzyskanie tak bogatego materiału związane było z tematem moich badań,
bowiem zaangażowanie w działanie organizacji pozarządowej nie daje się
224
W rozdziale Ład perspektyw analitycznych w twórczości Ervinga Goffmana, analizując „układ ramowy jako perspektywę analityczną”, Andrzej Piotrowski pisze: „W każdym razie Goffmanowi chodzi głównie o to, by wykazać, że uczestnik interakcji jest
zdolny do przekształcania i nawarstwiania kilku planów znaczeniowych w obrębie tego
samego aktu rozumienia i zarazem w obrębie ekspresyjno-komunikacyjnego toku czynności. (...) Inaczej mówiąc sens doświadczenia i czynności nie musi wyczerpywać się
w obrębie jednorodnego zbioru znaczeń oraz reguł interpretacji i komunikowania (ekspresji) lecz może być – i zazwyczaj bywa – osiągany przez nawarstwiające się jedno nad
drugim przekształcenia kilku takich zbiorów, czyli układów ramowych”, por.: A. Piotrowski, Ład integracji. Studia z socjologii interpretatywnej, Łódź 1998, Wydawnictwo
Uniwersytetu Łódzkiego, s. 104.
225
E.T. Hall, Poza kulturą, Warszawa 1984, PWN, s. 172.
95
jednoznacznie przypisać do żadnej sfery życia226. Jak wynikało z większości wywiadów, zaangażowanie to było zakorzenione w życiu badanych zarówno w sferze prywatnej, jak publicznej, zarówno rodzinnej, jak zawodowej; była to też kwestia wyraźnie nacechowana aksjologicznie, związana
z postawami życiowymi i systemem wartości.
W tej sytuacji jednym z najistotniejszych problemów związanych
z opracowaniem wyników okazało się znalezienie odpowiednich metod
analizy i opisu, pozwalających pogodzić postulat zwięzłości stylu naukowego z bogactwem i różnorodnością dokonywanej przez badanych refleksji. Obszerna prezentacja podjętych w tym zakresie decyzji ma na celu
sprostanie „podstawowemu wymogowi pracy badawczej”, który Piotrowski
określa jako: „rygoryzm w dokumentowaniu i analizie szczegółu, a przede
wszystkim w czynieniu jawnymi dla potencjalnego czytelnika kolejnych
decyzji analitycznych”227. Omówię teraz trzy metody analizy: opisowo-ilustracyjną, analizę pól semantycznych oraz analizę glos.
1. Metoda opisowo-ilustracyjna
Poza względami uzasadnionymi wyborem podejścia metodologicznego, już samo bogactwo materiału sprawiło, że opracowanie wyników badań
poprzez omówienie poszczególnych zawartych w nim wątków oraz zilustrowanie ich cytatami okazało się niecelowe i niemożliwe. Analiza prowadzona w ten sposób nieuchronnie złożyłaby się na opracowanie jeszcze
bardziej obszerne niż materiał, na którym została oparta. Jednak opisowo-ilustracyjny sposób prezentacji wyników zastosowałam – jako pomocniczy
– do zaprezentowania niektórych kwestii.
1.1. Analiza aspektów
Przykładem użycia tego sposobu traktowania danych empirycznych
może być prezentacja kwestii zaangażowania społecznego. Dla pola znaczeń tego pojęcia przeprowadziłam analizę, którą określiłam mianem
226
Por.: Część trzecia, rozdział 1, punkt 2 oraz Część pierwsza, rozdział 1 niniejszej
pracy.
227
A. Piotrowski, op. cit., s. 138.
96
Metodologia
„aspektowej”. Okazało się bowiem, że stosunek badanych do kwestii zaangażowania społecznego najlepiej można scharakteryzować za pomocą
przedstawienia aspektów, czyli różniących się od siebie znaczeń i kontekstów, w jakich sami badani interpretują to zagadnienie. Mimo że respondenci sami byli zaangażowani społecznie, na pytanie, czy ich zdaniem
wszyscy ludzie powinni się angażować społecznie (a jeśli tak – lub nie – to
dlaczego?), udzielali odpowiedzi znacznie różniących się między sobą,
przede wszystkim zawierających wiele interesujących uzasadnień prezentowanych poglądów. Na tej podstawie dla ogółu treści kryjących się w wyrażeniu „zaangażowanie społeczne” skonstruowałam inwentarz uzusów,
który zaprezentowałam właśnie za pomocą metody opisowo-ilustracyjnej.
Pozwoliło to na potraktowanie kwestii zaangażowania społecznego jako
swego rodzaju tła dla pozostałych analizowanych pojęć.
1.2. Charakterystyka grupy badanej
Stosunek badanych osób do problemu zaangażowania społecznego
stanowił także jeden z wątków rozdziału prezentującego badaną grupę228.
Rozdział ten w największym stopniu uwzględnia kontekst biografii poszczególnych respondentów. Oprócz scharakteryzowania respondentów
według podstawowych cech socjodemograficznych, takich jak wiek, wykształcenie lub zawód, miał on za zadanie częściowo zastąpić pierwotnie
projektowany rozdział poświęcony analizie pola semantycznego „ja”, czyli rekonstrukcji samoopisu osób badanych. Ostatecznie, by lepiej oddać
indywidualną „barwę” i różnorodność sytuacji życiowych poszczególnych
respondentów, umieściłam tu obszerne cytaty z ich wypowiedzi. Ilustrują
one autoprezentacje i autoidentyfikacje moich rozmówców, w tym m.in.
w relacji pomiędzy pracą w organizacji a wyuczonym zawodem lub w kontekście czynników, które spowodowały, że pracują oni właśnie w organizacjach pozarządowych.
Natomiast dwie podstawowe metody, które wybrałam do opracowania zebranego materiału to analiza pól semantycznych i prezentacja
glos.
228
97
2. Analiza pól semantycznych
Jak już pisałam na początku części metodologicznej, duże znaczenie
w prezentowanych badaniach odegrała metodologia teorii ugruntowanej.
Oczywiście, miało to swoje konsekwencje również na etapie opracowywania
i interpretowania wyników. (Najważniejsze było tu dla mnie zastosowanie
i rygorystyczne przestrzeganie podziału teorii na trzy główne elementy:
kategorie, własności kategorii i hipotezy229). Podejście to zrealizowałam
włączając do warsztatu badawczego analizę pól semantycznych. Jednakże
procedurę proponowaną przez teorię ugruntowaną potraktowałam dość
swobodnie, co nie znaczy dowolnie. O konkretnych rozstrzygnięciach w tym
zakresie zawsze decydowała zawartość zebranego materiału, co pozostawało w zgodzie z duchem teorii ugruntowanej, zalecającej wszak – jak pisze
Konecki – „pragmatyzm metodologiczny”230. Taka „postawa badawcza”
była zgodna z podstawowym założeniem, jakie przyjęłam w odniesieniu do
materiału empirycznego: najpierw starałam się odnajdować subiektywne
sensy, jakie służą badanym do interpretowania świata, by potem teoretyzować na ich temat, starać się odszukać prawidłowości i budować modele,
poszukiwać teoretycznych podejść umożliwiających interpretacje231. Jak
pisze Piotrowski: „Interpretacja sensu subiektywnego (...) ma spełniać rolę
narzędzia w odsłanianiu poznawczo-interakcyjnej kompetencji podmiotu
działania, wiedzy, reguł i procedur poznawczych umożliwiających uporządkowanie współżycia społecznego. Rozumienie w sensie socjologicznym ma
być zatem metodą rekonstrukcji podstaw rozumienia w sensie społecznym,
będącego uniwersalnym, konstytutywnym dla struktur życia społecznego
229
K. Konecki, op. cit., s. 36. Znaczenie tego rodzaju podporządkowania metody
materiałowi badawczemu gruntownie referuje też Ewa Salata. Relacjonując założenia
A. Straussa i J. Corbin, autorka stwierdza: „Są to sformułowania wskazujące na centralną pozycję materiału empirycznego w całym procesie badawczym. Forma i treść tego
materiału są podstawowymi kryteriami decydującymi o kształcie procedur badawczych.
Badacz powinien dać się prowadzić opracowywanym tekstom, elastycznie dostosowywać
do ich specyfiki swoje postępowanie. Powinien także uważnie »słuchać« tego, co badani mają mu do powiedzenia na temat swojego życia czyli otwierać się na różne sposoby
odczytania danych”, por.: E. Salata, Współczesne doświadczenie porodu. Analiza metafor
strukturalnych w wywiadach narracyjnych tematycznych, praca magisterska pod kierunkiem prof. dr hab. Barbary Fatygi, Warszawa 2003, ISNS UW, s. 14 (maszynopis).
231
Por.: Wstęp do niniejszej pracy.
230
98
Metodologia
procesem refleksyjnej aktywności jego uczestników. Dopiero na tym gruncie może ono być metodą rekonstrukcji historyczno-kulturowych związków
sensu utrwalonych w interakcjach w porządku typowości anonimowej, takich jak państwo, naród, władza, itd.”232.
2.1. Prezentacja metody
Koncepcja pola semantycznego – jak przypominają Zbigniew Bokszański, Andrzej Piotrowski i Marek Ziółkowski233 – pojawiła się dzięki
niemieckiemu lingwiście Jostowi Trierowi w latach 30. XX wieku234. Kilkadziesiąt lat później teoretyczne podstawy sformułowane przez Triera
wykorzystała Régine Robin i oparła na nich swoją wersję metody analizy
pól semantycznych. Cel tej metody Robin formułuje jako: „szukanie znaczenia tekstu, zdania, wyrazu”, i podkreśla, że proces ten: „wymaga pewnej pracy nad tekstem, pozornego rozłożenia ciągu wypowiedzeniowego
i porządku wypowiedzi po to, by złożyć je na powrót zgodnie z czytelnością znaczącą”235. Owo „pozorne rozłożenie ciągu wypowiedzeniowego
i porządku wypowiedzi” polega na dokonaniu wyboru słów-kluczy (podmiotów), a następnie utworzeniu dla nich – na podstawie analizowanego
tekstu – sześciu osobnych sieci236:
232
Z. Bokszański, A. Piotrowski, M. Ziółkowski, Socjologia języka, Warszawa 1977,
Wiedza Powszechna, s. 158–166.
234
Koncepcja Josta Triera została omówiona przez Johna Lyonsa, który wskazuje
też na dokonania innych badaczy szwajcarskich i niemieckich z tego okresu. Lyons początków tej teorii doszukuje się w połowie XIX wieku, a nawet jeszcze wcześniej, oraz
podkreśla znaczenie kontynuatorów, przede wszystkim Leo Weisgerbera. Z punktu widzenia moich badań szczególnie uzasadnione wydaje się przytoczenie stwierdzenia Lyonsa, który wskazuje, że Weisgerber rozbudował teorię Triera w kierunku podkreślenia
roli języka jako czynnika: „decydującego o sposobie myślenia, czyli o ś w i a t o p o g l ą d z i e [podkr. – MD] posługującego się nim społeczeństwa”, por.: J. Lyons, Semantyka, Warszawa 1984, PWN, tom 1, s. 245.
235
R. Robin, Badanie pól semantycznych: doświadczenia Ośrodka Leksykologii
Politycznej w Saint-Cloud, (w:) M. Głowiński (red.), Język i społeczeństwo, Warszawa
1980, Czytelnik, s. 252.
236
W oryginalnej koncepcji Régine Robin kolejność sieci jest następująca: określenia, asocjacje, opozycje, działania podmiotu, działania na podmiot, ekwiwalenty.
Zdecydowałam się na zaprezentowanie ich w innym porządku ze względu na to, że taką
właśnie kolejność zastosowałam w przeprowadzonych analizach.
233
99
• sieć ekwiwalentów (czyli „substytutów semantycznych”237, wyrażeń,
które mogą zastępować podmiot, gdyż wskazują na pojęcia z nim tożsame);
• sieć opozycji (czyli wyrażeń określających przeciwieństwa podmiotu, wskazujących czym podmiot nie jest, w ramach których odnaleźć można opozycje „formalne” i „paralelne”, „pary antonimiczne” i „pary umotywowane morfologicznie” oraz „konstelacje wokół tego samego wyrazu”238);
• sieć określeń (czyli epitetów, wyrażeń charakteryzujących podmiot,
czyli: „wszystko to, co określa istotę lub sposób bycia podmiotu lub wykonawców czynności”239);
• sieć asocjacji (czyli powiązań, skojarzeń i elementów z otoczenia
podmiotu, „związków syntagmatycznych, kontekstowych”240);
• sieć działań podmiotu (czyli: „czynów podmiotu”241, wskazań podejmowanej przez podmiot aktywności i jej skutków);
• sieć działań na podmiot (czyli wpływów i relacji podejmowanych
wobec podmiotu przez otoczenie, „inne siły”, „kogoś trzeciego”242).
Uporządkowane sieci składają się na pole semantyczne danego pojęcia, a pole to stanowi podstawę do odnalezienia wspomnianej już „czytelności znaczącej”. Marek Kłosiński, który omawianą metodę wykorzystał
do analizy pojęcia „bezrobocie” i „bezrobotny” w polskiej prasie, pole
semantyczne danego pojęcia (podmiotu, słowa kluczowego) definiuje jako:
„sieć jego powiązań z innymi słowami, wyrażeniami, zwrotami i pojęciami
występującymi w analizowanym tekście, umożliwiającą odczytanie jego
pełnego znaczenia lub zespołu znaczeń, w jakich zostało ono użyte”243.
Jako formę podsumowania analizy pola semantycznego Kłosiński zaproponował zbudowanie jego definicji. Barbara Fatyga wskazuje natomiast
na trudności, jakie badacz może napotkać podczas tworzenia definicji,
które sprawią, że okażą się one: „niemożliwe do utworzenia lub ułomne”244; o trafności tego stwierdzenia sama dobitnie przekonałam się podczas analizy przeprowadzonych wywiadów.
237
Ibidem, s. 254.
Ibidem, s. 253–254.
239
Ibidem, s. 255.
240
Ibidem, s. 254.
241
Ibidem, s. 255.
242
Ibidem, s. 255.
243
Oczywiście słowo „sieć” jest przez Kłosińskiego w tym kontekście używane w innym znaczeniu niż w koncepcji Régine Robin, por.: M. Kłosiński, op. cit.
244
B. Fatyga [1999], op. cit., s. 162.
238
100
Metodologia
Technika badania pól semantycznych została wzbogacona przez cytowaną już Fatygę dzięki: „określaniu temperatur emocjonalnych poszczególnych zwrotów”245, wraz ze zliczaniem ich frekwencji. Rola tego rodzaju zabiegów jest w badaniu pól semantycznych szczególna. Jak pisze dalej
autorka: „Frekwencje i temperatury emocjonalne poszczególnych wyrażeń
służyły nam raczej do uchwycenia wielości kontekstów, w których dane
pojęcie występowało, niż jego statystycznej reprezentatywności”246. Spośród
obu tych technik zdecydowanie częściej opierałam się na liczeniu frekwencji, bez którego nie byłoby możliwe dokonanie porównawczych analiz
w ramach tak obszernego materiału, jednak „temperatury emocjonalne”
również odegrały w przeprowadzonych analizach istotną rolę. Ich określenie, wykorzystane w analizie niektórych sieci, pozwalało na odtworzenie
pozytywnego, neutralnego lub negatywnego stosunku badanych do całego
badanego pola danego wyrażenia.
Jak pisze dalej Fatyga: „Technikę pól semantycznych można zastosować zarówno do słów kluczy zawartych w badanych tekstach, jak i do
słów »wniesionych« do analizy przez badacza”247. W moich badaniach
trudno byłoby jasno sprecyzować granicę pomiędzy tym, co w przyjętych
jako przedmiot analizy słowach-kluczach było „zawarte w badanych tekstach”, a tym, co zostało „»wniesione« przez badacza”. Istnienie większości z nich, jako motywów przewodnich w wywiadach, zakładałam na początku badań248, jednak pochodzą one nie tylko od badacza, lecz są
wynikiem analiz, jakim poddałam różnego rodzaju dokumenty gromadzone na potrzeby badań, na podstawie których skonstruowany został scenariusz wywiadu249.
W efekcie analizie zostały poddane następujące wyrażenia (słowa-klucze): „działanie w organizacji”, „ludzie trzeciego sektora”, „organizacje pozarządowe”, „adresaci działań organizacji”, „sektor publiczny”,
„biznes”, „media” oraz „Kościół i religia”.
245
B. Fatyga, K. Górniak, P. Zieliński, Dwie Europy. Młodzi Niemcy i Młodzi Polacy na przełomie wieków. Plemienny wróg – globalny kumpel, Warszawa 2000, Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej, tom I, s. 12.
246
Ibidem, s. 13.
247
B. Fatyga [1999], op. cit., s. 162.
248
Z wyjątkiem pola „Kościół i religia”, por.: przypis 145 niniejszej części pracy.
249
Rolę, jaką w badaniach odegrały źródła pisane omówiłam wcześniej, por. także
scenariusz wywiadu zamieszczony w internecie na stronie: http://antropologia.isns.uw.
edu.pl/technokraci_dobroczynnosci.pdf
101
2.2. Dwa typy modyfikacji metody
Metodologia analizy pól semantycznych w wersji Regine Robin, a także sposób jej zastosowania, jaki przedstawił w swoim artykule Marek Kłosiński250, dla zaprezentowania zebranego przeze mnie materiału okazały
się niewystarczające. Konieczne było zatem wprowadzenie dwojakiego
rodzaju modyfikacji. Część z nich stanowiły odstępstwa od metody, które
nieco naruszyły założony w niej porządek. Pozostałe „decyzje dostosowawcze” miały na celu uszczegółowienie i rozwinięcie analizy pól semantycznych na bazie materiału, który poddałam analizie. Nie zmienia to faktu,
że zawsze, decydując się na któryś rodzaj modyfikacji, idąc za wskazówkami badaczy jakościowych, kierowałam się – omówioną już – generalną
zasadą dostosowywania metodologii do materiału badawczego.
2.2.1. Odstępstwa od metody
W trakcie analizy pól semantycznych pojawił się problem z zaliczeniem konkretnych sformułowań użytych przez badanych do sieci „określeń”
lub do sieci „działań podmiotu”. Nie zawsze możliwe było jednoznaczne
rozstrzygnięcie w tym względzie, np. często formy czasownikowe, które
należałoby zaliczyć do „działań podmiotu”, określały cechy podmiotu, a nie
jego czynności (odnosiły się np. do poczucia przynależności – lub jego
braku – do jakiejś kategorii251). Utrzymanie jednoznacznego podziału na
dwie sieci elementów pola musiałoby w konsekwencji doprowadzić albo
do konstruowania wprawdzie osobnych, lecz bardzo zbliżonych pod względem zawartości tabel (bowiem, jak się okazało, tematyka zgromadzonego
materiału sprawiała, że zarówno „określenia”, jak „działania podmiotu”
niosły w większości zbliżone treści), albo – co gorsza – do zafałszowania
obrazu pojęcia. Jednocześnie, ze względu na to, że efektem analizy nie
miało być budowanie definicji (o czym dalej), wyodrębnienie cech i czynności podmiotu nie było tak konieczne, jak wówczas, gdyby takie definicje
miały zostać utworzone. Tam, gdzie definicje zostały zbudowane (tj. dla
250
M. Kłosiński, op. cit.
Na przykład wyrażenie: inaczej patrzą na to, co ich otacza i na siebie samych
gramatycznie jest czynnością („działaniem podmiotu”), ale oznaczało przede wszystkim
poczucie przynależności do jakiejś szczególnej grupy, czyli merytorycznie jest raczej
„określeniem”.
251
102
Metodologia
pola „działanie w organizacji”) „określenia” i „działania podmiotu” zostały wyodrębnione i policzone w osobnych pulach.
Kolejnym wprowadzonym przez mnie odstępstwem od klasycznego
zestawu sześciu sieci dla każdego ze słów-kluczy było zaniechanie wyodrębniania „asocjacji” w odniesieniu do elementów „zewnątrzsektorowych”252
(z wyjątkiem „adresatów działań organizacji”). W trakcie analizy poszczególnych pól okazało się, że – ze względu na specyfikę badań – wśród
„asocjacji” kategorii „zewnątrzsektorowych” w zdecydowanej przewadze
występował właśnie trzeci sektor. Czasem był on pojmowany instytucjonalnie, a czasem jego denotatami byli konkretni ludzie. W efekcie, dla
większości kategorii „zewnętrznych wobec trzeciego sektora” (takich jak
„sektor publiczny”, „media”, „biznes”, „Kościół i religia”) wyodrębnianie
„asocjacji” nie tylko nie wnosiło do przeprowadzanych analiz niczego nowego, ale, co gorsza – przy tak istotnej dominacji jednej grupy „asocjacji”
– mogło prowadzić do zafałszowania obrazu tych kategorii, sugerując, że
badani właśnie w ten sposób postrzegali ich otoczenie (że np. media –
zdaniem badanych – swoje relacje budują głównie z trzecim sektorem).
Od tej prawidłowości był jednak jeden wyjątek – pole „adresaci działań
organizacji”. Rzecz w tym, że „adresaci działań” są zbiorowością złożoną
i niejednoznaczną, w tym sensie, iż nie pokrywają się z żadną, realnie
funkcjonującą w świecie społecznym grupą ani instytucją. O ile bowiem
wiadomo, co znaczy pojęcie „sektora publicznego”, co to są „media”, co
należy do świata „biznesu” lub „Kościoła”, o tyle „adresaci działań organizacji” stanowili grupę odniesienia253 od początku do końca sytuacyjnie
konstruowaną przez respondentów, nierzadko kilkakrotnie w różny sposób,
także podczas jednego wywiadu254. Dlatego też doprecyzowanie za pomocą „asocjacji” usytuowania „adresatów działań organizacji” w świecie społecznym, w tym (oprócz trzeciego sektora) przede wszystkim w odniesieniu do sektora publicznego, było zdecydowanie zasadne.
252
Podział na kategorie „zewnętrzne” i „wewnętrzne względem trzeciego sektora”
został omówiony dalej.
253
254
Nie zmienia to faktu, że podstawowym „ekwiwalentem” tego pola byli beneficjenci, podopieczni organizacji, jednak często, np. w organizacjach zajmujących się osobami niepełnosprawnymi, za równie ważnych (jak sami niepełnosprawni) „adresatów”
badani uznawali opinię publiczną lub sektor publiczny, np. urzędników, por.: Część
trzecia, rozdział 2, punkt 4 niniejszej pracy.
103
2.2.2. Rozwinięcie metody
Pierwsze zdecydowane novum, które wprowadziłam do omawianej
metody analizy, to podział na wewnętrzne i zewnętrzne elementy pola.
W analizie pól semantycznych na ostateczny kształt pełnego pola składa
się sześć sieci. Biorąc pod uwagę ich „pozycję w polu” podzieliłam je na
„wewnętrzne”, czyli odnoszące się bezpośrednio do analizowanego podmiotu (słowa-klucza) i formułowanych pod jego adresem ocen („ekwiwalenty”,
„określenia” i „działania podmiotu”) oraz „zewnętrzne”, wskazujące na
różnego rodzaju relacje podmiotu (słowa-klucza) z otoczeniem („opozycje”, „asocjacje” i „działania na podmiot”). O ile bowiem można wyobrazić sobie formułowanie elementów „wewnętrznych” bez odniesień do
świata zewnętrznego, jako nazywających podmiot („ekwiwalenty”), opisujących go („określenia”) czy ogólnie wskazujących formy jego aktywności
(„działania podmiotu”)255, o tyle elementy, które zostały określone jako
„zewnętrzne” wymagają relacji podmiotu z otoczeniem: porównania do
innych podmiotów i oznaczenia jego granic („opozycje”), wskazania warunków, w jakich się znajduje, zdefiniowania jego otoczenia („asocjacje”)
oraz wskazania wpływów ze strony innych podmiotów („działania na podmiot”). Relacje pomiędzy frekwencjami „wewnętrznych” i „zewnętrznych”
elementów pola semantycznego wskazują, moim zdaniem, na postrzeganie
przez badanych danej kategorii jako bardziej „zamkniętej” lub „otwartej”
względem otoczenia, a także bardziej „podmiotowej” lub „przedmiotowej”.
Taki sposób analizy okazał się najbardziej efektywny przy porównaniach
pomiędzy polami256.
W trakcie rekonstruowania poszczególnych pól semantycznych zauważyłam, że nie wszystkie z nich pozostają w tej samej relacji względem
opisywanego przez badanych świata społecznego. W ten sposób doszło do
wyodrębnienia pól „wypełniających świat społeczny” i stanowiących tym
samym jego części składowe, oraz pól, które „określają kontekst”, w jakim
ów świat społeczny jest postrzegany przez badanych. Pola z tej drugiej
255
„Działania” podmiotu, jeżeli zawierały informację o tym, wobec kogo lub czego
były przez podmiot podejmowane, oczywiście dostarczały również informacji o jego
relacjach zewnętrznych. Jednak ze względu na to, że inicjatorem tych relacji pozostawał
podmiot, a nie jego otoczenie, uznałam, że „działania podmiotu” w większej mierze
charakteryzują sam podmiot niż jego relacje zewnętrzne.
256
Por.: Część trzecia, rozdział 3 niniejszej pracy.
104
Metodologia
grupy odnoszą się nie do jednostek lub grup działających w świecie społecznym, lecz raczej do zachodzących w nim procesów i wartości („działanie w organizacji”, „zaangażowanie społeczne”). W rezultacie stanowiły
one tło dla całości obrazu świata społecznego badanej grupy. Dlatego też
ich opis to swego rodzaju wprowadzenie w sposób myślenia badanych osób
o świecie i z tej przyczyny w niniejszej pracy otwiera on część sprawozdającą wyniki badań257.
Omówione podobieństwa pól „działanie w organizacji” i „zaangażowanie społeczne” oraz to, że ze względu na swoją przynależność do sektora pozarządowego badani kategorie te rozumieli jako częściowo tożsame,
skłaniało do dokonania ich analizy łącznie. Jednak bliższe przyjrzenie się
zebranemu materiałowi spowodowało, iż podjęłam decyzję o zaprezentowaniu ich w osobnych (chociaż w pewnym sensie stanowiących całość)
rozdziałach. Po pierwsze dlatego, że omawiane kategorie nie pokrywają
się całkowicie, zwłaszcza wówczas, gdy wypowiedzi formułowane były
w sposób bardziej ogólny, w większej mierze odnoszący się do kwestii
aksjologii niż praktyki życia społecznego. Drugi powód można określić
jako metodologiczny: w wypadku pola semantycznego pojęcia „działanie
w organizacji” udało się zbudować jego pełne definicje (o czym dalej).
Tymczasem pojęcia „zaangażowanie społeczne” nie udało się przedstawić
w taki sposób i w efekcie bardziej przystająca do zgromadzonego materiału okazała się (omówiona wcześniej) analiza aspektowa.
2.3. Podmioty pól semantycznych
(słowa-klucze) i ich aspekty interpretacyjne
Po ustaleniu słów-kluczy – na podstawie zgromadzonego materiału
– skonstruowałam sieci dla wszystkich elementów każdego pola. W tym
momencie możliwe stało się przekształcenie słów-kluczy w kategorie badawcze – poprzez określenie ich zawartości i nakierowanie dalszych etapów
analizy na poszukiwanie w nich aspektów istotnych z punktu widzenia
problematyki przeprowadzonych badań. W tym celu wykorzystane zostały także procedury zaprezentowane wcześniej jako rozwinięcie metody.
257
Ich rola zbliżona była do – omówionej dalej – analizy glos, ze względu na to, że
stanowiły przyczynek do opisu badanej grupy pod względem wyznawanych przez nią
wartości oraz przekonań o tym, jak świat społeczny funkcjonuje, a jak powinien funkcjonować, por.: Część trzecia, rozdział 1 niniejszej pracy.
105
Ostatecznie wymienione słowa-klucze stały się podstawą do skonstruowania następującego, uporządkowanego zbioru kategorii, wskazując zarazem
poszukiwane w nich aspekty interpretacyjne:
1) kategorie „wewnętrzne dla trzeciego sektora” i ich zakres:
• „działanie w organizacji” (aspekty poszukiwane: element tożsamości, czynność, forma aktywności);
• „ludzie trzeciego sektora”, czyli personalny wymiar trzeciego sektora (aspekty poszukiwane: cechy osobowe, zachowania, styl życia i styl
działania);
• „organizacje pozarządowe”, czyli instytucjonalny wymiar trzeciego
sektora (aspekty poszukiwane: szczególność tego rodzaju instytucji, ich
miejsce – faktyczne i pożądane – w życiu społecznym);
2) kategorie „zewnętrzne dla trzeciego sektora” i ich zakres:
a) kategorie podstawowe:
• „adresaci działań organizacji” (kategoria zawierała zarówno osoby i środowiska objęte opieką organizacji, jak i instytucje oraz opinię
publiczną);
• „sektor publiczny” (kategoria zawierała wszystkie instytucje kontrolowane przez państwo, w tym poszczególne szczeble i rodzaje władzy
oraz instytucje publiczne, takie jak szkoły, ośrodki pomocy społecznej,
policję itd., a także obowiązujące ustawodawstwo);
b) kategorie pomocnicze:
• „biznes” (kategoria zawierała zarówno wszystkie podmioty działające dla zysku, jak i ludzi z nimi związanych);
• „media” (kategoria zawierała media wszystkich typów: papierowe
i elektroniczne, centralne i lokalne, specjalistyczne, a także ludzi w nich
pracujących);
• „Kościół i religia” (kategoria zawierała zarówno instytucje kościelne, jak i osoby z nimi związane; miała także wymiar symboliczny i aksjologiczny, w jej zakres wchodziły symbole i dogmaty religijne, zasady postępowania i wartości, a także Kościół rozumiany jako wspólnota ludzi).
Każda kategoria została poddana dalszej analizie przy zachowaniu
podziału na cztery typy organizacji, jaki powstał w wyniku (przedstawionego wcześniej) skrzyżowania kryteriów doboru organizacji do badań.
106
Metodologia
2.4. Omówienie analizowanych pól semantycznych
2.4.1. Analiza pola „działanie w organizacji”
Aby sprawdzić wybraną metodę analizy, a także stwierdzić, czy podział materiału badawczego był trafny, to znaczy, czy rzeczywiście takie
zmienne, jak wielkość organizacji i jej oddalenie od Warszawy różnicowały poglądy respondentów pracujących w wybranych do badań organizacjach, przeprowadzona została pełna analiza jednego pola: „działanie
w organizacji”. Wybór właśnie tego pola jako pilotażowego dla analizy
wynikał z faktu, że z jednej strony określało ono sytuację badanych, co
przesądzało o jego ważności z punktu widzenia tematu badań, a z drugiej
nie było tak bardzo rozbudowane, jak np. pola „ludzie trzeciego sektora”
lub „organizacje pozarządowe”.
Przeprowadzenie tej analizy utwierdziło mnie w przekonaniu, że założone kryteria podziału organizacji były trafne, że w istotny sposób różnicowały poglądy badanych. Przekonałam się także, iż wiele definicji udało się zbudować tylko w niektórych, spośród założonych na wstępie, typach
organizacji. Z tego powodu analiza pola semantycznego wyrażenia „działanie w organizacji” skupiona była na omówieniu różnic pomiędzy – przedstawionymi w formie tabel – definicjami. W ten sposób mogłam pokazać,
które z kontekstów przypisywanych temu pojęciu przez badanych były
„bardziej aktywne” w poszczególnych typach organizacji. Okazało się zarazem, że ze względu na objętość materiału, jego ogromne zróżnicowanie
i znaczny stopień złożoności omawianego zjawiska nie było możliwe zaprezentowanie powstałych definicji tak, jak czynił to cytowany już Marek
Kłosiński258.
2.4.2. Analiza pozostałych pól semantycznych
2.4.2.1. Założenia ogólne
Andrzej Piotrowski, analizując rolę, znaczenie i pozycję socjologii
interpretatywnej, podkreśla, że: „nie jest [ona – MD] z zasady odcięta od
możliwości stosowania sformalizowanych czy nawet zmatematyzowanych
narzędzi analitycznych”. Podczas poszukiwania formuły adekwatnego i wy258
M. Kłosiński, op. cit.
107
czerpującego zaprezentowania wyników przeprowadzonych analiz przyświecała mi nadzieja na znalezienie takiej „metody postępowania badawczego
socjologii interpretatywnej”, która – jak pisze dalej Piotrowski – „wymknie
się (...) zarzutowi »empiryzmu poetyckiego«, opartego na intuicji i doświadczeniu praktycznym w pracy terenowej, czy – ogólnie – obserwowaniu zjawisk” 259.
Opisana wcześniej procedura analizy pola semantycznego pojęcia
„działanie w organizacji” uwieńczona zbudowaniem jego zwięzłych definicji, okazała się niemożliwa do zrealizowania w odniesieniu do bardziej
obszernych – jeśli chodzi o pola semantyczne – kategorii. Dlatego wyniki
analizy wszystkich pozostałych pól zostały zawarte w tabelach prezentujących każdą składową sieć z osobna260. Natomiast prezentację wyników
analizy każdego pola semantycznego otwiera tabela, w której przedstawiona została całkowita frekwencja danego pola wraz z rozbiciem na frekwencje poszczególnych sieci. Zestawienia te posłużyły do sformułowania
wniosków o przedmiotowym lub podmiotowym261 charakterze danej kategorii, a także stanowiły podstawę do zbudowania podsumowujących cały
materiał badawczy diagramów przedstawiających wizję świata społecznego
w dwu najbardziej różniących się między sobą typach organizacji, tj. „warszawskich dużych” (WD) i „krajowych małych” (KM)262.
Następnie, dla każdego pola przedstawiłam zbiorcze zestawienie,
w którym pominęłam podział na typy organizacji i podałam udział poszczególnych grup wyrażeń (o których dalej) w całym materiale, co umożliwiło porównanie ich „siły”. Dla czterech największych kategorii („wewnątrzsektorowych”: „organizacje pozarządowe” i „ludzie trzeciego sektora” oraz
„zewnątrzsektorowych”: „sektor publiczny” i „adresaci działań organizacji”) przedstawiłam potem szczegółową analizę z rozbiciem na cztery typy
organizacji263. W odniesieniu do pozostałych („zewnątrzsektorowych
259
A. Piotrowski, op. cit., s. 136–138.
Większość omawianych tu tabel została zaprezentowana na stronie internetowej:
http//antropologia.isns.uw.edu.pl/Dudkiewicz.html, co każdorazowo zostało zasygnalizowane w tekście.
261
W zależności od stosunku frekwencji sieci „działań podmiotu” i „określeń” do
frekwencji sieci „działań na podmiot”.
262
263
Również te zestawienia zostały zebrane w tabelach prezentujących poszczególne
sieci dla każdego subpola. Dla ułatwienia porównań pomiędzy wynikami analiz dotyczącymi poszczególnych typów organizacji, pozostawiłam w nich – jako nadrzędną –
260
108
Metodologia
pomocniczych”) kategorii (tj. „biznes”, „media” i „Kościół i religia”) dane
dla poszczególnych elementów pola zostały zebrane w zbiorczych tabelach,
w których jednak również pojawiły się rubryki wskazujące na różnice pomiędzy typami organizacji. Każda tabela zawiera kolejno:
• charakterystykę danej sieci, czyli nazwy (nadane przeze mnie poszczególnym grupom zagadnień), sygnalizujące podstawowe znaczenia, wynikające z użytych przez badane osoby wyrażeń; np. wyrażenia będące „ekwiwalentami” „ludzi trzeciego sektora” zebrałam m.in. w takie grupy, jak „płatny
personel”, „wolontariat”, „konkretne funkcje i zawody”, „środowisko”;
• podaną w liczbach bezwzględnych frekwencję danego typu wyrażeń,
czyli np. sumę wszystkich „ekwiwalentów”, jakie pojawiły się w wypowiedziach badanych i zostały przeze mnie zakwalifikowane do danej, wskazanej w poprzedniej rubryce grupy; np. w odniesieniu do kategorii „ludzie
trzeciego sektora” „ekwiwalentów” zawierających „konkretne, wymienione z imienia i nazwiska osoby” było w całym materiale badawczym 49,
a zaimka „my” badani użyli w tym znaczeniu 117 razy;
• udział procentowy danej grupy wyrażeń w całej ich sieci danego
pola (np. „ekwiwalentów”). Oczywiście, zastosowanie przeliczeń procentowych nie miało na celu przeprowadzania na tej podstawie analiz statystycznych, a jedynie wskazywało na rozłożenie akcentów, jakie danym
aspektom omawianych kategorii przypisywali badani264; np. cztery najczęściej występujące w całym materiale badawczym typy „ekwiwalentów”
„ludzi trzeciego sektora” to „my”: 16,2%; „władze i przedstawiciele”:
14,0%; „neutralne”: 13,0%; „konkretne funkcje i zawody”: 10,1%;
kolejność uzyskaną w zestawieniach zbiorczych, pominęłam natomiast te kategorie
wyrażeń, które w danym typie organizacji nie wystąpiły w ogóle.
264
Wiąże się to z szerszą problematyką: „podziału i problemu sprzeczności badań
ilościowych i jakościowych w naukach społecznych” (K. Konecki, op. cit., s. 16–22).
Zarówno frekwencje, jak i zestawienia procentowe, o których była mowa, miały za
zadanie jedynie wskazać na „siłę” i znaczenie danego aspektu. Prezentowane przez
respondentów podejścia znacznie się bowiem pod tym względem różniły: jedne zawierały bardziej powszechne interpretacje danego pojęcia, inne pojawiały się z mniejszą
częstotliwością lub jedynie w niektórych typach organizacji. Oznacza to wykorzystanie
„zabiegu ilościowego” w celach jak najbardziej „jakościowych”, a zaprezentowanie tej
kwestii za pomocą liczb bezwzględnych i procentów miało za zadanie wskazać bogactwo
zebranego materiału. Poszczególne liczebności (jak i wskazania procentowe) odzwierciedlają zatem mniejszą lub większą wagę przywiązywaną przez badanych do danego
sposobu rozumienia pojęcia.
109
• przykładowe, pochodzące z wywiadów wypowiedzi badanych, dobrane przede wszystkim tak, by pokazać zróżnicowanie podejść do omawianych zagadnień265; np.: wśród „ekwiwalentów” „ludzi trzeciego sektora”
w wywiadach pojawiły się m.in. takie konkretne wyrażenia, jak: Janka
Ochojska; taka grupa społeczna; licencjonowani psychoterapeuci; panie,
które są członkami towarzystwa.
2.4.2.2. Rozstrzygnięcia szczegółowe
Oprócz opisanego sposobu prezentowania wyników badań, chciałabym zwrócić uwagę na kilka szczegółowych zagadnień i rozstrzygnięć,
jakie wyłoniły się podczas analiz. Pierwsze z nich dotyczyło liczebności
bezwzględnych i udziałów procentowych266. Na podawanie wyników również w procentach zdecydowałam się ze względu na zróżnicowane liczebności poszczególnych grup wyrażeń w wyróżnionych typach organizacji.
W sytuacji bowiem, gdy frekwencje i rozkłady poszczególnych sieci w poszczególnych typach organizacji były zbliżone, możliwe było dokonywanie
porównań jedynie na podstawie liczebności bezwzględnych. Jednak, gdy
występowały znaczne różnice frekwencji (najwyraźniej zjawisko to wystąpiło dla pola „Kościół i religia”) i różnice rozkładu w grupach wyrażeń,
pominięcie ich udziału procentowego w całych sieciach całkowicie zafałszowałoby obraz zagadnienia, ponieważ właśnie te dane dostarczały informacji o znaczeniu, jakie dla badanych miał omawiany pogląd.
Wyjaśnienia wymaga także dodatkowy podział niektórych sieci pola
(przede wszystkim „określeń” i „działań podmiotu”, czasem także „działań
na podmiot” i „asocjacji”, jeśli dla danego pola był on uzasadniony267) na
265
W wypadku czterech największych pojęć podstawowych, dla których osobno powstały tabele zbiorcze, a osobno tabele dla czterech typów organizacji, rubryka „przykłady” znalazła się w tych ostatnich. W analizach pozostałych pojęć (pomocniczych)
„przykłady” (bez podawania z jakiego typu organizacji pochodzą) ze względów technicznych (objętości pracy) znalazły się w tabelach zbiorczych.
266
W tabelach każdorazowo podstawę procentowania stanowiła łączna frekwencja
danej sieci. Natomiast w tekście referującym i komentującym zawartość danej tabeli
często odwoływałam się do innych podstaw procentowania, którymi nie były (jak w tabelach) całe frekwencje danej sieci, lecz wybrane jej części. Przykładowo: w odniesieniu
do „określeń” i „działań podmiotu” taką „cząstkową” podstawę procentowania stanowiły np. tylko te wyrażenia całej sieci, które odnosiły się do „standardów”, a w odniesieniu do „asocjacji” np. tylko te, które były nacechowane pozytywnie.
267
To znaczy jeśli badani w tym kontekście formułowali jednoznaczne oceny.
110
Metodologia
grupy wyrażeń nacechowanych pozytywnie, negatywnie, neutralnie (czyli
przypisanie im „temperatur emocjonalnych”268) oraz odnoszących się do
kwestii odmienności (zawierających informacje o tym, że dany podmiot
respondenci charakteryzowali jako podobny lub odmienny od innych).
Formułowane przeze mnie pytania pozbawione były elementów wartościujących, zatem użycie w analizie wyrażeń zabarwionych aksjologicznie wynikało ze spontanicznych wypowiedzi badanych. Oznacza to, że kryterium
aksjologicznego wyróżniania elementów pola zawsze było oparte na ocenie dokonanej przez respondenta. Nie zawsze była ona formułowana bezpośrednio w odniesieniu do danego wyrażenia, bardzo często informacji
na ten temat dostarczał kontekst całej sytuacji, w której był prowadzony
wywiad269. Dlatego czasem może dziwić zakwalifikowanie jakiegoś sformułowania; np. w puli zwrotów negatywnych znalazły się również takie,
które – bez znajomości kontekstu, w jakim zostały użyte – można uznać
za pozytywne. (Jako przykład niech posłuży stwierdzenie jednego z badanych o tym, że media dają [samorządowi – MD] dwa miliony na budowę
mostu, co uznał on za działanie negatywne, bo niezgodne z ich misją
i w efekcie realizowane nieprawidłowo270).
Specjalna grupa „określeń” i „działań podmiotu” odnosiła się do
„standardów”, czyli wzorców o charakterze powinnościowym. Duża liczba
wskazań tego typu wiązała się z dokonywaniem przez badanych negatywnych ocen danego podmiotu, czyli słowa-klucza. Zwykle właśnie dostrzeżenie braków w omawianych w trakcie wywiadu dziedzinach prowokowało wypowiedzi o tym, jak zdaniem mojego rozmówcy być powinno.
Z drugiej strony, można założyć, że formułując postulaty pod adresem
268
Metoda ta została omówiona w rozdziale 3, punkcie 2.1 niniejszej Części pracy.
Na przykład informacje o tym, że organizacja udziela danego rodzaju pomocy
swoim podopiecznym, traktowałam jako „działanie podmiotu” nacechowane pozytywnie,
jeśli oczywiście badany nie sygnalizował innego stosunku do tej kwestii, np. stwierdzając,
że inna forma pomocy byłaby bardziej odpowiednia. Zakładałam, że skoro badany działał w organizacji i się z nią identyfikował, to również popierał podejmowane przez nią
działania. Dobry przykład w tym kontekście może stanowić także sieć „działań na podmiot” pola „adresaci działań”. Wśród działań neutralnych pojawiają się tam wypowiedzi
o tym, że osoby należące do tej kategorii są obserwowane, oceniane i kontrolowane.
Prawdopodobnie gdyby na ten temat wypowiadali się sami zainteresowani, ich ocena
mogłaby zostać nacechowana negatywnie, tymczasem respondenci w moich badaniach
traktowali tego rodzaju działania jako całkowicie oczywiste i neutralne.
270
269
111
danego podmiotu, badani zakładali możliwość jego zmiany na lepsze,
a także jednoznacznie wskazywali, że jest on przedmiotem ich refleksji
i zastanowienia, koniecznego do formułowania tego rodzaju postulatywnych wypowiedzi271.
Ostatnie rozstrzygnięcie szczegółowe dotyczyło problemu polisemiczności zbitek frazeologicznych używanych przez autorów badanych wypowiedzi. Generalnie wyrażenia opisujące warunki i okoliczności, w jakich
znajduje się podmiot danego pola semantycznego, należą do sieci „asocjacji”. Zdarzało się jednak, że badani formułowali swoje opinie na ten
temat z użyciem form przymiotnikowych lub czasownikowych, a jednocześnie z kontekstu wynikało, że mieli oni na myśli raczej czynności lub cechy
podmiotu, niż jego sytuację. W takich przypadkach za nadrzędne uznawałam kryterium merytoryczne, a nie gramatyczne, i tego rodzaju frazy
zaliczałam do sieci „określeń” i „działań podmiotu”. Najjaskrawiej problem
ten dał o sobie znać podczas analizy pola „adresaci działań organizacji”
i dlatego w jego analizie zdecydowałam się wprowadzić (niestosowany
nigdzie indziej) podział sieci „określeń” i „działań podmiotu” (tylko negatywnych, bo tylko tutaj napotkałam omawiany problem) na dwie grupy.
Do pierwszej z nich zaliczyłam wyrażenia odnoszące się do samego podmiotu (np. „adresaci działań organizacji” są strasznie roszczeniowi albo
zgrani), a do drugiej te, które w większym stopniu dotyczyły sytuacji „adresatów działań” (np. mają problemy z poruszaniem się w codziennym życiu
albo są pozostawieni sami sobie).
3. Analiza wizji świata: glosy
W trakcie analizowania materiału okazało się, że wiele konkretnych
fragmentów wypowiedzi badanych pozostawało niejako „na uboczu” pól
semantycznych, gdyż nie odnosiło się do badanych za ich pomocą kategorii w sposób bezpośredni, taki, by możliwe było zakwalifikowanie ich
do którejkolwiek z sieci. Jednak nie były to wypowiedzi błahe: dostarczały istotnej wiedzy na temat ogólnego stosunku badanych do rzeczywistości
271
W odniesieniu do „adresatów działań organizacji” było bardzo wiele negatywnych
opinii, a postulaty nie pojawiły się w ogóle, por.: Część trzecia, rozdział 2, punkt 4 i rozdział 3, punkt 3 oraz Część czwarta, rozdział 4 niniejszej pracy.
112
Metodologia
społecznej, do wartości i do społeczeństwa jako takiego. Uporządkowany
zbiór tego rodzaju fragmentów wywiadów zdecydowałam się zebrać w formie glos i poddać wspólnej analizie, by na tej podstawie uzyskać dodatkowe dane pozwalające wnioskować o światopoglądzie badanych. Istotne
jest również to, iż stanowiły one do pewnego stopnia odrębny, bardziej
ogólny tok narracji. I chociaż w literaturze przedmiotu zarówno sam proces glosowania (czy komentowania), jak i rola glosy w analizie bywa interpretowana na wiele sposobów, to jednak, jak postaram się wykazać
w dalszej części wywodu, zastosowanie właśnie tej formuły do zaprezentowania wyników analizy wydaje się w pełni uzasadnione.
Nieco inna niż w moich analizach, jest rola glos przede wszystkim
w analizie konwersacji. Podstawowa różnica wynika z faktu równorzędnych
pozycji uczestników konwersacji, dla których glosy stanowią w znacznej
mierze techniczne ułatwienie wzajemnego zrozumienia się. Jak pisze Piotrowski: „dzięki glosom uczestnicy rozpoznają te wypowiedzi jako skargi,
prośby, zachęty czy odmowy”272. Ze względu na nierówność pozycji badanego (to on opowiada swoją historię i referuje swoje poglądy) i badacza
(który tutaj jedynie otwiera, inicjuje kanały komunikacji), w sytuacji moich badań zastosowanie procedury glosowania do interpretacji materiału
przyniosło odmienne efekty. Glosy nie pełniły w moich analizach li tylko
roli: „metakomunikacyjnego aspektu dowolnego wyrażenia w języku naturalnym”273 lecz, dzięki swej obszerności i roli pośredniczącej pomiędzy
podstawowym tokiem narracji a kwestiami bardziej uniwersalnymi, stały
się odrębnym, równoległym do podstawowego, wątkiem wypowiedzi. Nie
zmieniło to jednak najważniejszej charakterystyki glosy sformułowanej
przez Piotrowskiego. W moich badaniach glosa również pozostała: „komentarzem, [który – MD] wskazuje, o czym była mowa w tym, co zostało
powiedziane”274. Sam Piotrowski zresztą, odchodząc na chwilę od kwestii
bezpośrednio związanych z analizą konwersacyjną (i odwołując się do etnometodologicznej pracy Harolda Garfinkla i Harveya Sacksa On Formal
Structures of Practical Actions z 1970 roku), wskazuje na możliwość bardziej swobodnego podejścia do roli glosy i jej interpretowania. Autor pisze:
„O ile glosowanie jest – podkreślmy – proceduralną, formalną cechą mó272
Ibidem, s. 16.
274
Ibidem.
273
113
wienia, o tyle rozpoznanie odniesienia pragmatycznego glosy danego wyrażenia oraz rozpoznanie danego wyrażenia jako komentarza definiującego sens dotychczasowego przebiegu rozmowy jest właśnie praktycznym
zadaniem uczestników”. I dalej: „(...) komentowanie jest aspektem – lub
modalnością procedury interpretatywnej – formalnej operacji polegającej
na kategoryzowaniu wyrażeń i lokowaniu ich w bardziej złożonych konstruktach, pozwalających uczestnikom rozumieć wyrażenia jako indeksy
motywów, celów, postaw, a więc treściowych zasobów znaczeniowych wyrażających pragmatyczny sens interakcji”275.
Kaja Kaźmierska, odwołując się do zaproponowanej przez Fritza
Schützego metody analizy wywiadu narracyjnego, wskazuje na takie jej
elementy, jak „komentarze teoretyczne”, „konstrukcje w tle” i „komentarze argumentacyjne”. Autorka pisze: „Komentarze teoretyczne ukazują
stosunek jednostki do opowiadanych wydarzeń biograficznych. Umieszczone są zazwyczaj na końcu poszczególnych części narracji i służą ich
podsumowaniu, formułowaniu ocen oraz komentowaniu opowiedzianych
doświadczeń biograficznych. (...) Konstrukcja w tle (hintergrundkonstruktion, bacground construction) jest włączonym w główną linię narracji opowiadaniem, którego zadaniem staje się uściślenie, wyjaśnienie, a czasem
upiększenie podstawowej narracji”. Autorka pisze, że „konstrukcje w tle”
porządkują: „strumień odtwarzanych zdarzeń, aby zachować ich wiarygodność, rozumianą zarówno jako prezentację uporządkowanego ciągu zdarzeń, jak i wyjaśnienia rodzaju towarzyszących tym zdarzeniom doświadczeń”. I dalej: „W komentarzu argumentacyjnym narrator stara się
wyjaśnić wobec siebie i słuchacza problemy nie rozwiązane w poprzednich
fazach jego biografii (...) gdyż narrator czuje potrzebę skomentowania
tego rodzaju doświadczeń, odniesienia ich do w ł a s n e j k o n c e p c j i
s i e b i e [podkr. – MD]”276. Mogę jedynie stwierdzić, że konstrukcje pełniące w tekście wymienione przez Kaźmierską funkcje odnalazłam także
w swoim materiale badawczym i określiłam wspólnym mianem „glos”.
Przytaczani dotąd autorzy koncentrowali się na merytorycznym znaczeniu glosy (komentarza) w analizie. Daniel Bertraux pisze o technicznej
275
Ibidem, s. 36. Z przytoczonych cytatów wynika jeszcze jedna różnica: to, co w analizie konwersacyjnej czynią razem partnerzy interakcji, ja robiłam osobno – analizując
zebrany materiał.
276
K. Kaźmierska, op. cit., s. 40–42.
114
Metodologia
stronie glosowania, którą jako badacz mogłam zastosować w swojej pracy
czyli o: „»metodzie pisarskiej« pozwalającej na przekazywanie wiernie, acz
prosto, wszystkiego, co na pewno widzieliśmy i co, być może, rozumiemy”277.
Metoda wygląda następująco: „(...) w ciągu całego badania pisanie »fiszek«, notatek po jednej na każdą myśl, każdą obserwację prowadzącą do
hipotezy. Karteczki te trzeba co jakiś czas przeglądać, grupować wedle
skojarzeń. W ten sposób powstaje końcowa synteza, po trochu nabierając
ciała jako stos »fiszek«. Kiedy przyjdzie czas redagowania tekstu, punktem
wyjścia nie będzie już »pusty papier broniący się swą bielą«, lecz gotowe
powiązania myśli i obserwacji”278. Wprawdzie funkcje fiszek w moich analizach przejęły pliki komputerowe, a „przeglądanie i grupowanie wedle
skojarzeń” odbyło się poprzez tworzenie z plików oddzielnych katalogów,
jednak była to przecież jedynie różnica techniczna. Niezmienna pozostała idea zapobieżenia sytuacji, w której punktem wyjścia do analizy będzie
czysta kartka lub pusty plik komputerowy. Zebrane przeze mnie glosy
uporządkowałam w pięciu kategoriach:
• „glosy o ludziach” (czyli jacy są) to zaobserwowane przez badanych
ludzkie cechy, zachowania i postawy odnoszące się do praktyki życia społecznego, codziennych relacji, bieżącego funkcjonowania jednostek w społeczeństwie;
• „glosy o rzeczywistości” (czyli jak jest) pełniły w materiale analogiczną rolę do „asocjacji” w analizie pól semantycznych – definiowały
rzeczywistość otaczającą badanych, tak, jak oni ją postrzegali i starali się
opisywać;
• „glosy o przeszłości” (czyli jak było) to bardzo nieliczna pula
stwierdzeń odnoszących się do czasu minionego, najczęściej w konfrontacji z teraźniejszością, ocena której zwykle determinowała pozytywny lub
negatywny stosunek badanych do czasu minionego;
• „glosy o przyszłości” (czyli jak będzie) to także bardzo mały zbiór
prognoz – w większości optymistycznych – dotyczących rozwoju sytuacji
w Polsce;
• „glosy o zasadach” (czyli jak być powinno) to opinie badanych
zarówno w odniesieniu do ludzi, jak i rzeczywistości, które miały charak277
Jak pisze autor, metodę tę „próbował objaśnić C. Wright Mills (w aneksie do
Sociological Imagination) i Barney Glaser”, por.: D. Bertraux, Funkcje wypowiedzi autobiograficznych, (w:) J. Włodarek, M. Ziółkowski (red.), op. cit., s. 78.
278
D. Bertraux, op. cit., s. 78.
115
ter aksjologiczny i jednocześnie – podobnie jak „określenia” i „działania
podmiotu” dotyczące standardów – postulatywny.
Wyjaśnienia wymaga niedająca się precyzyjnie przeprowadzić granica pomiędzy zbiorami: „glosy o ludziach” i „glosy o rzeczywistości” a zbiorem „glosy o zasadach”. Reguła, jaką przyjęłam na wstępie analizy tej
części materiału była następująca: w pierwszych dwóch grupach planowałam zebrać wyrażenia odnoszące się do praktyki życia społecznego i codziennych obserwacji jego funkcjonowania. Trzeci z wymienionych zbiorów
miał zgromadzić uniwersalne, formułowane przez badanych zasady i postulaty, także te odnoszące się do ludzi, ich postaw i zachowań. Jednak
w praktyce decyzje o zaliczeniu konkretnych fraz do jednego z omawianych
zbiorów czasami nie były oczywiste, np. w odniesieniu do tych, które mówiły o podejmowaniu współpracy. Ostatecznie zostały one zaliczone do
„glos o zasadach”, chociaż, oczywiście, współpraca ma też swój wymiar
bardzo praktyczny, co znalazło odzwierciedlenie np. w wypowiedziach
o tym, że w grupie łatwiej jest przeprowadzać działania społeczne.
Ciekawa zależność pomiędzy „glosami o rzeczywistości” a „glosami
o zasadach” pojawiła się także w odniesieniu do znaczenia, jakie respondenci przypisywali środowisku lokalnemu: część badanych (głównie z „dużych” organizacji) wprawdzie chętnie wypowiadała się na ten temat, ale
przede wszystkim teoretycznie i dlatego te glosy znalazły się w „glosach
o zasadach”. Dla innych respondentów (zwykle pochodzących z „małych”
organizacji) funkcjonowanie w lokalnym środowisku należało do codziennego życia społecznego i dlatego ich wypowiedzi znalazły się w „glosach
o rzeczywistości”.
Budowa tabel, w których zostały zebrane wypisane z materiału badawczego glosy, była częściowo wzorowana na tabelach prezentujących
wyniki analizy pól semantycznych, m.in. po to, by ułatwić Czytelnikowi ich
interpretację. Konieczne było jednak wprowadzenie zmian. Najważniejsza
dotyczyła oczywistego w tym wypadku zaniechania wyliczeń procentowych.
Podane liczby bezwzględne wskazują jedynie na frekwencje (ogółem
i w rozbiciu na poszczególne typy organizacji) poszczególnych wątków
pojawiających się w glosach. W rubryce „konteksty” znalazły się – z konieczności jedynie zasygnalizowane279 – podstawowe tematy, które towa279
Ponieważ celem mojej pracy nie było dokonanie osobnej, pogłębionej analizy
kontekstów, w których badani formułowali omawiane wypowiedzi, zamieszczenie w ta-
116
Metodologia
rzyszyły wypowiedziom zebranym przeze mnie w danej puli glos. Funkcję
„kontekstów” pełniły przede wszystkim pojęcia analizowane wcześniej,
ponieważ to one nakreślały tematykę całych badań. Zdarzało się jednak,
że glosy pojawiały się w innych momentach, które albo stanowiły odniesienia do życia badanych („kontekst biografia”), albo były formułowane
jako odrębne wypowiedzi, niezwiązane z żadnym z podstawowych tematów
(zostały zasygnalizowane jako „wypowiedzi swobodne”). Wśród różnic
pomiędzy zawartością tabel prezentujących pola semantyczne i tych, w których znalazły się glosy, należy także wskazać większe znaczenie przykładów
w tym drugim typie analizy. O ile bowiem w analizie pól rola przykładów
polegała na zilustrowaniu podanych wcześniej wyliczeń w języku badanych,
o tyle dla glos cytaty – znacznie bardziej rozbudowane – dostarczały podstawowej wiedzy na temat sposobu myślenia badanych o ludziach, otaczającej i postulowanej rzeczywistości, o tym jak było i jak będzie.
Prezentację zastosowanych metod i technik badawczych muszę w tym
miejscu zakończyć, a właściwie przerwać. Na podstawie przeprowadzonych
za ich pomocą analiz, które wypełniły badawczą część pracy, powstały
bowiem konstrukcje metodologiczno-merytoryczne, stanowiące jeden
z wątków podsumowania całej rozprawy. Są to „schematy świata społecznego” prezentujące z jednej strony jego ocenę (pozytywną i negatywną),
dokonaną przez respondentów, a z drugiej – ich wyobrażenie o budowie
tego świata oparte na dychotomii „centrum–peryferie”.
beli rozbudowanych informacji na ten temat spowodowałoby jedynie zwiększenie i tak
bardzo obszernych tabel, nie służąc realizacji założonego celu badawczego.
Część trzecia
Rozdział 1
Zagadnienia wstępne: tło analizy
elementów świata społecznego
Charakterystyka badanej grupy, a także analiza pojęć „zaangażowanie społeczne” i „działanie w organizacji” to zagadnienia zarazem będące
wprowadzeniem, jak i zarysowujące tło dla zbioru pojęć stanowiących elementy świata społecznego widzianego oczami pracowników organizacji
pozarządowych. Ich rola jest zatem w pewnym zakresie zbliżona do analizy glos, gdyż, podobnie jak glosy, analizowane tu kwestie wychodzą poza
konkretne relacje społeczne opisywane w ramach analizy pól semantycznych poszczególnych pojęć („podstawowych” i „pomocniczych”). Tym samym stanowią przyczynek do biograficznego opisu badanej grupy, a także
zaprezentowania wyznawanych przez nią wartości oraz przekonań o tym,
jak świat społeczny funkcjonuje, a jak powinien funkcjonować.
1. Charakterystyka grupy badanej
1.1. Wiek, wykształcenie, zawód, droga zawodowa
Wśród dwudziestu sześciu osób (dziewięciu mężczyzn i piętnastu kobiet), z którymi przeprowadziłam wywiady, najliczniej reprezentowani byli
nauczyciele (trzy osoby) i pedagodzy (trzy osoby, w tym dwóch pedagogów
specjalnych) oraz prawnicy (dwie osoby). Z innych zawodów związanych
z funkcjami opiekuńczymi i wychowawczymi w grupie tej znalazło się po
jednym reprezentancie następujących profesji: absolwent resocjalizacji,
pielęgniarka psychiatryczna i rehabilitant. Pozostałe zawody (także po
jednej osobie) to handlowiec, socjolog religii, geograf, technik, archeolog,
M
1
W
P
Płeć
Wiek
Wykszt.
Status
P
W
1
K
2
P
W
2
K
3
P
Ś
1
K
4
WD
P
W
1
K
5
P
Ś
1
K
6
W
W
2
M
1
W
W
2
K
2
W
P
1
K
3
P
Ś
1
K
4
WM
P
Ś
2
M
5
P
Ś
2
K
6
3
K
2
W
W
Ś+ W
3
K
1
LEGENDA:
Płeć: K: kobieta; M: mężczyzna.
Wiek: 1: do 40 lat; 2: 40+, czynny zawodowo; 3: wiek emerytalny.
Wykształcenie: W: wyższe; Ś+: co najmniej średnie; Ś: średnie; P: podstawowe.
Status w OP: W: wolontariusz; P: pracownik płatny.
1
Lp.
Cecha
P
W
1
M
3
Typ organizacji
P
W
2
K
4
KD
P
Ś
1
M
5
P
Ś
2
K
6
Tabela 2. Charakterystyka respondentów: wiek, płeć, wykształcenie i status w organizacji
P
W
1
M
7
P
P
3
K
1
W
P
3
M
2
W
Ś
3
K
3
W
Ś
2
K
4
KM
2
K
6
2
M
7
W
W
P
W Ś+ W
2
M
5
120
Zagadnienia wstępne: tło analizy elementów świata społecznego
121
filolog romański i ekonomista, jedna osoba była właścicielem firmy. Danych na ten temat nie uzyskałam od sześciu rozmówców.
Jak wynika z powyższego zestawienia, w badanej grupie znalazło się
dziesięć osób poniżej 40. roku życia oraz szesnastu starszych respondentów,
wśród których wiek emerytalny osiągnęło pięć osób. Z wyjątkiem jednej
respondentki (z organizacji KM), osoby z tej ostatniej grupy pracowały
w organizacjach jako wolontariusze. Jak wyjaśniłam w części metodologicznej, dobierając respondentów do badań nie brałam pod uwagę faktu,
czy za pracę w organizacji otrzymują oni wynagrodzenie, czy też nie,
wszystkich określając wspólnym terminem „pracownicy organizacji pozarządowych”. Nie zmienia to faktu, że pobieranie bądź niepobieranie wynagrodzenia często różnicuje sytuację osobistą badanych, w tym także ich
stosunek do wykonywanych zadań – dla jednych organizacja jest także
miejscem pracy i źródłem utrzymania, a dla innych nie. Z tego powodu
w tabeli 2. znalazły się informacje na ten temat, należy jednak podkreślić,
że nie jest to czynnik jednoznacznie determinujący zaangażowanie badanych ani w sensie emocjonalnym, ani nawet czasowym – przede wszystkim
właśnie w odniesieniu do emerytów. Ponieważ osoby te utrzymują się
z emerytury, często cały swój wolny czas, w wymiarze niemal pełnoetatowym, poświęcają na wolontaryjną działalność w organizacji.
Aż trzynaście osób, z którymi prowadziłam wywiady, legitymowało
się wyższym wykształceniem. W stosunku do dwojga nauczycieli, którzy
nie powiedzieli wprost, że ukończyli wyższe studia, przyjęłam założenie,
że mają co najmniej średnie wykształcenie (zaznaczyłam to jako wykształcenie Ś+). W grupie znalazły się tylko trzy osoby, które ukończyły jedynie
szkołę podstawową. Na istnienie związku pomiędzy: „biografią edukacyjną, zakończoną uzyskaniem dyplomu wyższej uczelni” (a także: „pochodzeniem z rodzin o wysokim statusie, wysoką pozycją zawodową i standardem materialnym” oraz: „raczej młodym wiekiem”) a: „aktywnością
organizacyjną, sygnalizującą zaangażowanie w działalność publiczną” wskazywali Henryk Domański i Aleksandra Dukaczewska280. Wydaje się, że
w odniesieniu do osób, które badałam, ta zależność występowała przede
wszystkim w „dużych” organizacjach. Znaczenie, jakie badani przypisywali swojemu wykształceniu wynikało z kilku przesłanek. Zdarzało się, że
280
H. Domański, A. Dukaczewska, Samodzielność i chęć polegania na sobie, (w:)
A. Rychard (red.), Elementy nowego ładu, Warszawa 1997, IFiS PAN, s. 356.
122
podkreślali bezpośredni związek pomiędzy tym wykształceniem a zadaniami realizowanymi w organizacji:
Podjęłam pracę początkowo jako sekretarka, potem z racji wykształcenia,
jako osoba, która miała się w tej fundacji zajmować wolontariatem. (organizacja WD)
Ja mam wykształcenie wyższe magisterskie: pedagog specjalny. To jest logiczna droga zawodowa. Praca tej fundacji jest ściśle związana przecież z moją
działką, że tak powiem, szkolną i jakoś teraz to już nie potrafię tego oddzielić,
no bo to jest jakby główny filar. Daje to podstawy do tego, żeby działać dalej.
(organizacja KM)
Nie dziwi, zatem, że wykształcenie i doświadczenie zawodowe często
było przez badanych bardzo cenione. Odnosiło się to szczególnie do wykształcenia prawniczego, ekonomicznego, a także do zawodów bezpośrednio
związanych z zakresem działalności organizacji. Natomiast, gdy pytałam
o doświadczenie zawodowe zdobyte w poprzednich miejscach pracy (także
w biznesie lub administracji publicznej), to badani skłonni byli szczególnie
podkreślać znaczenie nabytych tam umiejętności organizacyjnych:
Mnie pomogło średnie wykształcenie ekonomiczne, więc ja jestem tylko
i wyłącznie w tej branży dobra. Nie jestem terapeutą, tylko tyle ile mogłam mieć
praktyki z Kasią [niepełnosprawną córką – MD], natomiast (...) wykształcenie
ekonomiczne mi bardzo dużo pomogło. No bo wiadomo, że tu podstawy trzeba
znać, trzeba umieć, żeby nawet móc poprowadzić taką instytucję jak nasze koło.
(organizacja KM)
Więc tamta praca mnie bardzo dużo dała, bo studia studiami, ale ja właśnie będąc jeszcze naczelnikiem dzielnicy miałam w swoim resorcie sprawy mieszkaniowe, handel cały (...) kultura, więc jak gdyby te mechanizmy takie, które mi
teraz są bardzo potrzebne, ja wszystko stamtąd czerpię. (organizacja KD)
Nawet wówczas, gdy posiadane wykształcenie i wcześniejsze doświadczenia zawodowe nie przystawały wcale, lub przystawały tylko w niewielkim
stopniu, do obecnego zajęcia, badani starali się doszukiwać związków między nimi i tym, co umieją jakoś wykorzystywać w zadaniach wykonywanych
w organizacji:
Poniekąd może ma to jakiś związek, byłam kierownikiem sieci sklepów,
tutaj jestem sekretarzem i mam do czynienia z administracją, sprawami organizacyjnymi, to może to jest wspólne. (organizacja WD)
Jestem po resocjalizacji, czyli gdzieś to zahacza. (organizacja WD)
123
Bywało jednak i tak, że badana osoba z dużym dystansem odnosiła
się do swojego wykształcenia. Tego rodzaju postawa zaskoczyła mnie u respondentki posiadającej wykształcenie bardzo ściśle powiązane z zakresem
działań organizacji, a mianowicie pielęgniarki psychiatrycznej pracującej
w stowarzyszeniu pomagającym osobom z zaburzeniami psychicznymi. Był
to zapewne jeden z przejawów postawy polegającej na podkreślaniu odmienności doświadczenia, jakie daje praca w ramach organizacji pozarządowej w porównaniu z doświadczeniem z innych instytucji281:
To wyglądało w ten sposób, że ja w ogóle jestem z zawodu pielęgniarką
psychiatryczną i troszeczkę do tego zawodu trafiłam przez przypadek, bo nigdy
nie myślałam, znaczy interesowała mnie jakoś tak pomoc ludziom i nie potrafiłam sobie jakoś tego wyobrazić jak to ma wyglądać, to było studium pielęgniarstwa psychiatrycznego po liceum i później postanowiłam jeszcze studiować resocjalizację, żeby (...) się czegoś jeszcze więcej dowiedzieć. Znaczy na pewno studia
są pomocne w tym, bo wiadomo, że sam fakt studiowania po prostu rozwija
i człowiek się staje takim, no gimnastykuje umysł, że tak powiem. Z perspektywy
teraz czasu oceniam jednak, że bardzo dużą szkołą było właściwie tworzenie
tutaj tego miejsca, tego hostelu i działanie w organizacjach. Bo trzeba było pokonać mnóstwo takich problemów, o których w ogóle nawet się nie mówiło ani
na studiach, ani w szkole. Tutaj na początku właściwie była taka twarda szkoła
życia, przynajmniej dla mnie. (organizacja WM)
Podobnie jak wykształcenie, również wcześniejsza (lub w wypadku
niektórych osób pracujących społecznie – równoległa) droga zawodowa
była bardzo zróżnicowana. Tylko dla dwu osób organizacja, w której rozmawialiśmy była ich pierwszym miejscem pracy. Kilka osób natomiast
dysponowało doświadczeniem biznesowym:
[Jaka była pani wcześniejsza droga zawodowa?] O nie, całkiem inna.
Prowadziłam sieć sklepów. (organizacja WD)
Po studiach zacząłem pracować w firmie konsultingowej i pracowałem
chyba dwa lata w takiej firmie, więc zakładałem firmy, pomagałem Włochom
akurat, to była włoska firma, że tak powiem tworzyłem firmę i oddawałem ją
w momencie, kiedy ludzie byli, już była zarejestrowana, funkcjonowała. To różne firmy były, od firm dystrybucyjnych przez firmy spedycyjne więc tutaj takie
doświadczenie organizacyjne musiałem nabyć siłą rzeczy. (organizacja WD)
281
Por.: Część trzecia, rozdział 2, punkty 1 i 2 oraz Część czwarta, rozdział 4 niniejszej pracy.
124
Czasem wcześniejsza droga zawodowa badanych była bardzo zróżnicowana i dopiero praca w organizacji okazała się miejscem właściwym,
by związać się z nim na dłużej, lub odpowiednim do spożytkowania swoich różnorodnych doświadczeń życiowych i zawodowych:
Potem, zaraz po studiach pracowałam w szkole podstawowej, potem już
nie mogłam nigdzie pracować, bo miałam dzieci, które chorowały – 8 lat urlopy
wychowawcze, cuda. No i przyszedł taki moment, że zaczęłam się za pracą rozglądać jakąś i znalazłam pracę z ogłoszenia w Fundacji X, w telefonicznej informacji handlowo-usługowej. Bardzo śmieszna praca, bardzo sympatyczne doświadczenia. Potem, ponieważ tam pracowałam przez miesiąc, po miesiącu niestety
ten pomysł upadł i upadła właściwie Fundacja. Był rok 1992. I dzięki tamtej
fundacji znalazłam też fantastyczną pracę na niecały rok w takiej firmie reklamowo-wydawniczej, jakieś kampanie handlowe robiłam, śmieszne, też praca
z ludźmi i bardzo mi się to podobało. Potem firma upadła i długo nie mogłam
znaleźć pracy. Miałam chyba 34 lata, już byłam po prostu za stara na te różne
stanowiska, taka była moda wtedy. I traf chciał, że zatęskniłam za swoją koleżanką z tamtej fundacji, zadzwoniłam z pytaniem co słychać, ona pracowała już
tutaj i przy okazji tej rozmowy wydało się, że szukają kogoś do programu dziecięcego. Czyli wróciłam do tego, co mnie interesowało. (organizacja WD)
Mam obecnie ukończonych 61 lat życia mojego, jestem na emeryturze,
z wykształcenia jestem prawnikiem. No oczywiście mając tyle lat wiadomo, że
pracowałam w czasie socjalizmu i karierę robiłam w czasie socjalizmu, studia
wtedy kończyłam. (...) Kiedy przeszłam na wcześniejszą emeryturę to chyba jeszcze z rok czasu pracowałam w Urzędzie Wojewódzkim, byłam dyrektorem wydziału. A wcześniej byłam zastępcą naczelnika dzielnicy, naczelnikiem dzielnicy
tu we W. no i później dyrektorem. (...). Jako że od 13. roku życia zaczęłam
pracę, miałam 39 lat pracy i powiedziano mi, że mogę przejść na wcześniejszą
emeryturę. Przeszłam na emeryturę mając lat 49, no i tak rok czasu w zasadzie
tak nie wiedziałam co ze sobą zrobić, trochę no... za młoda byłam żeby siedzieć,
a poza tym tak się zastanawiałam, aha otworzyłam jeszcze w międzyczasie dwa
zakłady, czyli konfekcję lekką taki butik jeden, drugi, ale nie poczułam się w tym
dobrze, nie było strat, nie było wielkich zysków, ale zlikwidowałam to. No i jeszcze troszkę posiedziałam w domu, bo jeszcze nie wiedziałam, co ze sobą robić.
(organizacja KD)
Ja jestem geografem, pracowałem jak każdy w wydawnictwach Sigma, bo
wtedy nie było nigdzie indziej pracy jak człowiek kończył studia, później pracowałem na wydziale geografii trochę i w momencie kiedy tu uczyłem w szkole, bo
już żeśmy powołali szkołę, i gdy mi odmówiono pracy na dwóch etatach, no to
przeszedłem do szkoły i jestem cały czas w szkole. (organizacja WM)
Widać więc, że badani, z którymi przeprowadzałam wywiady, nie
stanowią grupy zawodowej: różnią się między sobą wykształceniem, wcześ-
125
niejszymi doświadczeniami zawodowymi, a także funkcjami pełnionymi
w ramach swojego zaangażowania w organizacji pozarządowej. W dalszej
analizie przyjrzałam się bliżej biografii badanych pod kątem tych czynników, które doprowadziły ich do pracy w organizacjach, ze szczególnym
uwzględnieniem ich zaangażowania społecznego.
1.2. Czynniki prowadzące do pracy
w organizacji pozarządowej
Rozpoczynając część wywiadu dotyczącą wątków osobistych i biograficznych, zadawałam pytanie wprowadzające: Jak doszło do tego, że dzisiaj
tu rozmawiamy, jak Pan/Pani znalazł(a) się w tej organizacji?. Zależało mi
na tym, by badani sami wskazali najważniejsze, ich zdaniem, czynniki,
które spowodowały, że wybrali właśnie taką drogę życiową.
Pierwsze zróżnicowanie, jakie dostrzegłam w podejściu badanych do
tego zagadnienia, to interpretowanie przez nich zaangażowania w działalność organizacji jako efektu przypadku bądź świadomie dokonanego wyboru. Jednak, mimo że moi rozmówcy sporo wypowiadali się na ten temat,
jednoznaczne rozstrzygnięcie tej kwestii często okazywało się dosyć trudne. Dość często byli oni skłonni istotną rolę przypisywać przypadkowi,
lecz dalsza rozmowa odsłaniała zwykle „drugie dno” zdarzeń. Okazywało
się bowiem, że te przypadkowe zetknięcia z działalnością pozarządową
padały na podatny grunt, który stanowiły m.in. tradycje rodzinne, środowiskowe, system wartości (jeden z respondentów stwierdził nawet, że wykorzystał okazję, żeby zrealizować swoje ideały), zainteresowania czy – po
prostu – wysoki poziom aktywności życiowej282:
Jakoś zupełnie przypadkowo, telefonicznie – kupiłam nowe meble i chciałam przekazać stare meble na dom, instytucję jakąś społeczną. Zadzwoniłam do
Fundacji i tak, nie wiem, jakoś porozumieliśmy się z X., że ja prawnik... nie wiem
jak to się potoczyło. W każdym razie to tak pewnie musiało być, no i tak ta
praca tu się zaczęła. Zrządzenie losu. (...) na ochotnika się zgłosiłam, jako wolontariusz i zaczęłam, a później tak się już złożyło, że jednak uznaliśmy, bo na
początku nie bardzo wiedzieliśmy czy będzie taka praca tutaj potrzebna, ludzie
na początku nie wiedzieli, że w ogóle prowadzimy poradnictwo prawne nie
pobierając od mieszkańców pieniędzy. No a później, po pół roku, tak powoli
282
126
zaczęło się roznosić, no i w tej chwili to już jest potrzebna dziedzina. (organizacja KD)
Ja jestem akurat takim przypadkiem, że jestem od początku w tej organizacji i akurat tak jakby wykształcenie czy jakieś tam doświadczenia życiowe,
takie praktyczne, w zasadzie nie mają nic do tego, że jestem tutaj. Chodzi o to,
że to bardzo przypadkowo dowiedziałem się o projekcie w Niemczech, gdzie były
dzieciaki z Białorusi między innymi i to było zaraz po Czarnobylu, na terapii,
ale również, żeby im organizować różnego rodzaju aktywności i kolega mi po
prostu podpowiedział, że on gdzieś tam jakoś się tam dowiedział, on nie może
jechać i ewentualnie czy ja jestem w stanie pojechać. Mnie się to spodobało,
byłem na projekcie, wtedy się dowiedziałem więcej o tej działalności i wtedy coś
zacząłem w temacie wolontariatu robić. (...) Ja byłem tak jakby przekonany, że
chciałbym pomagać innym, natomiast nie miałem okazji, żeby to zrobić albo
może byłem na tyle leniwy, że mi się nie chciało szukać takiej okazji. A tutaj mi
to zostało podsunięte, jak na talerzu. (organizacja KD)
Osobiście jestem prezesem ZNP w szkole. Jestem opiekunką rady młodzieżowej, opiekunką koła recytatorów, szkolnego klubu teatralnego. [Czyli różne
takie na terenie szkoły działania?] Na terenie szkoły. Poza tym, no gdzieś tam
ciągle po prostu się angażuję. Ale może to wynika z tego, ze ja jestem bardzo
żywotna i dlatego tak. (organizacja KM)
Oczywiście, zdarzało się i tak, że w życie badanych przeze mnie osób
rzeczywiście ingerował czysty przypadek:
Ja chciałam znaleźć jakąkolwiek pracę, żeby gdzieś się zaczepić i było mi
wszystko jedno. Myślę, że [kierowała mną] chęć znalezienia jakiejkolwiek pracy
poza szkołą i gdzieś sprawdzenia się po studiach. Nabycia jakichś doświadczeń,
żeby móc potem robić ewentualnie coś innego. To były główne motywacje, zupełnie niewiele wiedziałam, co to są organizacje pozarządowe, co one robią, komu
pomagają itd. (organizacja WD)
Z drugiej strony, wielu badanych opowiadało o w pełni świadomie
dokonanych wyborach życiowych, których konsekwencją było albo podjęcie pracy w organizacji już istniejącej, albo nawet założenie nowej:
W którymś momencie się zdecydowałam, że jednak to muszą być organizacje i to pomocowe, więc od 10 lat w tych organizacjach czy społecznie, czy
zarobkowo pracuję. Poprzednio pracowałam w programie charytatywnym czyli
też zgodnie ze swoimi zainteresowaniami, ale tam po prostu w którymś momencie to się rozrosło administracyjnie i bardziej pracowałam już z papierami niż
z ludźmi. (organizacja WD)
127
Fundację powołałam ja ze swoim mężem, po prostu uważaliśmy że – jakby to powiedzieć – że jesteśmy w takiej sytuacji finansowej, bo prowadziliśmy
prywatną inicjatywę, że powinniśmy pomagać innym. (organizacja WM)
Wśród przesłanek świadomie dokonanego wyboru istotne miejsce
zajmowała zgodność pomiędzy zainteresowaniami badanych i dziedziną
działania organizacji, z którą zdecydowali się związać:
To co robię jest zgodne z tym, co zawsze mnie interesowało od szkoły
podstawowej: problemy dzieci. I wykorzystuję to co wiem, bo przeczytałam, bo
brałam udział w różnych kursach. (organizacja WD)
Niejednokrotnie przyczyną pierwszego kontaktu z organizacją było
traumatyczne wydarzenie w życiu badanego, które skłaniało go do poszukiwania pomocy. W wypadku trzech badanych przeze mnie kobiet uzyskane wówczas wsparcie zaowocowało związaniem się z działalnością organizacji na dłużej: jedna podjęła pracę etatową, druga współpracuje
z organizacją w ramach projektów, a trzecia prowadzi oddział organizacji
w miejscowości, w której obecnie mieszka:
Poprzez to, co mnie w życiu spotkało, właśnie miałam kontakt ze stowarzyszeniem. Najpierw byłam ofiarą przestępstwa, zbrodni, po czym odnalazłam
kontakt ze stowarzyszeniem. Otrzymałam ja i moja rodzina taką opiekę, opiekę
całkiem inną właśnie, której myśmy potrzebowali. (organizacja WD)
Organizacja bardzo mi dużo pomogła, bo ja tam pracę podjęłam, akurat
szukałam pracy i do tego wszystkiego byłam samotną matką i przeczytałam gdzieś
w gazecie, że właśnie jest organizowany taki kurs i ja tam pojechałam. Po prostu
trafiłam akurat na szefową i od słowa do słowa i szefowa mówi tak: „Wie pani
co, ja mam dla pani propozycję, zamiast przychodzić na kurs to pani ten kurs
poprowadzi” i tak zaczęła się właśnie moja współpraca. (organizacja WD)
Też jestem samotną matką, mieszkałam w X, w domu samotnych matek
i tam właśnie razem z panem Y, który ma wydawnictwo i jeszcze 15 osobami,
które żeśmy tam pozbierały, udało nam się właśnie założyć stowarzyszenie. (organizacja WM)
Innym czynnikiem często decydującym o zetknięciu się z organizacją,
mogła być szczególna cecha badanego albo członka jego rodziny. Były to
zarówno jakieś ułomności (najczęściej problemy zdrowotne), jak i – wręcz
przeciwnie – szczególne uzdolnienia. Motywację stanowiła w takich wypadkach chęć odnalezienia się w środowisku podobnych sobie ludzi:
128
Jestem człowiekiem schorowanym. I tacy jak ja się tu spotykają. (organizacja KM)
Były dyrektor szkoły był dobrym moim znajomym. Pewnego dnia przyszedł
właśnie, siedzieliśmy przy kawie i mówi: „Słuchaj, dobrze by było, gdyby twoje
dziecko grało”. I okazało się, że jedno dziecko faktycznie ma jakieś takie powiedzmy skłonności muzyczne. (organizacja KM)
No tylko dlatego, że mam tę Kasię [córkę z porażeniem mózgowym – MD],
nic więcej. (organizacja KM)
Badani czasem wskazywali, że drogę życiową umożliwiły im przemiany
ustrojowe po 1989 roku. Czasem dotyczyło to pojawienia się w Polsce programów i funduszy zagranicznych, czasem gwałtownego rozwoju sektora
pozarządowego, co było jednym ze skutków zmian systemowych i spopularyzowania przekonania, że założenie organizacji jest pierwszym krokiem
do rozwiązania problemu społecznego, do „wzięcia spraw we własne ręce”:
Kiedy był okres przełomu, kończył się komunizm, socjalizm, a zaczynał się
kapitalizm i wtedy po raz pierwszy zaczęło się mówić o tym, że mogą być problemy z zatrudnieniem, że studenci mogą nie podjąć pracy, że mogą mało zarabiać
itd. (...) I wtedy też był boom organizacji pozarządowych, zaczęły powstawać
i pojawiły się pierwsze fundusze zagraniczne na rzecz działalności organizacji
w Polsce, na działalność taką typowo pomocową. Moja koleżanka dostała się
do pracy w projekcie pierwszym PHARE-owskim realizowanym przy Ministerstwie
i ona poleciła mnie do jednej właśnie z takich młodych organizacji i ja poszłam
na rozmowę. (organizacja WD)
Zakładali ludzie przeróżnego rodzaju fundacje, więc no powstał pomysł
wśród nas również, że i my załóżmy, nie bądźmy gorsi, może akurat w ten sposób
coś pomożemy. (organizacja KM)
Innym powodem było pojawienie się (lub ujawnienie) w związku
z przemianami gospodarczymi problemów społecznych, np. bezrobocia:
To był wybór, mogłem zostać w fabryce, mogłem... Zainspirowały nas te
zwolnienia grupowe i 10 osób założyło, znaczy postanowiło założyć taką fundację, prawnik tam opracował statut, dziesięciu członków założycieli wpłaciło te
pieniążki no i tak powstała fundacja. (organizacja WM)
Wśród czynników determinujących ich zaangażowanie, badani często
wskazywali tradycje rodzinne. (Tylko cztery osoby jednoznacznie stwier-
129
dziły, że w ich domach rodzinnych nie kładziono nacisku na działanie na
rzecz innych). Mówiąc o tym, że wychowanie i postawa rodziców istotnie
wpłynęły na ich postawę życiową, moi rozmówcy często w większym stopniu podkreślali ogólną atmosferę, jaka panowała w domu, wyznawane
w rodzinie wartości, niż formalną przynależność do jakiejś organizacji:
Oczywiście, że to rodzice przekazywali takie czy inne ideały, w tej sferze
gdzieś pomocy innym również. Mama nauczycielka, więc np. też zajmowała się
dzieciakami, po zajęciach próbowała tam tłumaczyć więcej, jeżeli miały trudności z rozwiązywaniem zadań itd. (organizacja KD)
Wewnętrzna potrzeba, bo mama nas tak wychowała. Nigdy chleba nie
wyrzucę. (organizacja KD)
Tak, w rodzinie i mama i ojciec, już nie żyją dawno, ale wszyscy, no w ogóle, może chociażby z tego względu, że byliśmy wywiezieni, że dużo nam w życiu
ludzie pomogli i jakoś tak to się jeden z drugim... (organizacja KD)
W mojej rodzinie nikt nie należał do żadnej nigdy organizacji, ja chyba
byłam jedyną osobą która działała w Lidze Ochrony Przyrody. Natomiast była
jakaś taka duża chęć pomagania ludziom w ogóle, tzn. w ogóle do tej pory moją
rodzinę postrzegam jako taką, która pomaga wszystkim, nawet czasami powiedziałabym, że moja mama to jest zbyt naiwna, tak bym to oceniła. Po prostu to
jest taka szczera chęć pomagania. (organizacja WM)
Czasem badani byli skłonni ten wpływ interpretować szerzej, jako
raczej środowiskowy, niż konkretnie rodzinny. Oczywiście nie zawsze możliwe było jednoznaczne rozgraniczenie tych źródeł, choćby w wypadku
tradycji religijnej, przekazywanej zarówno w domu rodzinnym, jak i we
wspólnocie kościelnej. Jednak w odpowiedzi na pytanie o wpływ rodziny,
siedmiu badanych jednoznacznie podkreślało właśnie oddziaływanie środowiska:
Ja jestem harcerzem po prostu. (organizacja WM)
Wychowani w określonych wartościach chrześcijańskich stwierdziliśmy, że
jesteśmy coś winni naszym bliskim, nie mówiąc tu jakoś górnolotnie społeczeństwu, tylko po prostu naszym przyjaciołom. Jako że dobrze nam się wiedzie,
zaczęliśmy zarabiać niezłe pieniądze i w naszym kościele, tu muszę zaznaczyć że
w kościele protestanckim, z całą grupą ludzi przez 20–30 lat działaliśmy w określony sposób. (organizacja WM)
130
Urodziłem się na wsi, gdzie samopomoc sąsiedzka była czymś naturalnym,
czymś normalnym. Ja pamiętam, jak szedłem do sąsiada, żeby mu pomóc. To
raczej tradycja środowiskowa, tak, można powiedzieć, że to raczej środowisko.
To było czymś oczywistym, że jak jedna rodzina czy ktoś jeden skończył pracę
przy żniwach, a widział, że sąsiad coś tam jeszcze ma do roboty, to przyszedł na
te jeszcze dwie czy trzy godziny do wieczora, pomagali. (organizacja KM)
Podsumowując można stwierdzić, że najistotniejszymi czynnikami,
wymienianymi przez badanych jako powodujące ich zaangażowanie w działania organizacji pozarządowej, były: zainteresowania, traumatyczne wydarzenie życiowe, tradycje rodzinne i/lub środowiskowe, posiadanie (przez
samego badanego lub przez członka jego rodziny) jakiejś szczególnej cechy, a także zewnętrzne okoliczności społeczne i ekonomiczne: przemiany
ustrojowe oraz pojawienie się (lub ujawnienie) problemów społecznych.
Znaczenie rodzinnych tradycji dla podejmowania aktywności na rzecz innych podkreślają także Jadwiga Koralewicz i Hanna Malewska-Peyre.
Wnioski Autorek, sformułowane w odniesieniu do polskich działaczy, są
jednak nieco odmienne, niż moje. Wynika to zapewne z istotnych różnic
w doborze próby: respondentami w tamtych badaniach byli „działacze
społeczni”, a pojęcie to obejmowało także zaangażowanie polityczne. Poza
tym w doborze próby nie obowiązywał warunek aktywności w ramach różnego rodzaju organizacji pozarządowych, ani – będące jego konsekwencją
– zasady doboru nie-liderów i doboru proporcjonalnego, z całej Polski.
W rezultacie, jak piszą Autorki: „Działalność badanych różni się czasem
od działalności ich rodziców, jednakże istotne jest zaangażowanie w sprawy dotyczące innych oraz dobra publicznego. W Polsce będzie to często
aktywność o charakterze patriotycznym. (...) W populacji francuskiej nie
obserwujemy ciągłości, jeśli chodzi o rodzaj działalności, natomiast występuje tradycja zaangażowania”. Wynika z tego, że osoby badane przeze
mnie prezentowały raczej „francuski” model tradycji zaangażowania społecznego, tylko jeden mój respondent był wcześniej związany z działalnością NSZZ „Solidarność”, a nikt z badanych nie deklarował rodzinnych
tradycji patriotycznych, lecz właśnie społecznikowskie283.
283
J. Koralewicz, H. Malewska-Peyre, op. cit., s. 11–21.
131
1.3. Zaangażowanie społeczne badanych
Niezależnie od wykształcenia badanych przeze mnie osób, ich drogi
zawodowej i różnego rodzaju okoliczności, które stały się przyczyną związania się z pracą w organizacji pozarządowej, interesowało mnie to, czy
miały one wcześniej (albo nadal mają) kontakt z działalnością społeczną
w jakiejkolwiek innej formie. Wśród respondentów zarysowały się dwie
dosyć klarowne postawy. Pierwszą z nich reprezentowało kilka osób, które jednoznacznie stwierdziły, że nigdy wcześniej w ich życiu nic takiego
nie miało miejsca.
Bo ja w ogóle nigdy wcześniej nigdzie nie działałam. (organizacja WM)
W ogóle nie miałam pojęcia na czym to polega i co to jest. Nawet jak
zaczęłam pracować. (organizacja WD)
Społeczne jakieś działania? Nie, nigdy, no w rodzinie też nic. (organizacja KD)
Jednak zdecydowana większość wyraźnie deklarowała przywiązanie
do wszechstronnej działalności na rzecz innych, często nawet ponad podziałami – ustrojowymi, sektorowymi, instytucjonalnymi. To rys charakteryzujący zwłaszcza osoby zaangażowane w działalność „małych” organizacji o charakterze lokalnym. Fakt prowadzenia przez tych respondentów
działalności pozarządowej był na ogół kwestią drugorzędną: organizacje
traktowali jedynie jako jedną z form realizacji celów i ideałów życiowych.
Liczyło się raczej rozwiązywanie konkretnego problemu społecznego wszelkimi dostępnymi drogami, także poprzez piastowanie wielu różnych – również administracyjnych – stanowisk i funkcji, zarówno obecnie, jak
i w PRL-owskiej przeszłości284:
[Wcześniej z żadną organizacją nie miała pani kontaktu takiego bliższego?] O! Miałam. To znaczy po odnowie to nie miałam, ale za czasów socjalizmu,
chociaż to z urzędu nieraz trzeba było, ale np. byłam całe lata przewodniczącą
Ligi Kobiet Polskich [śmiech] czyli zawsze właśnie gdzieś tam mnie ciągnęło do
tych takich organizacji, że tam ludziom pomagać, robić, no lubię to po prostu.
(...) Jestem jeszcze w wielu innych organizacjach. Ja w zasadzie nie biorę też za
to pieniędzy, tylko charytatywnie jako wolontariusz. (organizacja KD)
284
132
Od końca zacznę. Trzy lata wcześniej byłem już przewodniczącym Rady
Parafialnej, i jestem. To uważam, że to jest przypadek, bo nigdy nie byłem nawet
ministrantem, nic wspólnego nie miałem. No, tak się złożyło. (...) Wcześniej znów,
ale to w latach dziewięćdziesiątych byłem przewodniczącym rady nadzorczej w jednej ze spółek. Też na prośbę burmistrza R. Wcześniej byłem przez dziewięć lat
przewodniczącym Rady Narodowej. Tu, w tym samym gabinecie siedziałem przez
dziewięć lat. Wcześniej byłem jeszcze radnym, bo przewodniczącym Rady musiał
być radny. Wcześniej jeszcze, byłem praktycznie od początku przewodniczącym
Rady Zakładowej Związku Nauczycielstwa Polskiego. I tak. A wcześniej jeszcze
w szkole, no tam to głównie sportem się zajmowałem. A oprócz tego w szkole
pełniłem różne funkcje, byłem kierownikiem internatu, byłem przez wiele lat przewodniczącym zespołu zajmującego się dokształcaniem wychowawców internatów
z naszego województwa. Byłem też opiekunem samorządu szkolnego przez wiele,
wiele lat. (organizacja KM)
Chciałem coś tutaj w tym mieście zrobić nowego, nie było ambulatoryjnej
rehabilitacji, no i postanowiłem tę ambulatoryjną rehabilitację utworzyć. Jeszcze
wtedy był ZBOWID, Naczelnik Miasta, no i wydawało mi się, że zrobię kupę
rzeczy i tak chodziłem od Annasza do Kajfasza, do naczelnika, do zbowidowców
i wtedy skończyło się to Spółdzielnią Inwalidów, a wtedy spółdzielczość inwalidzka była bogata. No to zatrudniłem się w tej Spółdzielni Inwalidów. A że stałem
się ich szefem Rady Nadzorczej, to miałem wpływ na zarząd, decyzje takie strategiczne, no ale korzystając z tych układów potem poszedłem do samorządu, żeby
utrwalić to wszystko i utrwaliłem, a że zostałem przewodniczącym Rady Miejskiej
no to utrwaliłem dosyć mocno. (organizacja KM)
Mimo że tutaj zajmuję się właśnie samotnymi matkami, to jeszcze w Ośrodku Pomocy Społecznej powstał taki wolontariat, który zajmuje się pomocą dzieciom w nocy, osobami niepełnosprawnymi no i osobami starszymi, no i ja też
zaangażowałam się i w tym kierunku także, no i tutaj też mam swoją rólkę.
(organizacja WM)
Ciekawą postawę w tej grupie prezentował badany, który konsekwentnie włączał się w działania na rzecz bardzo określonej grupy potrzebujących, chociaż robił to za pośrednictwem różnych organizacji i instytucji, a nawet w różnych krajach:
20 lat jestem tutaj w temacie bezdomnym, działam dla bezdomnych. Oczywiście działam z przerwami (...) Nie było mnie 2 lata w kraju, pracowałem
w czymś podobnym, wśród bezdomnych, ale we Włoszech i w Albanii, przy zgromadzeniu Teresy z Kalkuty, taki był mój odpoczynek, nowe doświadczenia. Mam
tutaj takie spojrzenie pracy u Brata Alberta, u sióstr Misjonarek Miłości, pracowałem w takim domu dla umierających w Warszawie na Grochowskiej prowa-
133
dziły to siostry Teresy z Kalkuty, w Rzymie prowadzili bracia. A teraz jestem w tym
stowarzyszeniu, w tej noclegowni. (organizacja KD)
Powyższe opisy i analiza kwestii zaangażowania społecznego miały
za zadanie zaprezentować biograficzny wątek tego zagadnienia. Tym samym stanowią one wprowadzenie do kolejnego rozdziału, prezentującego zaangażowanie społeczne jako zjawisko mające w życiu badanych znaczenie aksjologiczne i w znacznej mierze konstytutywne dla ich postaw
życiowych.
2. Analiza aspektowa pojęcia „zaangażowanie
społeczne”
Bycie człowiekiem zaangażowanym społecznie nie oznaczało, zdaniem badanych osób, konieczności włączania się w działania jakiejś konkretnej organizacji. Zaangażowanie równie dobrze może przejawiać się
w pomocy sąsiedzkiej, w udzielaniu organizacjom okazjonalnego wsparcia
finansowego, we wrażliwości na cudzą biedę, a nawet udziałem w wyborach285 lub też zwykłą życzliwością wobec innych.
Ze względu na rozmaitość znaczeń, postanowiłam przyjrzeć się bliżej
„zaangażowaniu społecznemu”, przeprowadzając w tym celu analizę aspektową tego pojęcia286. Okazało się, że dwa najważniejsze – opozycyjne względem siebie – aspekty tego zagadnienia dotyczyły z jednej strony przekonania badanych, że zaangażowanie społeczne stanowi swoistą powinność287;
z drugiej, że jest li tylko kwestią osobistego wyboru. Pytałam moich respondentów, czy uważają, że wszyscy ludzie powinni angażować się społecznie, a jeśli tak, to dlaczego. Zwykle uzyskiwałam bardzo klarowne
odpowiedzi, badani mieli sprecyzowane, chociaż dosyć zróżnicowane opinie na ten temat. Na dwadzieścia sześć osób tylko trzy nie udzieliły na to
pytanie jednoznacznej odpowiedzi, dziewięć powiedziało, że wszyscy po285
To wątek najsilniej artykułowany w organizacjach KD.
287
Jak wynika z badań Stowarzyszenia Klon-Jawor: „77% wolontariuszy jako najważniejszy powód swojego społecznego zaangażowania wymienia powinność pomocy
innym”, por.: J. Dąbrowska, M. Gumkowska, Wolontariat i filantropia w Polsce – raport
z badań 2002, Warszawa 2002, Stowarzyszenie Klon-Jawor, s. 4.
286
134
winni angażować się w działania na rzecz innych, natomiast czternastu
respondentów było zdania, że nie jest to powinność: ani przypisana człowiekowi, ani obywatelska, ani religijna. Przed przyjrzeniem się kolejnym
aspektom zaangażowania społecznego prześledźmy argumenty na rzecz
obu stanowisk. Osoby, które uważały, że jakaś forma zaangażowania jest
powinnością wszystkich, wskazywały na cztery podstawowe rodzaje uzasadnień takiego poglądu. Należą do nich:
• uznanie zaangażowania społecznego za naturalną cechę człowieka,
wynikającą z jego kondycji:
Człowiek jest istotą społeczną, człowiek nie chodzi tylko do pracy i koniec
(chociaż w fundacji tak to właśnie wygląda, ale możemy to traktować jako działalność społeczną). Jest czymś dziwnym, jeśli człowiek się nie angażuje jakoś tam
poza swoimi obowiązkami powiedzmy zawodowymi, czy rodzinnymi, w życie
swojej wspólnoty, osiedlowej, czy nawet rodzinnej, czy każdej innej. Jest trochę
dziwne. Ja uważam tak: jeżeli ktoś uważa, że są jakieś problemy, że ma jakieś
problemy jego społeczność, czy rodzina ma jakiś problem, to powinien się zaangażować, a nie mówić tylko, że jest źle i że się nie da zrobić. Powinien chcieć
spróbować zrobić. Dlatego, że jest członkiem wspólnoty, że jest członkiem społeczeństwa, to dlatego to jest jego obowiązek. (organizacja KD)
• wskazanie, że zaangażowanie społeczne powinno wynikać z przekonań religijnych:
Po prostu trzeba mieć taki pryzmat miłości do ludzi i patrzenia na nich,
bo zawsze trzeba sobie uzmysłowić jak Bóg nas kocha, jak wiele nam dał, ile
wdzięczności mamy mieć do Boga za to i jak wiele powinniśmy oddać następnym
ludziom. I z kolei też takie prawo biblijne jest, że co siejesz to i zbierasz, nieco
później i obficiej. Siejesz przyjaźń, miłość, pomoc, to samo zbierasz nieco później,
ale i obficiej… A kto sieje wiatr? [śmiech]... i niezgodę, to też to zbierze. (organizacja WM)
• oraz dwojakiego rodzaju uzasadnienia, które można uznać za utylitarne:
– opłacalność społeczna zaangażowania społecznego288:
288
Ciekawym wątkiem, jaki pojawił się w części wypowiedzi dotyczących społecznej
opłacalności zaangażowania, jest także wyrażana kilkakrotnie opinia, że taka prospołeczna postawa nie miała szans wykształcić się w systemie komunistycznym, a co za tym
idzie, kwestią czasu jest, by stała się ona w Polsce powszechna, jako że stanowi naturalny kierunek w rozwoju społeczeństwa, por.: Część trzecia, rozdział 5, punkt 3 niniejszej
pracy.
135
To jest takie obywatelskie, generalnie wszystkim lepiej by nam się żyło,
gdyby każdy potrafił coś takiego robić, gdybyśmy mieli w sobie takie postawy
prospołeczne, gdyby tak naprawdę ludzie mieli w sobie takie wychowanie, taki
bagaż, takie myślenie to też np. mniej by też było potrzebnych organizacji pomocowych. Nie mówię, że do końca, ale wiele obowiązków czy już nawet pomocy
społecznej czy organizacji pomocowej, nie byłoby potrzeba. To jest potrzebne do
naszej własnej edukacji wzajemnej, bo to pewnie jest to jakiś etap rozwoju. Po
prostu to, co robię tutaj bym realizowała wokół siebie: jeden sąsiad, drugi sąsiad,
rodzina niedaleko zaprzyjaźniona i w tym momencie tak naprawdę to byśmy tak
naprawdę dbali o siebie nawzajem. (organizacja WD)
– opłacalność osobista zaangażowania społecznego:
Uważam, że każdy z nas może stanąć w takim położeniu, kiedy będzie
potrzebował tej pomocy, no i wtedy może się odbić to powiedzmy, że my przechodzimy obojętnie. (organizacja KD)
Przekonanie o tym, że zaangażowanie społeczne nie jest oczywistą
ludzką powinnością, że wynika jedynie z osobistego wyboru i nic złego nie
ma w zachowaniach pozbawionych właśnie tej cechy, było wśród badanych
prezentowane niemal dwukrotnie częściej, niż stanowisko przeciwne. Najbardziej powszechny wśród badanych typ argumentacji oparty był na przekonaniu, że ludzie bardzo różnią się między sobą, zatem normalne jest,
że jedni czują taką potrzebę, a inni nie, że jedni mają predyspozycje do
tego rodzaju działalności, a inni nie.
Dobrze jest, jeżeli ludzie są życzliwi w ogóle dla siebie. Ale angażować się
społecznie? Niekoniecznie chyba, natomiast dobrze jest wtedy, jeżeli ludzie w ogóle sobie nie szkodzą przede wszystkim i nie przeszkadzają tym, którzy szczerze
chcą działać na rzecz jakiejś idei, oni nie muszą być społecznikami, nie wszyscy
mają do tego predyspozycje po pierwsze, nie wszyscy mają na to czas, nie wszyscy
mają taką potrzebę i też to trzeba uszanować. (organizacja WM)
Pojawiły się jednak także odmienne punkty widzenia na tę sprawę.
Pierwszy z nich to ogólny pogląd na naturę ludzką, a mianowicie przekonanie, iż pomaganie innym jest wewnętrzną potrzebą każdego człowieka
(co nie znaczy, że powinnością) i trzeba ją jedynie w sobie odnaleźć, ale
jednym przychodzi to łatwiej, a innym trudniej:
Uważam, że każdy człowiek ma jakieś, jest jakaś tam doza współczucia
w każdym człowieku, tylko niektórzy ludzie są aż tak bardzo może zabiegani czy
136
zmęczeni, że nie reagują szybko. A niektórzy są bardzo wyczuleni i wtedy ta reakcja jest znacznie szybsza i oni są bardziej powołani do tego, żeby może pracować z ludźmi potrzebującymi czy coś działać, czy usiłować pomóc. Ale wydaje
mi się, że to jest rzeczą naturalną, a nie obojętność. (organizacja KD)
Druga opinia plasuje się w gruncie rzeczy pomiędzy dwoma podstawowymi, omawianymi tu poglądami. Zakłada ona, że niechęć, czy brak
predyspozycji do osobistego angażowania się w działalność na rzecz innych
jest, oczywiście, w pełni uprawniona, jednak nikogo nie zwalnia od odpowiedzialności w tej kwestii oraz że takie nieangażujące się osoby powinny
starać się udzielać pomocy inaczej, np. poprzez wsparcie finansowe.
W pewnej mierze konsekwencją takiego poglądu jest przekonanie, że role
społeczne powinny odzwierciedlać predyspozycje ludzi, którzy je podejmują, a podział pracy w społeczeństwie jest rozwiązaniem zabezpieczającym nas przed chaosem i jako taki jest pożądany:
Po pierwsze nie wszyscy mają predyspozycję do tego, żeby działać. Są ludzie,
którzy potrzebują wykazać się w jakiejś tam działalności, a są tacy, którzy aprobują działania innych. Są przychylni i nie negują tego co inni robią, ale sami
chcieli po prostu spokojnie żyć, żeby ktoś inny za nich to zrobił. I takiego człowieka na siłę nie zmusi się do działalności właśnie takiej, żeby zaangażować go
do jakiejkolwiek pracy. Po prostu on chce być na boku. Niech się dzieje, co się
dzieje, nie mam nic przeciwko, ale ja nie chcę. I nie ma w tym nic złego, z tego
tytułu, że no nie wszyscy lubią działać i chcą działać. Ale tak jak mówię: niech
się dzieje, co się dzieje, ja nie mam nic przeciwko, ale no, jeżeli trzeba to pomogę. Właśnie w sensie finansowym, ja dam pieniążki, wy zróbcie i nie będę przeciwdziałał. (organizacja KM)
Pojawiła się także dosyć ekstremalna opinia jednego z badanych,
z której wynika, że predyspozycje do podejmowania omawianych działań
postrzega on nie jako wybór, lecz raczej jako „siłę wyższą”, coś, z czym
człowiek się rodzi i – po prostu – musi je w swoim życiu zrealizować:
Co któryś tam człowiek jest już urodzonym działaczem organizacji pozarządowej i obojętnie czy to coś on w sobie zaczyna odkrywać dopiero po iluś
latach życia czy pracy zawodowej, w przypadku tak jak moim, czy od razu działa w organizacji. Bo są osoby co ledwo zakończyły szkołę, edukację jakąś tam,
czy to średnią czy wyższą i już działają, bo już wiedzą, że ich miejsce jest w organizacji. Uważam, że są osoby stworzone, urodzone dla działania w organizacjach pozarządowych. (organizacja KM)
137
Kolejny argument na rzecz tezy, że zaangażowanie to wybór, mówi,
iż zachowania prospołeczne, rozumiane jako powinność, byłyby w swej
naturze konformistyczne i jako takie niewiele warte, gdyż mają one sens
jedynie wówczas, gdy pochodzą „z potrzeby serca”. Często pojawiał się
pogląd, że uznanie takich zachowań za powinność oznaczałoby jakiś rodzaj
przymusu, który albo nie byłby możliwy do zastosowania, albo, gdyby to
się nawet udało, owocowałby działaniami nieefektywnymi.
Prywatną sprawą ludzi jest to czy się angażują, czy nie. No można takie
mechanizmy konformistyczne na jakimś tam terenie wzbudzić, że nieangażowanie się będzie czymś nieeleganckim. Ale czy to ma sens? Można instrumentalnie
różne rzeczy robić, można spowodować, że na danym terenie nie wyciągnięcie
ręki czy złotówki do jakiegoś tematu będzie postrzegane jako działanie niemoralne. Wszystko można, ale czy to ma sens? Nie ma. Natomiast ja jestem zawsze
zwolennikiem pośredniego przymusu, nie bezpośredniego. Czyli pokazać problem,
masz możliwość do niego wejść, ale nikt cię nie zmusi. I to, że jedni w to wejdą,
a inni nie, to jest ich problem, to jest problem ich rozmowy z Bogiem albo z samym sobą. (organizacja KM)
Ostatnią grupą argumentów przemawiających na rzecz opinii, że zaangażowanie społeczne nie stanowi powinności, jest przekonanie, że wielu ludzi nie może z tego rodzaju obowiązku się wywiązać, gdyż – stale lub
okresowo – uniemożliwia im to ich osobista sytuacja życiowa. Jest zatem
oczywiste, że skupiają się oni wówczas na zaspokajaniu podstawowych
potrzeb swoich i swoich rodzin:
Ja uważam, że osoby, które mają czas i mają możliwości jak najbardziej.
Ale trudno wymagać od osoby, która, nie wiem, walczy o byt, rodzinę, żeby nagle
angażowała się w działania organizacji pozarządowej, chociaż w takim rozumieniu, żeby działać, żeby się rozwijać, to naprawdę jest jeden z czynników, który
może wzbogacić. (organizacja KD)
W podejściu do kolejnych aspektów zaangażowania społecznego
można dostrzec różnice pomiędzy badanymi z poszczególnych typów organizacji, jednak pojawia się także sporo opinii podzielanych przez wszystkich respondentów. Zacznijmy od aspektów tego drugiego rodzaju. Zdaniem badanych ze wszystkich typów organizacji zaangażowanie
społeczne:
• oznacza pracę na rzecz innych ludzi (robienie czegoś dla kogoś,
pracę z ludźmi potrzebującymi, służenie ludziom, wyciągnięcie ręki);
138
• jest działaniem opartym na podstawach aksjologicznych – do głosu dochodziły tu m.in. takie wartości, jak miłość bliźniego i sprawiedliwość
(pryzmat miłości do ludzi i patrzenia na nich, to jest sprawiedliwe, jeśli się
czerpie i coś się wkłada, pewne ideały w rozumieniu przyjętym przez społeczeństwo);
• jest zjawiskiem pożądanym (miło by było, gdyby wszyscy, mielibyśmy
mniej problemów społecznych, byłby o wiele lepszy świat);
• jego realizacja może – chociaż nie musi – odbywać się w ramach
działania organizacji pozarządowych (wspieranie organizacji, bycie urodzonym działaczem organizacji, zakładanie fundacji i stowarzyszeń);
• wymaga posiadania pewnych predyspozycji, takich jak odporność,
cierpliwość, wrażliwość czy odwaga (można się nie nadawać, to robią ludzie
silni i odporni, potrzebna jest taka wrażliwość, nie każdy potrafi, nie każdy
jest w stanie);
• ma określone konsekwencje dla tych, którzy się na nie decydują,
takie jak: dokonywanie pozytywnych zmian w swoim życiu (można się
dzięki temu pozbierać, lepsze życie), rozwój emocjonalny i intelektualny
(w tym się można naprawdę zrealizować, strasznie pobogaca, można wzbogacić swoją wiedzę, pomagam sobie przede wszystkim), dobre samopoczucie
i wysoka samoocena (coś, co sprawia, że człowiek czuje się naprawdę lepszy,
to dowartościowuje) oraz satysfakcja (przede wszystkim spełnienie samego
siebie);
• powoduje pozytywne reakcje otoczenia: jest dobrze przyjmowane przez ogół społeczeństwa, przynosi człowiekowi pochwały, wdzięczność, uśmiech i dobre słowo, i – jak to określiła jedna z respondentek –
generalnie obowiązuje zasada, że co siejesz, to i zbierasz, nieco później
i obficiej;
• wymaga poświęceń (to poświęcenie jak najbardziej pozytywne);
• można być na nie w pewien sposób skazanym (taki bagaż, gdzieś
tam tkwi, można być do tego urodzonym);
• do jego realizacji – oprócz omówionych już indywidualnych predyspozycji – konieczne jest także zaistnienie sprzyjających warunków zewnętrznych, takich jak: wolny czas (nie wszyscy mają na to czas), odpowiedni wiek289 (forma powinna być dostosowana do wieku), a nawet
289
Chociaż już rozstrzygnięcie czy lepiej być młodym, bo ma się wówczas więcej
siły, czy starym, bo ma się więcej czasu, pozostawało kwestią dyskusyjną.
139
zapewnienie najpierw sobie i swojej rodzinie odpowiednich warunków do
życia (nie można tego wymagać od tych, którzy walczą o byt).
Oprócz tych wspólnych, wskazujących na posiadanie swoistej „filozofii społecznej”, wątków pojawiły się też takie, które odnaleźć można
wyłącznie, lub niemal wyłącznie, w niektórych typach organizacji. Ciekawy
i nieco zaskakujący wynik przynosi analiza pojmowania zaangażowania
społecznego jako działania na rzecz swojego środowiska lokalnego (realizowanie czegoś wokół siebie, powinność członka społeczności lokalnej, angażowanie się w życie swojej wspólnoty, dogadywanie się z sąsiadem). Konkretne odniesienia do najbliższej społeczności lokalnej częściej zdarzały
się w „małych” organizacjach290, tymczasem lokalne pojmowanie zaangażowania najczęściej pojawiało się w organizacjach „dużych”, warszawskich.
Im od Warszawy dalej, tym mniej było tego rodzaju interpretacji291. Wyjaśnienie opisanego zjawiska przynosi bliższe przyjrzenie się zawartości
wypowiedzi badanych oraz kontekstów, w jakich się one pojawiały. Problematyka związana z pojęciem „zaangażowania społecznego” była jednym
z teoretycznych, abstrakcyjnych, wątków wywiadu, ponieważ nie odnosiła
się bezpośrednio do konkretnych działań respondentów, lecz koncentrowała się, przede wszystkim, na ich przekonaniach moralnych i światopoglądowych. Tymczasem zarówno glosy, które zebrałam z tego, co zostało
powiedziane spontanicznie, jak i lokalność jako wyodrębniony wątek rozmowy o organizacjach i ich otoczeniu społecznym, stanowiły tło bliższe
codziennemu, konkretnemu funkcjonowaniu badanych i ich organizacji.
W efekcie okazało się, że badani z „dużych” warszawskich organizacji
mają wiele do powiedzenia o lokalności wtedy, gdy formułują wypowiedzi
teoretyczne (właśnie takie, jak te wyjaśniające czym jest zaangażowanie
społeczne). Natomiast, gdy mówią o sprawach codziennych, w których
bezpośrednio uczestniczą, wówczas aspekt ten – jako rzadziej realizowany
w ich funkcjonowaniu – także dużo rzadziej dochodzi do głosu, niż w wypowiedziach respondentów z „małych”, lokalnych organizacji.
Zaangażowanie społeczne bardzo rzadko bywało tutaj utożsamiane
z wykonywaniem zawodu (taka praca, chodzenie do pracy); częściej badani przeciwstawiali sobie te dwie kwestie. Jeśli jednak takie „zawodowe”
podejście udawało się zaobserwować, to tylko w „dużych” organizacjach,
290
291
Por. m.in.: Część trzecia, rozdział 5 niniejszej pracy.
Organizacje WD: 10 wskazań; WM: 7; KD: 4; KM: 1.
140
co nie dziwi, zważywszy na to, że właśnie tam badani częściej są zatrudnieni jako płatny personel i jakoś starają się wyjaśnić fakt, że w ich wypadku zaangażowanie społeczne jest zarazem ich źródłem utrzymania.
Nieco bardziej zaskakujące wydają się inne różnice i podobieństwa.
Niemal wyłącznie w „dużych warszawskich” organizacjach pojawiały się
wypowiedzi podkreślające grupowy charakter społecznego zaangażowania
(zawsze w kupie raźniej, dużo ludzi może o tym myśleć w taki sam sposób,
można się do tego z kimś dobrać), tylko w warszawskich – „dużych” i „małych” – organizacjach badani mówili o zaangażowaniu społecznym jako
o zjawisku, które ma miejsce w innych krajach (tak się na świecie dzieje)
oraz jako o oczywistej przyszłości (z czasem w Polsce to będzie normalne,
następne pokolenia będą już tak funkcjonowały). Natomiast – co w tym
kontekście szczególnie ciekawe – niemal wyłącznie w „małych” organizacjach wskazywano na edukacyjny aspekt zaangażowania czy wręcz stwarzanie sytuacji swoistego „szantażu moralnego” jako sposobu na popularyzację takich zachowań292 (można ludzi nauczać takiej postawy do życia,
do świata, można to przenieść na młodsze pokolenia, można spowodować,
że na jakimś terenie niewyciągnięcie ręki czy złotówki do jakiegoś tematu
będzie postrzegane jako działanie niemoralne). Być może jest to również
efekt bliższej współpracy i wywierania wpływu w ramach społeczności lokalnej, co realizuje się w „małych” organizacjach, zaś dostrzeganie wzorów
zagranicznych czy działania w swojej – rozumianej jako pozarządowa –
grupie i społeczności jest skutkiem takiego właśnie pojmowania świata
społecznego w organizacjach „dużych”, przede wszystkich warszawskich.
Warto odnotować fakt, że w całym materiale badawczym w kontekście zaangażowania społecznego tylko raz zostało sformułowane stwierdzenie o oddolności takiego działania (nie od góry do dołu to idzie, tylko
odwrotnie), a przecież taki „kierunek” stanowi najistotniejszy komponent
pojęcia pomocniczości. Tylko dwa razy (w „małych” organizacjach) wskazano na aspekt innowacyjności zaangażowania społecznego (wymyślanie
czegoś nowego, zaczynanie z reguły od niczego).
Przyjrzyjmy się teraz, co badani najchętniej przeciwstawiali zaangażowaniu społecznemu. Trzy główne opozycyjne wobec niego pojęcia, jakie
się pojawiają, to:
292
Jedna wypowiedź w „dużej warszawskiej” organizacji; 4 w WM; 6 w KM.
141
• negatywne cechy, takie jak obojętność (udawanie, że nie widzi się
biedy), chciwość (tylko branie), pesymizm i bierne narzekanie (mówienie
tylko, że jest źle i nic nie da się zrobić), niezgoda (kto sieje wiatr);
• działanie podejmowane pod przymusem lub nieszczere, np. pod
wpływem mody (robienie na siłę, działanie odgórne, deklarowanie czegoś
jakoś tam zafałszowanego, robienie czegoś, czego się nie czuje);
• egoizm i skupienie jedynie na własnych sprawach (zajmowanie się
tylko sobą, chodzenie tylko do pracy i koniec, spokojne życie, bycie na
boku).
Okazjonalnie zaangażowaniu społecznemu przeciwstawiano także
różnego rodzaju instytucjonalizację (organizacje pomocowe, pomoc społeczną, działanie w ramach instytucji, działania w ramach organizacji pozarządowych), skazanie na działanie w pojedynkę (sama jestem z tym pomysłem), zwykłe wykonywanie zawodu (po prostu zawód, dostawanie
pieniędzy) oraz PRL-owską przeszłość i jej konsekwencje społeczne i mentalne (50 lat spustoszeń, obciążenie zaszłościami z PRL).
Niezależnie od zróżnicowanych podejść do kwestii zaangażowania
społecznego, badani na co dzień realizowali je przede wszystkim w ramach
pracy w organizacjach pozarządowych. Kolejny fragment został poświęcony właśnie temu zagadnieniu.
3. Analiza znaczenia pojęcia „działanie
w organizacji”
Pojęcie „działanie w organizacji” odegrało w przeprowadzonych przeze mnie analizach szczególną rolę. Z jednej strony, stanowiło ono najważniejszą czynność i jednocześnie stan charakteryzujący badaną grupę, a tym
samym najbardziej podstawowe kryterium doboru respondentów. Z drugiej
strony, analiza pola semantycznego wyrażenia „działanie w organizacji”
posłużyła mi jako pilotaż analiz kolejnych pól i stała się „poletkiem doświadczalnym” dla przyjętych założeń metodologicznych (w tym podstawowego podziału organizacji na cztery typy). W rezultacie – jak już to
opisałam – jedynie analiza semantyczna tego pola została zakończona
zbudowaniem szeregu definicji293.
293
Por.: Część druga, rozdział 3, punkt 2.4.1 niniejszej pracy.
142
3.1. Działanie w organizacji jako forma
zaangażowania na rzecz innych
Mimo istotnych różnic, jakie można było zaobserwować w poglądach
badanych z poszczególnych typów organizacji, sposób w jaki przedstawiali oni swoje „działanie w organizacji” miał też elementy wspólne, podkreślane w niemal wszystkich wywiadach. Przede wszystkim należało do nich
postrzeganie omawianego pojęcia jako zaangażowania na rzecz innych.
Definiowane w ten sposób „działanie w organizacji” zostało przedstawione w tabeli 3.
Tabela 3. Definicja pojęcia „działanie w organizacji” zrekonstruowana na podstawie
materiału ze wszystkich typów organizacji
Sieci pola „Działanie
w organizacji”
lb
Przykładowe elementy
pola semantycznego
8
bycie aktywnym; zryw; prężne działanie;
podejmowanie inicjatyw
Opozycje: w przeciwieństwie do
11
takiej pustki; beznadziei psychicznej i fizycznej; nudy; wypaleni;
Określenia: to
10
pasja; potrzeba działania; żywe zaangażowanie
Ekwiwalenty: czyli
Asocjacje: z czym wiąże się
1
ciągły ruch
Dział. podmiotu: które
5
jest zawsze obecne; wciągnęło; daje satysfakcję; ma koło napędowe
Dział. na podmiot: do czego można
5
mieć parę; poświęcać bardzo dużo czasu;
zajmować się przez całe życie
Frekwencja ogółem
40
Aspekt aktywności i zaangażowania to cecha przypisywana „działaniu
w organizacji” niezależnie od tego, że dla części badanych było ono pracą
zawodową, a dla innych wolontaryjną. Główny element tej definicji stanowiła opozycja: ruch, aktywność versus stagnacja, bierność294. Badani
wskazywali, że aktywność i zaangażowanie w organizacji pozarządowej jest
294
Taka postawa dla osób zaangażowanych bywa wartością samą w sobie, jak pisze
Fatyga: „COŚ ROBIĆ to magiczne słowa klucze dla aktywnych uczestników kultury
młodzieżowej”, por.: B. Fatyga [1999], op. cit., s. 66.
143
jednoznacznie ukierunkowane: „działanie w organizacji” to przede wszystkim działanie na rzecz innych ludzi. Kwestia ta miała jednak swoje specyficzne, uzależnione od typu (w tym wypadku od wielkości) organizacji,
odcienie znaczeniowe. Przedstawiam je w dwu kolejnych tabelach, 4. i 5.,
zawierających definicje omawianego pojęcia.
materiału z organizacji WD i KD
w organizacji”
lb
Przykładowe elementy pola
semantycznego
Ekwiwalenty: czyli
14
działanie służebne wobec różnych grup;
pomaganie komuś; zajęcie się człowiekiem; załatwianie czyichś spraw
13
braku zaangażowania; pięcia się po tej
drabinie; ustawienia się; snobizmu; znieczulicy; robienia samochodów, które się
potem psują; siedzenia sobie bez zajęcia
w urzędzie; odstawiania człowieka gdzieś
na bok
Określenia: to
9
służba; szkoła innego spojrzenia na rzeczywistość; wdzięczna praca
8
osoby, które tu przychodzą; te tragedie;
ubożenie społeczeństwa
3
[umożliwia] słyszenie o problemach; przynosi pożytek ludziom; sprawia, że człowiek
czuje się potrzebny
Dział. na podmiot: w czym można
6
[się] odnaleźć i dobrze czuć
Frekwencja ogółem
53
W „dużych” organizacjach działanie na rzecz innych ludzi pojmowane było przede wszystkim jako idea służebności wobec społeczeństwa.
Podkreślano tu także – zwykle poprzez przeciwstawienie pracy w organizacji innym zajęciom – poczucie sensu takich działań. Nieco inaczej postrzegali tę kwestię badani z „małych” organizacji.
144
materiału z organizacji WM i KM
w organizacji”
lb
semantycznego
Ekwiwalenty: czyli
5
bycie u kogoś; odwiedzanie ludzi; rozmawianie z kimś
2
braku zainteresowania problemami innych
Określenia: to
9
potrzeba kontaktów i nawiązywania następnych; pomysł na życie jako pomoc;
[jest] z potrzeby serca; [jest] potrzebne;
zawsze dla ludzi
11
dużo osób zainteresowanych; kontakty
takie prawdziwe, rzeczywiste; mnóstwo
życzliwych ludzi; ta gmina; solidarność
1
[powoduje] wdzięczność ludzi
Dział. na podmiot: co można
3
mieć dla kogo to robić; nie oczekiwać za
to pochwał
Frekwencja ogółem
31
Pracownicy „małych” organizacji podkreślali przede wszystkim bliski,
bezpośredni kontakt z adresatami działań organizacji (dla którego jedyną
opozycję stanowi nieinteresowanie się ich problemami) i fakt, że „działanie w organizacji” jest podejmowane na rzecz i w ramach społeczności
lokalnej.
3.2. Działanie w organizacji jako działanie wyjątkowe
Kolejny, powszechnie podkreślany w wywiadach aspekt „działania
w organizacji” polegał na jego wyjątkowości, szczególności oraz towarzyszącemu mu poczuciu misji i sensu. Tu również zaznaczyły się pewne różnice pomiędzy typami organizacji, o czym świadczy m.in. to, że najwięcej
elementów tego pola pochodziło z „dużych”, warszawskich organizacji.
Na podstawie tego pola zbudowałam odrębną definicję:
145
materiału z organizacji WD
w organizacji”
lb
semantycznego
Ekwiwalenty: czyli
1
inny rodzaj pracy
5
bezsensownej pracy w innych miejscach;
uwikłania w dużo przepisów w urzędzie
państwowym
Określenia: to
8
coś bardzo związanego z życiowymi pytaniami o sens; pasja; powołanie; sposób na
życie; szkoła życia; więcej niż zawód; coś
całkiem innego
5
bardzo pozytywne postacie; ludzie, którzy
potrafią się zaangażować; inne motywacje
do pracy; pewien typ ludzi; pewna grupa
społeczna,
1
kształtuje stosunek do ludzi i problemów
Dział. na podmiot: z czym można
1
[mieć] trudność z określeniem w papierach
Frekwencja ogółem
21
Na podstawie materiału z pozostałych typów organizacji powstała
kolejna definicja, podkreślająca ten sam aspekt „działania w organizacji”,
jednak przez badanych spoza Warszawy wskazywany rzadziej, o czym
świadczy frekwencja pola (łączna z trzech typów organizacji).
materiału z organizacji WM, KD i KM
w organizacji”
lb
semantycznego
Ekwiwalenty: czyli
6
sposób na wykazanie się; moje miejsce;
moje życie po prostu; więcej niż praca;
jakieś naprawdę ważne działania
10
jakiejś tam pracy; zawodu; innych działów
gospodarki; zawodu wykonywanego w taki
zwykły sposób
Określenia: to
9
misja; pasja; połączenie misji z pasją; powołanie; jakieś naprawdę ważne działania;
inna droga; odchyłka od normy
146
5
typ ludzi ciut innych
4
dowartościowuje od środka; pochodzi od
tego ducha; gdzieś z głębi wypływa
6
znaleźć; żyć tym i aż bać się o tym mówić;
tylko na to popatrzeć i już wszystko wiedzieć
Frekwencja ogółem
40
Definicje w tabelach 6. i 7. wskazują na przeciwstawianie przez badanych „działania w organizacji” pracy w innych miejscach i podkreślanie
przez nich szczególnych związków „działania” z wyborem drogi życiowej.
Dla tego aspektu istotne było także przekonanie, że ci, którzy działają
w organizacjach, to ludzie szczególni295.
Omówiony aspekt wiąże się z pojmowaniem (również obecnym we
wszystkich typach organizacji) „działania w organizacji” jako pracy za małe
pieniądze lub pracy wolontaryjnej, społecznej. Tu znowu pole zrekonstruowane na podstawie materiału pochodzącego z organizacji WD było najbardziej rozbudowane.
materiału z organizacji WD
w organizacji”
lb
semantycznego
Ekwiwalenty: czyli
2
działalność społeczna; praca za mniejsze
pieniądze niż gdzie indziej
11
nastawienia na zysk; ustawienia się; robienia pieniędzy w biznesie; pracy, żebym
tylko ja z tego miała coś a inni nie; zbijania majątków
Określenia: to
2
wolontariat; nisko płatna praca; praca nie
tylko dla pieniędzy
5
brak ludzi; brak ludzi wiernych; niskie
zarobki i złe warunki życiowe
1
jednak trzyma ludzi
Dział. na podmiot: o czym można
2
z góry wiedzieć jakie to będzie i czuć się
do tego zobowiązanym
Frekwencja ogółem
23
295
147
Kolejna definicja „działania w organizacji” została utworzona na
podstawie pozostałego materiału.
materiału z organizacji WM, KD i KM
w organizacji”
lb
semantycznego
Ekwiwalenty: czyli
4
nic innego, jak po prostu wolontariat; robienie sobie czegoś bez pieniędzy w stowarzyszeniu, co przynosi tylko satysfakcję, nic
więcej
5
pracy; kariery zawodowej; czegoś, za co
chciałabym otrzymywać wynagrodzenie;
sytuacji, gdy wynagrodzenie jest najważniejsze
Określenia: to
2
coś, w czym pieniądze jakoś przeszkadzają; dodatkowe jakieś zajęcie
1
bycie na emeryturze
–
–
Dział. na podmiot: czemu można
3
poświęcić troszeczkę swojego czasu; podjąć decyzję o tym
Frekwencja ogółem
15
W definicjach przedstawionych w tabelach 8. i 9. ponownie pojawił
się wątek przeciwstawienia „działania w organizacji” aktywności zawodowej. Tym razem za różnicujące uznano zarabianie (bądź niezarabianie)
pieniędzy. W trakcie wywiadów odnosiłam czasem wrażenie, że niektórzy
respondenci kwestię zarabiania pieniędzy traktowali w sposób bardzo zasadniczy, o czym świadczyły ich twierdzenia, że: pieniądze przeszkadzają
lub określenia w rodzaju: zbijanie majątków, ustawianie się czy dorabianie
się. Jednocześnie w organizacjach WD dostrzec można wątek negatywnych
konsekwencji, jakie pociągają za sobą niskie lub żadne zarobki w organizacjach.
148
3.3. Działanie w organizacji jako praca zawodowa
i kariera
Zawód i kariera to aspekty „działania w organizacji” obecne niemal
wyłącznie w organizacjach WD, a nieobecne (lub obecne w znikomym
stopniu) w pozostałych typach organizacji, najrzadziej w typie KM. Dlatego tabela 10. zawiera definicję zbudowaną tylko na podstawie materiału z organizacji WD.
Tabela 10. Definicja pojęcia „działanie w organizacji” zrekonstruowana na podstawie materiału z organizacji WD
w organizacji”
lb
semantycznego
Ekwiwalenty: czyli
2
bycie razem; współpraca
4
potrzeby ciągłej rywalizacji; sformalizowania; hierarchicznych układów; wykorzystywania stanowiska
Określenia: to
3
coś, co zależy od ludzi; coś więcej; fajna
sprawa
5
wzajemna pomoc; zżycie; sympatia; zgrany zespół
1
pozwala docenić umiejętności
2
mieć swoje miejsce; odnaleźć się
Frekwencja ogółem
17
Badani charakteryzowali „działanie w organizacji” przez pryzmat
szczególnego sposobu funkcjonowania, polegającego na tym, że ludzie
raczej ze sobą współpracują niż rywalizują. Jest to w rzeczywistości opis
przyjaznego miejsca pracy, badani dostrzegali w organizacji pozarządowej
możliwość realizacji ambicji zawodowych w stosunkowo mało stresującym
środowisku. Fakt postrzegania w „dużych” organizacjach „działania w organizacji” jako wykonywania zawodu (skądinąd bardzo szczególnego) potwierdzają kolejne definicje, związane z trzema sposobami pojmowania
„działania w organizacji” jako kariery.
149
Tabela 11. Definicja pojęcia „działanie w organizacji” zrekonstruowana głównie na
podstawie materiału z organizacji WD, jedynie 4 elementy pola pochodzą z organizacji KD
w organizacji”
lb
pola semantycznego
Ekwiwalenty: czyli
13
bezpośrednie kierowanie pracą; bycie liderem OP; solidna praca; opieka nad
całym domem; wspieranie wszystkich projektów
4
robienia rzeczy łatwych; bycia malutką,
cichutką, szarą myszką
Określenia: to
5
kariera, która nie przewraca w głowie;
wszystkie szczeble kariery jakie można
sobie wymarzyć
2
dyspozycyjność; kreatywność; sprawy organizacyjne
1
bardzo dowartościowuje
5
się realizować
Frekwencja ogółem
30
W powyższej definicji mowa jest o karierze wewnątrz organizacji,
polegającej na sprawowaniu samodzielnych funkcji kierowniczych, zarządzaniu, solidnym wykonywaniu swoich obowiązków i ponoszeniu w związku z tym odpowiedzialności nie tylko za siebie, lecz także za zespół ludzi.
Ten typ kariery badani oceniali pozytywnie. Podobny stosunek – przy pewnych zastrzeżeniach – mieli do kolejnego typu kariery.
w organizacji”
lb
pola semantycznego
Ekwiwalenty: czyli
1
pewien etap; umiejętność sprzedania się
2
bezinteresownego poświęcenia
Określenia: to
2
droga do instytucji międzynarodowych, jak
agendy ONZ; etap do MSZ
4
poznawanie procedur; wiedza, która się
potem bardzo przydaje
150
2
daje możliwości; jest w porządku, jeżeli
jest dla obu stron jasne i klarowne
Dział. na podmiot: o czym można
1
mówić otwarcie
Frekwencja ogółem
12
Powyższa definicja wskazuje na to, że „działanie w organizacji” może
stanowić etap, szczebel do dalszej kariery. Tym samym organizacja pozarządowa staje się miejscem zdobywania doświadczenia zawodowego, etapem w drodze do objęcia znaczących stanowisk, co nie było oceniane
negatywnie, jeśli nie wiązało się z jakimiś ukrytymi intencjami. Inny stosunek badani mieli do kolejnego typu kariery w organizacji pozarządowej,
zrekonstruowanego w tabeli 13.
podstawie materiału z organizacji WD, jedynie 6 elementów pola pochodzi z organizacji KD
w organizacji”
lb
pola semantycznego
Ekwiwalenty: czyli
6
osadzenie w strukturze, siateczce, powiązaniach; pewna wygoda jakaś; zrobienie
szybkiej kariery na bezdomności; zrobienie
takiej kariery, że hej
5
konkretnej pracy na rzecz innych; pasji;
poświęcenia
Określenia: to
2
taka trochę lepsza sytuacja
6
bycie osobą medialną, popularną; brak
ewaluacji sukcesów; magmowatość
1
daje możliwości
4
brać udział i obracać się w tym; wejść
w to i korzystać z tego do woli
Frekwencja ogółem
24
Jak widać, kariera w organizacji może też oznaczać wykorzystywanie
sytuacji dla osobistych celów, kosztem konkretnej pracy, a takiej sytuacji
sprzyja „atmosfera sukcesu”. Ten panujący czasem w organizacjach stan
pomieszania poczucia wyższości, przekonania o realizacji wyższych celów
151
i jednoczesnego braku ewaluacji działań296 najlepiej oddaje użyte przez
jedną z badanych osób określenie magmowatość.
Na postrzeganie „działania w organizacji” jako zawodu niewątpliwie
ma też wpływ dostrzeganie właśnie w „dużych” organizacjach takich aspektów tego działania, jak czynności biurowe i „robota papierkowa”.
podstawie materiału z organizacji WD, jedynie 3 elementy pola pochodzą z organizacji KD
w organizacji”
lb
pola semantycznego
Ekwiwalenty: czyli
13
praca w biurze; dzwonienie; organizowanie
spotkań; pisanie pism; siedzenie w papierach; poruszanie się w prawie dla OP
–
–
Określenia: to
1
coś bardzo podobnego do działalności firmy
2
sprawy biurowe; księgowość
1
[może] przytłaczać
1
tkwić
Frekwencja ogółem
18
Jedną z najważniejszych czynności związanych z administracyjną stroną „działania w organizacji” były wskazywane niemal wyłącznie w organizacjach WD czynności finansowe, przede wszystkim związane z koniecznością poszukiwania pieniędzy na działalność:
w organizacji”
lb
pola semantycznego
Ekwiwalenty: czyli
6
myślenie i robienie wokół zdobywania pieniędzy; rozliczanie projektów
1
takiego funkcjonowania na luzie
296
152
Określenia: to
–
–
4
księgowość; liczenie
1
wymaga sporo czasu
Dział. na podmiot: na co można
1
też mieć pieniądze
Frekwencja ogółem
13
Praca biurowa zbliża organizację do sposobu, w jaki działa zwykła
firma, typowa instytucja, pozbawiając ją specyficznego luzu. Nic zatem
dziwnego, że była postrzegana jako przytłaczająca. Jak wynika z analizy
pojęć „organizacja pozarządowa” i „sektor publiczny”297, to właśnie siedzenie w papierach, w odróżnieniu od pracy bezpośrednio z ludźmi, stanowiło jeden z najistotniejszych elementów odróżniających oba sektory.
Z kolei kręcenie się wokół pieniędzy to atrybut biznesu298. Obecność obu
tych obszarów jako aspektów „działania w organizacji” często stanowi dla
badanych źródło niepokoju związanego z możliwością przekroczenia pewnej granicy, która powoduje swoiste zachwianie poczucia tożsamości, uniemożliwia jasne określenie specyfiki „działania w organizacji” i odróżnienia
go od zarabiania pieniędzy w biznesie lub pracy w instytucji publicznej.
Okazuje się jednak, że o „działaniu w organizacji” pojmowanym jako
zawód można także myśleć, po prostu, jak o sposobie zarabiania pieniędzy.
Taki aspekt analizowanego pojęcia pojawił się jedynie w organizacjach
krajowych (KD i KM).
Tabela 16. Definicja pojęcia „działanie w organizacji” zrekonstruowana na podstawie materiału z organizacji KD i KM
w organizacji”
lb
semantycznego
Ekwiwalenty: czyli
5
praca tutaj; pełnienie obowiązków; odpowiedzialne wykonywanie zawodu
1
robienia czegoś od czasu do czasu
297
298
153
Określenia: to
5
zawód w sensie wykonywania pracy; nędzne, ale źródło utrzymania
2
zarabianie pieniędzy, żeby móc jakoś żyć
1
przynosi satysfakcję i zarobek
Dział. na podmiot: na co można
3
dbać i prawidłowo prowadzić
Frekwencja ogółem
17
W każdym typie organizacji, z których pochodzą podane wyżej stwierdzenia, miały one jednak odmienne źródła: w organizacjach KD taka refleksja oparta była częściej na własnych doświadczeniach badanych (w „dużych” organizacjach częściej otrzymują oni za swoją pracę wynagrodzenie299),
a w organizacjach KM formułowana była raczej w części wywiadu dotyczącej funkcjonowania trzeciego sektora w ogóle300.
3.4. Wady i zalety działania w organizacji
Postrzeganie „działania w organizacji” jako bardzo ciężkiej pracy,
podkreślanie uciążliwości tego zajęcia częściej zdarzało się w „dużych”
organizacjach (co także koresponduje z ogólnie częstszym podchodzeniem
w nich do tego rodzaju działania jak do zawodu, o czym była już mowa).
Udało się jednak stworzyć spójną definicję prezentującą ten aspekt, gdyż,
jeśli już takie wypowiedzi pojawiały się w organizacjach „małych”, to
w swej wymowie nie różniły się zasadniczo od tych formułowanych w organizacjach „dużych”.
Tabela 17. Definicja pojęcia „działanie w organizacji” zrekonstruowana na podstawie materiału ze wszystkich typów organizacji
w organizacji”
Ekwiwalenty: czyli
299
300
lb
pola semantycznego
6
dwa, trzy etaty; ogromna praca; zajęcie się
zawszawionym człowiekiem
Por.: tabela 2.
154
18
pracy, z której można wyjść tak na 100%;
ciepłych gdzieś tam posadek; ustawienia
się; poświęcania czasu tylko rodzinie i pracy; odskoczni; pójścia gdzieś, żeby się naładować; [dbania o] swoje zdrowie
Określenia: to
11
bardzo duży wysiłek; wyśrubowany wykaz
obowiązków; czas pracy poza normą; głęboka woda; coś męczącego
3
zmęczenie; bycie na jakiś takich obrotach;
[fakt, że] jednak nie wszystko idzie załatwić bardzo pozytywnie i od razu
3
miesza się z życiem prywatnym; [jest] dla
ludzi o mocnych nerwach
Dział. na podmiot: z czym można
6
z trudem sobie radzić; poświęcać więcej czasu, niż jest wymagane; kawał życia rodzinnego poświęcić; czasem od tego odskoczyć
Frekwencja ogółem
47
Podstawowa różnica, jaką można wskazać pomiędzy postrzeganiem
tej kwestii w „małych” i „dużych” organizacjach dotyczyła faktu, że „opozycje” pochodzące z organizacji WD i KD skupiają się raczej na pokazaniu
innych miejsc pracy (bowiem głównie to ich przedstawiciele świat pozarządowy charakteryzowali w opozycji do innych sektorów301), zaś w pozostałych organizacjach częstym „opozycyjnym” wątkiem w stosunku do ciężkiej
pracy w organizacji jest życie prywatne, przede wszystkim rodzinne.
Na drugim krańcu tego rodzaju ocen sytuowało się postrzeganie
„działania w organizacji” jako doświadczenia wolności i swobody, związanego z przyjemnością, satysfakcją i rozwojem. Zaletę tę dostrzegali przede
wszystkim pracownicy organizacji KD.
Tabela 18. Definicja pojęcia „działanie w organizacji” zrekonstruowana na podstawie materiału z organizacji KD
w organizacji”
lb
pola semantycznego
Ekwiwalenty: czyli
2
zwiększona wolność; pasja w jakimś stopniu
5
pracy przez cały rok; ustalonego urlopu;
rzeczy niesprawiających przyjemności
301
155
Określenia: to
9
coś bardziej dynamicznego niż gdzieś indziej; coś fajnego
7
czas, kiedy wypoczywamy, kiedy nie ma
telefonów, nie ma pism; samodzielne
funkcjonowanie
3
sprawia ogromną radość; cieszy; umacnia
tego, kto działa
2
bardzo lubić; doceniać i realizować się
w tym
Frekwencja ogółem
28
Być może przyczyną dostrzegania i podkreślania tego zjawiska jedynie przez badanych z organizacji KD był z jednej strony fakt, że nie są
one aż tak bardzo sformalizowane i zbliżone do typowych miejsc pracy
jak „duże”, warszawskie organizacje, a z drugiej to, że w „małych” organizacjach dostrzeżenie wolności i swobody skutecznie uniemożliwia poczucie swoistego przymusu moralnego. Często spotykałam się w nich
z przekonaniem, że podejmowanie „działania w organizacji” jest nie tyle
efektem wolnego wyboru, ile wynika z poczucia odpowiedzialności i swoistego imperatywu nakazującego zajęcie się tymi, którzy potrzebują pomocy, bo nie zapewnia im jej państwo. Jak jednak pokazuje kolejna definicja, poczucie swobody ma też swoje konsekwencje negatywne.
Tabela 19. Definicja pojęcia „działanie w organizacji” zrekonstruowana na podstawie materiału z organizacji KD
w organizacji”
lb
pola semantycznego
Ekwiwalenty: czyli
2
praca troszeczkę niezorganizowana; bycie
pracownikiem do wszystkiego
2
sprawności; wysokiej jakości działania
Określenia: to
2
praca na wariata; praca trochę zwariowana
2
łamanie regulaminu pracy
1
powoduje zamieszanie
Dział. na podmiot: do czego można
1
przywyknąć
Frekwencja ogółem
10
156
Bałagan, brak dobrej organizacji pracy jako cecha „działania
w organizacji”, również został dostrzeżony jedynie w organizacjach KD,
a i tutaj kwestia ta nie była często podnoszona. Badani raczej skłonni byli
dostrzegać dobrą stronę takiego niesformalizowanego sposobu funkcjonowania, a niedogodności z tym związane traktowali jako coś, do czego
można się przyzwyczaić.
Aspekt korzyści płynących z „działania w organizacji” w organizacjach
warszawskich (przede wszystkim „dużych”) był formułowany z nieco innym
rozłożeniem akcentów. Dla osób tu pracujących liczyło się przede wszystkim poczucie sprawstwa, ruch, dokonywanie ciągłych zmian i rozwój.
Tabela 20. Definicja pojęcia „działanie w organizacji” zrekonstruowana głownie na
podstawie materiału z organizacji WD, jedynie 7 elementów pola pochodzi z organizacji WM
w organizacji”
lb
pola semantycznego
Ekwiwalenty: czyli
5
bycie szefem samego siebie; wywieranie
wpływu; tworzenie projektów
4
poruszania się utartym szlakiem; zdobywania wykształcenia dla papierka w szufladzie; ustabilizowanego życia zawodowego; nudy
Określenia: to
9
wyjście na prostą; zaspokojenie swoich
wewnętrznych potrzeb, jakiegoś egoizmu;
coś, co nie jest przypadkowe; sposób samorealizacji; sposób rozwijania potrzeb
tkwiących wewnątrz, swoich zdolności
3
większa swoboda i możliwości; poczucie,
że się może; nowe doświadczenia
3
mobilizuje; daje możliwości, żeby się rozwijać i sprawdzić
Dział. na podmiot: czego można
2
się uczyć i się w tym samorealizować
Frekwencja ogółem
26
Częstym, i stosunkowo równomiernie pojawiającym się we wszystkich
typach organizacji (chociaż najsłabiej artykułowanym w organizacjach KD),
motywem podejmowania pracy w organizacji była także podkreślana przez
badanych wewnętrzna potrzeba, uznanie takiego zachowania za naturalne,
157
zwyczajne działanie, za coś oczywistego, co nawet trudno nazwać świadomym wyborem.
Tabela 21. Definicja pojęcia „działanie w organizacji” zrekonstruowana na podstawie materiału ze wszystkich typów organizacji
w organizacji”
lb
pola semantycznego
Ekwiwalenty: czyli
14
po prostu bycie tutaj i robienie; całe życie;
część naszego życia
6
zabiegania; błądzenia; plątania się; myślenia o sobie, że jak jeszcze temu pomogę,
to już w ogóle będę dobra
Określenia: to
12
powołanie; coś oczywistego; normalne
funkcjonowanie; odruch; coś ciche tam
w środku; tradycja; coś zaraźliwego
8
rodzina; rozmawianie z mężem; wiara;
dom; znajomi;
6
[dzieje się] w zgodzie z samym sobą; jakoś
tak samo wychodzi; po prostu jest; [sprawia,
że] wszystko jest naprawdę w porządku
5
żyć na okrągło; urodzić się z tym; nie można czegoś takiego nie mieć; obowiązkowo
angażować w to rodzinę
Frekwencja ogółem
51
Badani często podkreślali, że trudno mówić tu o heroizmie czy poświęceniu, zaś konsekwencją „działania w organizacji” – pojmowanego
jako postawa polegająca na zaangażowaniu, wrażliwości, poczuciu obowiązku wobec innych – jest osiągnięcie poczucia sensu i spokoju wewnętrznego. Często spotykałam się – szczególnie w „małych” organizacjach –
z poglądem, że inaczej po prostu nie da się żyć, bo czegoś takiego nie
można nie mieć. Również przede wszystkim w „małych” organizacjach
badani podkreślali rodzinny kontekst „działania w organizacji”.
Jednak oczywistość „działania w organizacji” w „dużych” i „małych”
organizacjach była inaczej rozumiana i miała odmienne źródła. W „dużych” organizacjach podstawową przyczyną było przekonanie o koniecz-
158
ności budowania społeczeństwa obywatelskiego obok państwa, brania spraw
we własne ręce, ponieważ nikt tak dobrze jak obywatele nie potrafi załatwiać spraw obywateli. W „małych” organizacjach u podstaw „działania
w organizacji” leżała raczej osobista wrażliwość na nieszczęście konkretnych, pojedynczych ludzi, poczucie obowiązku w sytuacji, gdy państwo nie
wywiązuje się ze swoich obowiązków i trzeba je zastąpić. W tym kontekście
warto wspomnieć, że w grupie trzynastu badanych osób z „małych” organizacji aż siedem było zaangażowanych społecznie w oficjalnych instytucjach
działających przed 1989 rokiem, takich jak: Rady Narodowe, Liga Kobiet
Polskich czy różnego rodzaju organizacje funkcjonujące wokół szkoły i nauczycieli. Wśród tak samo licznej grupy badanych z „dużych” organizacji
znalazłam natomiast tylko jedną osobę z taką przeszłością. Można by rzec,
że „na prowincji” badani do „zaangażowania społecznego” „nie potrzebowali demokracji”, m.in. dlatego ich myślenie o przemianach w Polsce
w większym stopniu determinowało dostrzeganie problemów społecznych,
niż niedoborów funkcjonowania, choćby zasady pomocniczości302.
3.5. Współpraca zewnętrzna i konkretne
działania
W definicjach zbudowanych na podstawie analizy wywiadów istotny
okazał się także aspekt „działania w organizacji” rozumianego jako podejmowanie współpracy zewnętrznej, z innymi podmiotami życia publicznego.
Można było jednak dostrzec istotną różnicę w podejściu badanych osób do
tej kwestii w zależności od typu organizacji, którą reprezentowali. Tym razem różnicująca okazała się przede wszystkim odległość od Warszawy.
w organizacji”
Ekwiwalenty: czyli
302
lb
pola semantycznego
2
zdobywanie partnerów w administracji
i w biznesie
159
2
roszczeniowości
Określenia: to
3
coś znanego wszem i wobec
7
administracja; sejm; biznes; Francuzi;
bycie doradcą ministra
2
kształtuje pewną świadomość; wychodzi
poza cztery ściany
2
sobie wzajemnie pomagać
Frekwencja ogółem
18
A oto definicja zbudowana na podstawie wywiadów przeprowadzonych z badanymi w organizacjach działających daleko od Warszawy.
Tabela 23. Definicja pojęcia „działanie w organizacji” zrekonstruowana na podstawie materiału z organizacji KD i KM
w organizacji”
lb
pola semantycznego
Ekwiwalenty: czyli
8
organizowanie się ludzi; praca ludzi świeckich; wspólne działanie; załatwianie jakichś spraw z dyrektorem szkoły, z władzami miasta
5
dbania o swój własny interes; trzymania
swoich doświadczeń tylko dla siebie; braku zainteresowania, co ktoś inny robi
Określenia: to
4
możliwość wyeksponowania się; reprezentowanie OP na zewnątrz
14
lokalna prasa i telewizja; społeczności
lokalne; małe środowiska; ten powiat;
władze miasta; kuratorium; kluby; inne
miejsca prac
4
[pozwala] być zauważanym; powoduje
dobre postrzeganie przez władze
5
ugruntować po jakimś czasie; utrwalić;
dobrze się w tym czuć
Frekwencja ogółem
40
W organizacjach oddalonych od stolicy dominowało zorientowanie
badanych na środowisko lokalne, podczas gdy w stolicy – jak wynikało
160
także z innych analiz303 – był to wątek właściwie nieobecny, zaś ewentualna współpraca z sektorem publicznym dotyczyła bardziej relacji na najwyższym szczeblu administracji niż np. samorządu miasta czy dzielnicy.
Ostatnim aspektem, w ramach którego na podstawie zgromadzonego materiału udało się zbudować definicje pojęcia „działanie w organizacji” było, podkreślane przez badanych, znaczenie konkretnych czynności
i zadań podejmowanych w ramach tej aktywności. Pełne definicje udało
się odtworzyć dla dwu najbardziej odległych typów organizacji, tj. „dużych
warszawskich” i „małych krajowych”. Mimo pozornego podobieństwa, oba
zrekonstruowane niżej poglądy zasadniczo się różnią.
w organizacji”
lb
pola semantycznego
Ekwiwalenty: czyli
4
akcja wakacyjna; przerabianie ton żywności
6
pracy w biurze; przychodzenia do biura na
kawę i pogawędki; zamykania swojego
biurka o 16; pracy za biurkiem tylko z papierami
Określenia: to
2
nastawienie na działanie
–
–
2
funkcjonuje
3
widzieć jego efekt; starać się; angażować
Frekwencja ogółem
17
Tabela 25. Definicja pojęcia „działanie w organizacji” zrekonstruowana na podstawie materiału z organizacji KM
w organizacji”
Ekwiwalenty: czyli
303
lb
pola semantycznego
6
to, co się wykonuje; założenie fartucha
roboczego; robienie budynku od stanu
surowego; wyrzucanie błota z czyjejś chałupy
161
7
wystąpień na forum publicznym, gdzie
może się pokazać; [poczucia] misji
Określenia: to
2
bardzo drobiazgowe działania
4
pięknie nakryty stół; paczki na Wielkanoc;
stołówka
2
przynosi satysfakcję
2
należy zrobić dobrze
Frekwencja ogółem
23
W organizacjach WD silniej dochodził do głosu aspekt konkretnych,
widocznych efektów podejmowanych działań, zaś w organizacjach KM nacisk
kładziono raczej na powszednie, codzienne czynności, zwykle mało efektowne i niezbyt nadające się do pokazywania. Inaczej wyglądał także zestaw
przytaczanych przez badanych „opozycji” jako konkretnych działań. W organizacjach WD znów pojawił się wątek odróżniania ich od sektora publicznego, podczas gdy w organizacjach KM ważniejsze było prezentowanie
konkretnych czynności w opozycji do postrzegania i opisywania „działania
w organizacji” jako czegoś wzniosłego, patetycznego lub heroicznego.
3.6. Podsumowanie
Mimo istotnych różnic, jakie można było zaobserwować w poszczególnych typach organizacji (różnic, które dla klarowności wywodu starałam
się podkreślać), badanych pracowników organizacji pozarządowych oczywiście znacznie więcej łączy niż dzieli. Tabela 26. prezentuje „siłę” poszczególnych aspektów pojęcia „działanie w organizacji”.
Tabela 26. Zestawienie aspektów definicji pojęcia „działanie w organizacji”304
Aspekt definicji
Frekw.304
%
Uwagi
Działanie na rzecz innych
ludzi
84
13,7
aspekt w „dużych” organizacjach postrzegany jako idea służebności wobec
społeczeństwa; w „małych” jako bliski,
bezpośredni kontakt z adresatami działań organizacji
304
Suma wszystkich elementów definicji.
162
Wyjątkowość, poczucie
sensu, misji
61
9,5
aspekt najsilniej dostrzegany w organizacjach WD
Współpraca zewnętrzna,
z innymi podmiotami życia publicznego
58
9,5
aspekt w organizacjach oddalonych od
Warszawy pojmowany w kontekście
środowiska lokalnego
Wewnętrzna potrzeba,
oczywistość
51
8,3
aspekt powszechny we wszystkich typach organizacji
Bardzo ciężka praca
47
7,7
aspekt najsilniej dostrzegany w „dużych” organizacjach
Pozytywna kariera zawodowa
42
6,8
aspekt dostrzegany w „dużych” organizacjach, głównie WD
Aktywność i zaangażowanie
40
6,5
Konkretne
i zadania
czynności
40
6,5
Praca społeczna lub nisko
płatna
38
6,2
aspekt najsilniej dostrzegany w organizacjach WD
Czynności biurowe i finansowe
31
5,1
Doświadczanie wolności,
swobody
28
4,6
aspekt dostrzegany w organizacjach
KD
Sprawstwo, ciągłe zmiany, rozwój
26
4,2
aspekt dostrzegany głównie w organizacjach WD
Negatywna kariera
24
3,9
Przyjazne miejsce pracy
17
2,8
WD
Sposób zarabiania pieniędzy
17
2,8
oddalonych od Warszawy
Bałagan
10
1,6
KD
614
100
Frekwencja ogółem
Powyższe zestawienie frekwencji poszczególnych aspektów kategorii
„działanie w organizacji” pozwala wyodrębnić te, które badani uznali za
najważniejsze. Jednak dla zaprezentowania pełnego obrazu tego zagadnienia postanowiłam, również w odniesieniu do pojęcia „działanie w or-
163
ganizacji”, odstąpić na chwilę od metody analizy pól semantycznych i zastosowanej przeze mnie typologii organizacji305.
3.6.1. Czy „działanie w organizacji” to sposób na życie?
W trakcie badania wprost pytałam swoich rozmówców czym jest dla
nich praca w organizacji pozarządowej i prosiłam o nazwanie motywacji,
które nimi kierują. Oczekiwałam, że sami znajdą właściwe określenia – co
często miało miejsce – jednak kilkoro badanych nie potrafiło tego zdefiniować, niejednokrotnie dlatego, że działalność społeczna była dla nich
czymś oczywistym, aktywnością podejmowaną w sposób bezrefleksyjny,
wręcz odruchowy. Z tego powodu trudno im było wskazać zarówno powody, jak i korzyści, wynikające dla nich z faktu realizowania właśnie takiej drogi życiowej. Czasem zdarzało się także, że nie potrafili samodzielnie przywołać odpowiednich do ujęcia tych kwestii określeń. Wówczas
podsuwałam im coś w rodzaju kafeterii (stosowany np. w ankietach zbiór
możliwości, spośród których badany wybiera najbardziej mu odpowiadające), w której proponowałam takie pojęcia, jak: „zawód”, „powołanie”,
„misja”, „sposób na życie”, „pasja”, „hobby”. Zwykle już po pierwszych
dwu, trzech zaproponowanych przeze mnie wyrażeniach badani przejmowali inicjatywę i rozwijali temat samodzielnie. Wszystkie używane (zarówno spontanicznie, jak i po moich podpowiedziach) przez nich pojęcia
można podzielić na kilka typów.
Podstawową różnicę, jaką udało mi tu uchwycić, oparłam na obserwacji, że mówiąc o znaczeniu w ich życiu „działania w organizacji” niektórzy badani chętnie używali „wielkich słów”, inni zaś czuli się w pewien
sposób zażenowani, onieśmieleni tego rodzaju wyrażeniami. Dużą popularnością cieszyło się (bliskie zapewne opisanej wcześniej postawie „bezrefleksyjnej”) sformułowanie „sposób na życie”. Z jednej strony zaspakajało ono potrzebę poważnego potraktowania tematu, z drugiej – nie
odwoływało się do wyrażeń zbyt „napuszonych”. Jeśli natomiast te ostat-
305
Chwilowe odstępstwo od przyjętej metodologii można uzasadnić tym, że w wypadku budowania kompletnych definicji – jak ma to miejsce w tym rozdziale – pominęłam wątki, dla których nie było możliwe ich skonstruowanie. Zasygnalizowanie aspektów
działania w organizacji staje się możliwe np. dzięki zastosowaniu zilustrowanego cytatami opisu.
164
nie były przywoływane, to największą popularnością cieszyły się terminy
„powołanie” i „misja”. Ciekawy punkt widzenia przedstawił jeden z respondentów, generalnie dosyć krytycznie oceniający sytuację polskich organizacji pozarządowych. Jego zdaniem to właśnie poczucie misji pozwala mu nadal działać w sytuacji, gdy początkowa pasja została już
częściowo stłumiona przez warunki zewnętrzne.
3.6.2. Działam, więc [czuję, że] jestem
Dla wielu badanych „działanie w organizacji” było sposobem na zaspokojenie potrzeb emocjonalnych, takich jak: zakorzenienie w środowisku
społecznym, poczucie przynależności do grupy, poczucie bezpieczeństwa
i przekonanie, że jest się potrzebnym innym ludziom. Fakt, że podejmuje
się działania w grupie ludzi o zbliżonych poglądach i ideałach, często o podobnych doświadczeniach życiowych, a więc zdolnych do empatii, stanowił
dla tych osób ważne źródło poczucia bezpieczeństwa i zakorzenienia.
Ja może na początku dlatego tutaj byłam, bo może czegoś się bałam. Tego,
że pójdę w całkiem inne środowisko z przeszłością taką, jaką mam i bałam się
tego, jak mnie – załóżmy – ludzie przyjmą czy jak mnie będą traktować. Bałam
się tego, nie ukrywam, a wiedziałam, że jak tutaj będę, to już z góry wiedziałam
jak będzie. (organizacja WD)
Bardzo istotną przesłanką podejmowania „działania w organizacji”
było dla badanych przekonanie, że taka aktywność jest społecznie pożyteczna, a zatem, oni sami, gdy się w nią angażują, mogą poczuć się potrzebni innym.
Bo jak ja widzę dużo właśnie potrzebujących, to ja czuję w sobie, że jestem
potrzebna i muszę jeszcze więcej tym ludziom pomagać. (organizacja KM)
Badani często mówili o organizacji jako o miejscu, w którym dobrze
się czują, chociaż zdarzało mi się także zetknąć z określeniem dobre samopoczucie użytym w zdecydowanie szerszym sensie, dla określenia życia
w zgodzie z samym sobą, przekonania o słuszności wybranej drogi życiowej, co – jak pokazuje ostatni cytat w tym rozdziale – także stanowić może
bardzo istotny czynnik motywujący do działania.
165
Ja nie wiem, czy gdybym nie czuła się dobrze w tej pracy czy nie wiem, za
500 zł chyba bym nie jeździła. Coś mnie tam trzymało więcej, np. bardzo, bardzo
przykro było, że moja współpraca się skończyła i to dosyć nagle i pociesza mnie
fakt, że właśnie mama tam pracuje i ja sobie, jak już czuję, że muszę tam pojechać, to zawsze mam to wytłumaczenie; jadę nie tylko ot tak sobie. (organizacja KD)
W wywiadach często podkreślano, że „działanie w organizacji” przynosi zaangażowanym w nie osobom wiele pozytywnych emocji. Do najważniejszych zaliczano satysfakcję, wzruszenie, poczucie siły i sprawstwa.
Przyszła i powiedziała: Ludzie, pomóżcie! I wygraliśmy w sądzie. (...) Pomagając innym umacniam siebie, każda załatwiona sprawa daje wielką satysfakcję, dla mnie to jest sukces. (organizacja KD)
Bardzo ważną kwestią z punktu widzenia samopoczucia badanych
było ich przekonanie o sensie i skuteczności podejmowanych działań. Często w wywiadach podkreślano motywacyjne znaczenie tego, że efekty działań organizacji są widoczne i w ocenie badanych sensowne, gdyż odwołują się bezpośrednio do pożytku społecznego306.
Ta praca nie jest taka bezsensowna, to nie jest robienie samochodów, które się potem psują, ale jest to coś więcej, z tego mają pożytek ludzie. (organizacja WD)
Istotnym efektem przekonania o skuteczności podejmowanych działań było to, że respondenci czuli się dowartościowani.
To nie jest tak, że ja myślę o sobie, że jak jeszcze temu pomogę, to już
w ogóle będę dobra, nie, to nie tak. To jest coś takiego, że cieszę się, że coś
zrobiłam, to jest dla mnie takie ciche coś tam w środku, co mnie jakoś tak...,
no ale przecież ja u kogoś byłam, z kimś rozmawiałam, jakieś nowe doświadczenia, ja coś z tego..., może nie jakichś tam pochwał, nagród czy czegoś takiego,
tylko właśnie chodzi mi o to, że nie wiem, tak od środka czuję się dowartościowana, tak sama dla siebie po prostu. (organizacja WM)
306
Jest to temat bezpośrednio zahaczający o – istotną dla opisu stanu świadomości
„pozarządowców” – kwestię dokonywanych przez nich porównań zasad funkcjonowania
organizacji pozarządowych i innych instytucji, zarówno biznesowych, jak i administracji
publicznej; por.: Część trzecia, rozdział 2, punkt 2 niniejszej pracy.
166
W szczególnej sytuacji znajdowały się osoby, dla których praca w organizacji pozarządowej stanowiła swego rodzaju psychoterapię, pozwalającą poradzić sobie w ekstremalnej sytuacji życiowej, a co najważniejsze,
odnaleźć sens osobistego cierpienia, jakie ich spotkało. Znalezienie się
w trudnej, czy nawet tragicznej, sytuacji osobistej (jak np. bycie ofiarą
przestępstwa, niepełnosprawność lub samotne, przedwczesne macierzyństwo) było jedną z częstych okoliczności, w których dochodziło do
pierwszego kontaktu badanych z organizacją pozarządową307. Jeśli osoba
doświadczająca pomocy decydowała się związać z organizacją, niejednokrotnie udawało się jej niejako przedefiniować osobiste doświadczenia
i doznać ulgi, dzięki możliwości odnalezienia sensu własnej tragedii w tym,
że jest w stanie udzielić pomocy osobom w podobnej sytuacji.
Ja długo po wypadku byłem w takiej beznadziei psychicznej i fizycznej i pod
każdym względem. A ja byłem bardzo aktywny przed wypadkiem. Byłem na granicy wytrzymałości w momencie, kiedy poznałem Szwedów, kiedy dowiedziałem
się, że mogę funkcjonować. Kiedy wychodziłem ze szpitala, to lekarz powiedział,
że ja studiów nie skończę, bo nie będę mógł siedzieć, że samochodem nie będę
mógł jeździć, właściwie moje życie jest już skończone. I ja w to uwierzyłem lekarzowi. A kiedy przyjechali Szwedzi. To pokazali, że ja mogę jeździć samochodem,
mogę studiować, pracować, pomagać takim jak ja i tak dalej. (organizacja KD)
Nie mniej istotne były dla wielu respondentów nieco lżejsze pozytywne emocje, jakie stawały się ich udziałem dzięki pracy w organizacji pozarządowej. Zaliczali do nich odczuwanie radości i przyjemności oraz możliwość poświęcania się zajęciom, które nie są męczące, i które się lubi.
Mnie to sprawia ogromną radość. Nawet, jak się doprowadzi sprawę do
końca, to i tak się ją pamięta, bo to cieszy. (organizacja KD)
Dla części respondentów praca w organizacji to po prostu pasja,
hobby, sposób spędzania wolnego czasu, dodatkowe zajęcie, a nawet w jednym wypadku wręcz alternatywa dla nudy.
Znaczy w domu też dużo czasu no mi to zajmuje, tzn. dużo czasu, wtedy
kiedy mam wolny czas piszę jakieś tam pisma itd., przeglądam, coś tam szukam,
dowiaduje się, no ale właśnie to też, tak jak mówię, w ramach wolnego czasu
(...) Na pewno, jeżeli bym miała pracę, to już tego czasu tyle bym nie miała, żeby
307
Por.: Część trzecia, rozdział 1, punkt 1.2 niniejszej pracy.
167
zajmować się jeszcze dodatkowo jakimiś tam sprawami stowarzyszenia, a tak
naprawdę tak jak to mówię; z nudów coś trzeba robić. (organizacja WM)
„Działanie w organizacji” bywało także wynikiem wysokiego poziomu
aktywności życiowej. Miało to duże znaczenie szczególnie w wypadku osób,
które zakończyły już pracę zawodową i na emeryturze starały się znaleźć
dla siebie miejsce, w którym nadal mogłyby czuć się potrzebne i zaangażowane.
Ponadto wydaje mi się, że potrzebny jest i żonie i mnie, jak powiedziałem
razem, no, trzeba coś robić. Oboje jesteśmy na emeryturze, ale wcale tego nie
czujemy. I to jest też nam potrzebne, jest potrzebne żonie, to jest potrzebne mnie,
żeby coś robić. My nie możemy czegoś takiego nie mieć. (organizacja KM)
Dla klarowności wywodu zdecydowałam się podzielić i uporządkować
bogaty i zróżnicowany wachlarz motywacji, jakie deklarowali badani wyjaśniając swoje zaangażowanie w pracę organizacji pozarządowych. Jednak
wielu z nich miało bardzo złożone podejście do tej sprawy: w pracę na
rzecz innych angażowali się z wielu powodów, zarówno wypływających
z systemu wartości, jak i bardzo codziennych, związanych z możliwością
zaspakajania najróżniejszych potrzeb osobistych. Wypowiedź prezentująca
właśnie takie wszechstronne podejście może posłużyć za podsumowanie
tej złożonej problematyki:
Znaczy na pewno to jest powołanie, to jest jakaś wewnętrzna potrzeba
działania, to jest też taki sposób samorealizacji, to jest sposób rozwijania pewnych
swoich jakichś tam zdolności albo potrzeb tkwiących wewnątrz, a poza tym to
też jest potrzeba kontaktów i nawiązywania następnych, znaczy ja wiem, wydaje
mi się, że to też może być jakiś sposób na wykazanie się. (organizacja WM)
Zaprezentowany materiał pozwala uzasadnić tezę o znaczeniu, jakie
badani przypisywali działaniu w organizacji i zaangażowaniu społecznemu.
To w ich życiu bardzo istotne zagadnienia, dla wielu stanowiące podstawę
myślenia o sobie samym, ważny, jeśli nie najważniejszy, komponent światopoglądu308. Jednocześnie, jak starałam się wykazać w dotychczasowych
analizach, zwykle nadrzędnym zagadnieniem było dla respondentów ich
zaangażowanie społeczne, a działanie w organizacji stanowiło dogodny
sposób realizacji takiego sposobu funkcjonowania.
308
Por.: przypis 144 w Części drugiej niniejszej pracy.
Rozdział 2
Elementy świata społecznego:
pojęcia podstawowe
1. Analiza pojęcia „ludzie trzeciego sektora”
1.1. Analiza pola semantycznego „ludzie trzeciego
sektora” na podstawie materiału ze wszystkich
organizacji
W tabeli 27. przedstawiam liczbowe i procentowe rozkłady zarówno
poszczególnych elementów składowych pola semantycznego pojęcia „ludzie
trzeciego sektora”, jak i całkowitą jego frekwencję oraz frekwencje zbiorcze dla każdej z jego sieci. Pozostałe tabele (od 28. do 52.) zawierające
wyniki analizy pojęcia „ludzie trzeciego sektora” znajdują się na stronie
internetowej: http://antropologia.isns.uw.edu.pl/dudkiewicz.html.
Tabela 27. Frekwencje poszczególnych sieci pola semantycznego „ludzie trzeciego
sektora”, w liczbach bezwzględnych i w %
WD
WM
Sieci pola
lb
Ekwiwalenty
165 22,3
Opozycje
Asocjacje
Okr. i dział. podmiotu
Działania na podmiot
Frekwencja pola
Udział w całkowitej
frekwencji pola w %
%
40
5,4
55
7,4
426 57,4
56
742
7,5
lb
%
148 13,4
lb
%
214 19,0
8,6
87
7,8
136 12,1
701 63,3
633 56,3
76
6,9
73
26,8
6,5
69
100 1125
Ogółem
KM
95
100 1107
17,9
KD
6,1
lb
lb
%
723 17,5
95
8,2
303
7,3
93
8,0
371
9,0
690 59,5 2450 59,3
86
100 1160
27,2
%
196 16,9
7,4
287
6,9
100 4134
100
28,1
100
Elementy świata społecznego: pojęcia podstawowe
169
W polu semantycznym zrekonstruowanym dla pojęcia „ludzie trzeciego sektora” wyrażenia pochodzące z wypowiedzi przedstawicieli „dużych” warszawskich organizacji stanowiły zaledwie 18% ogółu, chociaż
sieć „ekwiwalentów” badanego podmiotu pola była w tym konkretnym
wypadku najobszerniejsza. Największe, ze względu na analizę frekwencji,
subpole utworzone zostało dla wypowiedzi pochodzących od badanych
z „małych” organizacji krajowych. Największy udział w całej frekwencji
pola miały sieci, które zaliczyłam do wewnętrznych („określenia”, „działania podmiotu” i „ekwiwalenty”). Elementy zewnętrzne – związane z otoczeniem badanego podmiotu pola („opozycje”, „asocjacje” i „działania na
podmiot”) były tutaj w zdecydowanej mniejszości, co wskazuje na bardzo
silny związek emocjonalny badanych z analizowaną kategorią. Nic dziwnego: „ludzie trzeciego sektora” to pojęcie bezpośrednio odnoszące się
do nich samych, na co wskazywało też częste używanie przez nich w charakterze „ekwiwalentu” zaimka „my” (tabela 28. w internecie).
Pozostałe, najczęściej używane „ekwiwalenty” pojęcia „ludzie trzeciego sektora” to: władze i przedstawiciele organizacji, wyrażenia pozbawione cech charakterystycznych (neutralne) oraz konkretne funkcje i wykonywane zawody. Sporo sformułowań sygnalizowało istnienie jakiejś
grupy, środowiska, wiele dotyczyło podziału na płatny personel i wolontariat. Istotna okazała się też przynależność formalna i stały (lub nie)
związek z organizacją.
Kolejna analiza dotyczy frekwencji sieci „opozycji” dla pojęcia „ludzie
trzeciego sektora” w rozbiciu na związane z sektorem publicznym i pozostałe (tabela 29. w internecie).
Dla ludzi trzeciego sektora dwie podstawowe grupy odniesienia stanowili adresaci działań organizacji i pracownicy sektora publicznego –
przede wszystkim ci, którzy sprawują władzę. Można wnioskować, że odróżnienie się od nich stanowi – wg badanych – podstawę autoidentyfikacji
ludzi trzeciego sektora. Trzecia w kolejności grupa „opozycji” to ludzie
zatrudnieni w biznesie. Istotne okazały się także różnice wynikające z wykonywania innych zawodów (za przedstawicieli innych profesji można
oczywiście także uznać pracowników sektora publicznego, biznesmenów
itp.). Uwagę zwraca także postrzeganie ludzi trzeciego sektora w „opozycji” do osób mających inne, obce im cechy, takie, jak: brak zaangażowania,
zainteresowanie dobrami materialnymi czy funkcjonowanie w układach
hierarchicznych. Nieco inaczej przebiegały porównania jednoznacznie war-
170
tościujące: ludzie trzeciego sektora dwukrotnie częściej byli przez badanych
oceniani jako „lepsi” niż jako „gorsi” od innych. Trzeba jednak zaznaczyć,
że tego rodzaju wypowiedzi, przynajmniej w formie jasno zarysowanych
„opozycji”, generalnie nie były liczne.
Analiza sieci skojarzeń („asocjacji”) z pojęciem „ludzie trzeciego
sektora” została podporządkowana temperaturom emocjonalnym – pozytywnym, negatywnym i neutralnym – które badani przypisywali poszczególnym wyrażeniom (tabela 30. w internecie).
Na podstawie analizy „asocjacji” można stwierdzić, że pomiędzy „asocjacjami” pozytywami i negatywami otaczającymi ludzi trzeciego sektora
panuje względna równowaga. Wśród „asocjacji” negatywnych badani wskazywali przede wszystkim kłopoty finansowe oraz frustrację i zniechęcenie.
Wśród pozytywów najwięcej wypowiedzi dotyczyło satysfakcji i poczucia
sensu podejmowanych działań, chociaż często mówiono też o przyzwoitych
zarobkach w organizacjach. Zwraca uwagę fakt, że czynności i relacje biurokratyczno-formalne rzadko były przez badanych kojarzone negatywnie,
zdecydowanie częściej stosunek do nich był neutralny.
Lepiej, niż uwarunkowania zewnętrzne, badani oceniali ludzi trzeciego sektora i ich działania: w puli „określeń i działań podmiotu” stosunek pozytywnych do negatywnych wyrażeń wyniósł prawie sześć do jednego (tabela 31. w internecie).
Najczęściej podkreślaną przez badanych zaletą pracowników organizacji była aktywność i zaangażowanie. Tego tematu dotyczyła co dziesiąta
wypowiedź z puli „określeń i działań podmiotu”. Kolejna, pod względem
liczebności, grupa opinii pozytywnych dotyczyła skuteczności, siły i kompetencji, innowacyjności i zdolności adaptacyjnych, szczególnego – dodajmy szczególnie pozytywnego – stosunku do ludzi oraz budowania wspólnoty. Na dalszych miejscach znalazły się: charyzma i wpływ na ludzi,
ciężka praca i poświęcenie, niesienie pomocy innym, bezinteresowność
oraz tworzenie swobodnych, niezhierarchizowanych relacji. Zwraca uwagę
niewielki odsetek wypowiedzi odnoszących się do podejmowania współpracy, a to, o czym mówiono, dotyczyło przede wszystkim współpracy poza
trzecim sektorem. Wśród „określeń i działań” neutralnych przeważały te
opisujące konkretne czynności i dziedziny, w tym związane z finansami.
Do największych wad ludzi trzeciego sektora badani zaliczyli nieskuteczność i niekompetencję oraz brak uczciwości i rzetelności w działaniach.
Sporo wypowiedzi odnosiło się także do braku współpracy oraz robienia
171
takiego rodzaju kariery, która przez respondentów została oceniona negatywnie.
W wypowiedziach dotyczących tego, czy ludzie trzeciego sektora odróżniają się od innych osób, badani ponad dwukrotnie częściej skłaniali
się do poglądu, że taka odrębność istnieje. Była ona najczęściej rozumiana jako przynależność do specyficznego środowiska pozarządowego. Średnio jedna wypowiedź w każdym wywiadzie zawierała ogólną opinię o odmienności i co najmniej jedna dotyczyła wspólnoty rodowodów lub
problemów, jakie łączą ludzi trzeciego sektora.
Jedynie niespełna 4% „określeń i działań podmiotu” dotyczyło tego,
jacy powinni być i co powinni robić ludzie trzeciego sektora. Najważniejsze standardy to zaangażowanie oraz szczególne predyspozycje moralne
i psychiczne.
Na podstawie proporcji wyrażeń dotyczących pozytywnych i negatywnych „działań na podmiot” (tabela 32. w internecie) można stwierdzić
nieco lepszą sytuację ludzi trzeciego sektora niż wnioskując na podstawie
analogicznej proporcji w puli „asocjacji”: na jedno „złe” „działanie na
podmiot” przypadało tutaj aż 2,5 „dobrego” doświadczenia. Wśród „działań” negatywnych, które spotykały omawianą grupę, można wskazać przede
wszystkim: krytykę, brak zaufania, lekceważenie i marginalizowanie oraz
działanie na ich szkodę. To, co im się przydarzało dobrego, najczęściej
przybierało formę: pomocy oraz szacunku, docenienia i obdarzenia zaufaniem. Natomiast, co ciekawe, kierowane pod ich adresem „działania”
neutralne to głównie ocena i kontrola oraz nawiązywanie i utrzymywanie
kontaktu.
Pojęcie „ludzie trzeciego sektora” było w największym stopniu utożsamiane przez badanych z nimi samymi. Istotne były także związki tej
grupy z organizacjami pozarządowymi, bardzo wiele „ekwiwalentów” odnosiło się właśnie do relacji ludzi i organizacji, w której pełnią funkcje
albo wykonują określone zawody. Tożsamość ludzi trzeciego sektora była,
zdaniem badanych, oparta przede wszystkim na odróżnieniu od dwu podstawowych grup odniesienia: ludzi związanych z sektorem publicznym
i adresatów działań organizacji. W kontekście tak znacznej autoidentyfikacji badanych z omawianą grupą oraz przeciwstawienia jej dwu innym
– ocenianym negatywnie309 – nie dziwi bardzo pozytywna ocena ludzi trze309
172
ciego sektora. Nie aż tak entuzjastycznie, ale również raczej pozytywnie,
badani oceniali otoczenie ludzi trzeciego sektora, na co wskazywała równowaga pomiędzy pozytywnymi i negatywnymi „asocjacjami” i – przede
wszystkim – zdecydowana przewaga wyrażeń pozytywnych w puli „działań
na podmiot”.
1.2. Analiza subpól pola semantycznego
„ludzie trzeciego sektora” na podstawie materiału
z poszczególnych typów organizacji
Prezentacja sieci poszczególnych subpól zrekonstruowanych dla pojęcia „ludzie trzeciego sektora”, oprócz wyników analizy frekwencji, zawiera jeszcze – zgodnie z zasadami przedstawionymi w części metodologicznej – przykłady ilustrujące poszczególne grupy zwrotów. Ze względu
na konieczność przeniesienia tabel do internetu, większość tych przykładów
jest dostępna tylko w wersji elektronicznej, niewiele z nich znalazło się
w tekście. Natomiast łączne podsumowanie wszystkich czterech analiz
zostało pomyślane jako prezentacja najważniejszych różnic poglądów badanych wywodzących się z czterech typów organizacji. Różnice te były
związane bądź to z wielkością organizacji, bądź z jej „centralnym” albo
„peryferyjnym” umiejscowieniem.
1.2.1. Analiza subpola semantycznego „ludzie trzeciego
sektora” na podstawie materiału z organizacji „dużych”,
działających w Warszawie (WD)
W „ekwiwalentach” pochodzących z organizacji „dużych”, działających w Warszawie (tabela 33. w internecie) szczególnie silnie zarysowała
się różnica pomiędzy płatnym personelem a wolontariatem.
Badani z organizacji WD użyli najwięcej „ekwiwalentów” neutralnych,
natomiast najrzadziej ludzi trzeciego sektora określali jako tych, którzy
inicjują działania pozarządowe, jako osoby systematycznie i formalnie
związane z organizacjami oraz jako odrębną grupę lub/i środowisko. Nie
znalazłam tutaj ani jednego wskazania, że ludzie trzeciego sektora pełnią
jednocześnie funkcje publiczne lub kościelne; ten ostatni wątek w sposobie ich opisywania nie pojawił się także wśród „opozycji” (tabela 34. w internecie).
173
W organizacjach WD „opozycje” pojęcia „ludzie trzeciego sektora”
odnosiły się niemal wyłącznie do dwu kategorii ludzi: adresatów działań
organizacji (np. ci, którym pomagamy) oraz osób przynależących do sektora publicznego (np. ludzie w urzędach). W tej drugiej grupie częściej
występowali pracownicy administracji, niż sprawujący władzę, zaś wypowiedzi o politykach nie pojawiły się w ogóle. Wśród pozostałych, uwagę
zwracały wyrażenia, które wystąpiły jedynie w wypowiedziach przedstawicieli „dużych” (także krajowych) organizacji – podkreślające szczególną
pozycję i możliwości ludzi trzeciego sektora w stosunku do tych, którzy są
od nich słabsi i mniej znaczą (np. zwykli sobie szarzy ludzie). Natomiast
wcale nie pojawiła się relacja odwrotna, mówiąca o kompleksach wobec
innych, która obecna była we wszystkich pozostałych typach organizacji
(głównie „małych”). Nie było tu także wypowiedzi akcentujących relacje
rodzinne, ani przeciwstawiania ludziom trzeciego sektora osób działających
w bardziej zhierarchizowanych strukturach. Tylko jedna wypowiedź dotyczyła ludzi, którzy się w ogóle nie angażują.
„Asocjacje” z pojęciem „ludzie trzeciego sektora” zebrane w organizacjach WD (tabela 35. w internecie) stanowiły niespełna 15% wszystkich
„asocjacji” tego pola w całym materiale badawczym. Podobną dysproporcję
widać w zbiorze „asocjacji” negatywnych. Zarazem jednak w organizacjach
WD uzyskałam wiele wypowiedzi dotyczących „asocjacji” neutralnych,
przede wszystkim odnoszących się do kwestii biurokratyczno-instytucjonalnych (np. takie rzeczy papierkowe) i rotacji personelu (np. praca tylko
rok) oraz największy odsetek „asocjacji” pozytywnych, odnoszących się do
satysfakcji i poczucia sensu działań w organizacji (np. fajne uczucie, że
można coś zrobić). W efekcie przedstawiony w organizacjach WD obraz
okoliczności, w jakich funkcjonują ludzie trzeciego sektora, był najkorzystniejszy spośród wszystkich typów organizacji.
Mniej pozytywnie, niż obraz otoczenia ludzi trzeciego sektora,
ukształtował się obraz ich samych widziany przez pryzmat „określeń i działań podmiotu” (tabela 36. w internecie). W organizacjach WD uzyskałam
największy odsetek zwrotów o wydźwięku negatywnym, dotyczących przede
wszystkim zachowań nierzetelnych i nieuczciwych (np. niby nie zarabiają,
ale (...) mają całkiem niezłe konto i dochód z tej organizacji), natomiast
rzadko było tu źle oceniane robienie kariery. Jednocześnie, w tej grupie
organizacji pojawiło się najwięcej wypowiedzi dotyczących kwestii odmienności ludzi trzeciego sektora od reszty społeczeństwa. Co ciekawe, było
174
tu najwięcej opinii zarówno potwierdzających tę odmienność, które dotyczyły przede wszystkim przynależności do pozarządowego środowiska
(np. inaczej widzą to, co ich otacza i siebie samych), jak i sądów przeciwnych, stwierdzających, że ludzi w organizacjach nic specjalnie nie wyróżnia
(np. myślą jak wszyscy). Widać jednak wyraźnie, że w Warszawie kwestia
ta budziła większe zainteresowanie niż w innych miejscach Polski: pochodziło stąd niemal 40% wszystkich wypowiedzi na ten temat. Wśród pozostałych, neutralnych „określeń i działań podmiotu” uwagę zwracało przede
wszystkim niewiele wypowiedzi dotyczących konkretnych dziedzin i czynności (w tym finansowych). Natomiast częściej (chociaż także niezbyt często), niż gdzie indziej mówiono o tym, że ludzie trzeciego sektora to liczna grupa (np. wielki sztab ludzi). Jak we wszystkich „dużych” organizacjach,
tak i w warszawskich, mało było wypowiedzi mówiących o współpracy. To,
co w organizacjach WD szczególnie ciekawe, to niewystępująca nigdzie
indziej równowaga pomiędzy współpracą organizacji podejmowaną w ramach trzeciego sektora (np. szukają innej organizacji, która mogłaby pomóc) oraz z innymi podmiotami życia społecznego (np. negocjują z samorządem). Wśród pozytywnych „określeń i działań podmiotu” więcej niż
gdzie indziej było tutaj tylko tych wyrażeń, które odnosiły się do rozwoju
(np. cały czas pozyskują wiedzę, umiejętności) i pozytywnie wartościowanej
kariery ludzi trzeciego sektora (zrobili karierę w bardzo pozytywnym sensie).
Wyjątkowo mało wypowiedzi dotyczyło charyzmy i wpływu na ludzi, rzetelności i odpowiedzialności (sporo natomiast było wyrażeń przeciwnych),
elastyczności i innowacyjności (np. działają nieszablonowo) oraz szczególnego stosunku do ludzi i budowania wspólnoty (np. gdzieś tam hołubią
w sercu ideę pomocy ludziom). Badani z organizacji WD niewiele mówili
o standardach; na tym tle szczególnie wyraźnie rysuje się najwyższy we
wszystkich tekstach wywiadów udział postulatów dotyczących prawa pracowników organizacji do godziwych zarobków (prawo do wynagrodzenia
i normalnego życia).
Respondenci z organizacji WD wskazywali przede wszystkim na spotykające ludzi trzeciego sektora neutralne „działania na podmiot” (tabela
37. w internecie). Dotyczyły one głównie oceny, kontroli, wybierania i zatrudniania ludzi trzeciego sektora, a więc czynności bezpośrednio związanych z wykonywaniem przez nich zawodu. Mniej niż w innych typach
organizacji było „działań” negatywnych (jak brak zaufania, lekceważenie
i marginalizowanie). Ale największa różnica (w stosunku do pozostałych
175
typów organizacji) dotyczyła „działań” pozytywnych, a szczególnie: szacunku i zaufania, udzielania pomocy oraz propagowania i nagłaśniania
działań ludzi trzeciego sektora. Sporo wskazań uzyskało natomiast „działanie”, również silnie związane z wykonywaniem zawodu, a mianowicie
kształtowanie, kierowanie i wywieranie wpływu.
sektora” na podstawie materiału z organizacji „małych”,
działających blisko Warszawy (WM)
Wśród „ekwiwalentów” pojęcia „ludzie trzeciego sektora”, jakie pojawiły się w organizacjach WM (tabela 38. w internecie) zwracała uwagę
duża liczba zwrotów o inicjatorach działań pozarządowych (np. grupa liderów) oraz związanych z relacjami prywatnymi (np. grupa dobrych znajomych). Niewiele było tu natomiast „ekwiwalentów” odnoszących się do
relacji zawodowych, związanych z tym, czy za pracę w organizacji dostaje
się pieniądze, czy też jest się w niej wolontariuszem, oraz nazywających
konkretne funkcje i profesje.
Wśród „opozycji” (tabela 39. w internecie), jak zwykle, wiele odnosiło się do sektora publicznego; niewiele z nich wiązało się z urzędnikami
i pracownikami administracji: dla respondentów z organizacji WM tę grupę „opozycji” reprezentowały przede wszystkim osoby sprawujące władzę
(np. przedstawiciele władz lokalnych; rządzący). Tylko w tym typie organizacji pojawiły się „opozycje” wskazujące na działaczy związków zawodowych i ludzi z zagranicy (np. bracia Amerykanie). W organizacjach WM
najwięcej było także wypowiedzi przeciwstawiających ludzi trzeciego sektora tym, którzy są bogaci i zorientowani na dobra materialne (np. ci, co
przede wszystkim patrzą na pieniądze). Podobnie jak w pozostałych „małych” organizacjach, ludzie trzeciego sektora nie byli tu porównywani
z ludźmi słabymi i nic nieznaczącymi, za to pojawiały się wyrażenia przeciwne, odróżniające ludzi trzeciego sektora od tych, którzy mogą więcej
i są bardziej kompetentni (np. osoba o wysokich kwalifikacjach).
Wśród „asocjacji” z „ludźmi trzeciego sektora” w organizacjach WM
(tabela 40. w internecie) zdecydowanie dominowały negatywne, przede
wszystkim frustracja, zniechęcenie (np. zmęczenie życiem; wypalenie) oraz
kłopoty finansowe (np. nierealność utrzymania z pracy). Niewiele wypowiedzi dotyczyło kwestii formalno-biurokratycznych (zarówno konotowa-
176
nych negatywnie, jak i neutralnie), brakowało też nawiązań do kwestii
rotacji personelu w organizacjach.
W organizacjach WM ważnym kryterium oceny ludzi trzeciego sektora była ich skuteczność, siła i kompetencja: pojawiło się tu szczególnie
wiele „określeń i działań podmiotu” (tabela 41. w internecie) zarówno
podkreślających istnienie tych cech (np. nie uginają się pod wpływem jakichś trudności), jak i stwierdzających ich brak u omawianej grupy ludzi
(np. brak efektów większych, wiedzy). Wśród wad istotna okazała się także
roszczeniowość (np. jeszcze nie zdążą niczego zaoferować, a już chcą skorzystać), natomiast niewiele wyrażeń dotyczyło braku rzetelności i uczciwości oraz prób uzurpowania sobie władzy w trzecim sektorze. Generalnie
ocena ludzi trzeciego sektora wypadła tu najlepiej. Oprócz wymienionych,
respondenci dużą wagę przywiązywali także do takich zalet, jak: charyzma
i wywieranie wpływu na ludzi (np. umieją pozyskać innych, uruchamiają
myślenie), innowacyjność, elastyczność (np. z drobnych cząsteczek tworzą
wielkie dzieła), budowanie wspólnot i niesienie pomocy (np. wzajemnie
sobie pomagają w sferze duchowej, fizycznej i materialnej). Wiele było tu
także ogólnie pozytywnych ocen, w rodzaju po prostu dobrzy albo cudowni. Natomiast stosunkowo niewiele wypowiedzi odnosiło się do rozwoju,
a zupełnie nie pojawił się w tych charakterystykach fakt „robienia” pozytywnie konotowanej kariery.
Badani z organizacji WM rzadko też wypowiadali się o standardach
działania. Zwraca również uwagę szczególna relacja wypowiedzi dotyczących odmienności ludzi trzeciego sektora: wyrażeń podkreślających odmienność (np. patrzą przez pryzmat organizacji) było ponad sześciokrotnie
więcej niż przeciwnych (w całej próbie było ich 2,5 raza więcej).
Wśród „działań na podmiot” (tabela 42. w internecie) respondenci
z organizacji WM wskazywali głównie „działania” pozytywne, przede
wszystkim pomoc „ludziom trzeciego sektora”, docenianie (np. powiedzieć
zwykłe słowo dziękuję), kształtowanie, kierowanie i wywieranie wpływu
(np. poradzić im: słuchajcie, to musicie zrobić tak i tak) oraz podejmowanie z nimi współpracy.
177
sektora” na podstawie materiału z organizacji „dużych”,
działających w całym kraju (KD)
W organizacjach „dużych krajowych” (tabela 43. w internecie) pojęcie „ludzie trzeciego sektora” najrzadziej było utożsamiane z zaimkiem
„my” (jedynie co dziesiąty „ekwiwalent”), podczas, gdy w całym zebranym
materiale w pierwszej osobie liczby mnogiej mówiono o tym podmiocie
zdecydowanie częściej (co szósty użyty „ekwiwalent”).
Podobnie jak w pozostałych „dużych” organizacjach, także tutaj istotną rolę odgrywała kwestia rozróżnienia pomiędzy personelem płatnym
(np. ci na etatach) i tymi, którzy w organizacji pracują społecznie (np. wolontariat związany z fundacją). Jednocześnie, w organizacjach typu KD
można było odnaleźć „ekwiwalenty” charakterystyczne dla organizacji
oddalonych od Warszawy, wskazujące na personalne powiązania ludzi
trzeciego sektora z sektorem publicznym (np. doradca premiera takiego
czy innego rządu) i Kościołem (np. człowiek, który był w seminarium duchownym).
We wszystkich „dużych” organizacjach (a więc również w warszawskich) główną „opozycją” (tabela 44. w internecie) dla pojęcia trzeciego
sektora, związaną z sektorem publicznym, byli pracownicy administracji
i urzędnicy (np. urzędasy), a tylko jedno wyrażenie przeciwstawiało ludzi
trzeciego sektora pracownikom instytucji publicznych, w tym wypadku
chodziło o pracowników socjalnych. Także tylko jeden raz odnalazłam
w materiale z organizacji KD wskazanie odrębności ludzi trzeciego sektora. Znaczące okazały się „opozycje” podkreślające relacje rodzinne i osobiste (np. moje koleżanki) oraz odróżnienie od osób pozostających w układach hierarchicznych (np. osoby, które muszą wypełnić polecenie), co
miało na celu podkreślenie swobody i bezpośredniości charakteryzującej
ludzi trzeciego sektora.
Wśród „asocjacji” (tabela 45. w internecie) dominował – zwykle konotowany przez badanych neutralnie – formalny wymiar działań organizacji (np. sprawy biurowe; struktury; instrukcje) oraz satysfakcja i poczucie
sensu, jakie ludzie trzeciego sektora czerpią ze swojej aktywności w organizacjach (np. spełnienie wewnętrznej misji). Nietypowe dla całego zbioru
wypowiedzi było pojawienie się w organizacjach KD wyrażeń świadczących
o pozytywnych związkach pomiędzy działaniem w organizacji a relacjami
178
rodzinnymi (np. takie zrozumienie od rodziny). W całości materiału przeważał bowiem pogląd, że rodzina i życie osobiste to sfery życia, które ponoszą negatywne konsekwencje zaangażowania ludzi trzeciego sektora.
Z analizy sieci „określeń i działań podmiotu” (tabela 46. w internecie) wynika, że w organizacjach KD częściej niż gdzie indziej ludziom
trzeciego sektora zarzucano robienie „negatywnej” kariery (np. sprzedają
się; ustawiają się). Natomiast za najważniejsze zalety omawianej grupy
uznawano: samodzielność, swobodę, przejawiającą się także tym, że nie
tworzą oni relacji hierarchicznych (np. relacje nie wynikają z tego, że ktoś
jest ważniejszy) oraz rozwój (np. nie zamykają się na świat; chcą się uczyć,
aż dziw bierze). Mniejszą wagę przywiązywano do skuteczności, kompetencji, bycia twórczym i elastycznym, do bezinteresowności w podejmowaniu działań oraz do współpracy.
Respondenci z organizacji KD szczególnie często wypowiadali się na
temat tego, jacy ludzie trzeciego sektora być powinni; standardy uzyskane
w tych organizacjach stanowiły blisko połowę wszystkich, pochodzących
za całego zebranego materiału. Do najważniejszych postulatów badani
zaliczyli: zaangażowanie (np. realizują misję i tym powinni żyć), szczególne
predyspozycje psychiczne i moralne (np. nie mogą mieć oczekiwań wobec
tych, którym pomagają) oraz gotowość niesienia pomocy (np. być z ludźmi;
służyć). Z drugiej strony, najczęściej można było tu spotkać się z poglądem,
że takie szczególne cechy czy wymagania nie istnieją (np. nie muszą być
Matką Teresą).
Z organizacji typu KD pochodziło najmniej wyrażeń dotyczących
„działań na podmiot” (tabela 47. w internecie), a ich rozkład w niewielkim
stopniu odbiegał od rozkładu w całym analizowanym materiale. Jedyne
wyjątki to częstsze (procentowo) wypowiedzi o korzystaniu z pomocy ludzi
trzeciego sektora oraz to, że można coś o nich wiedzieć i zbierać informacje na ich temat. Jedynie tutaj pojawił się wątek dotyczący braku wpływu na podmiot.
sektora” na podstawie materiału z organizacji „małych”,
działających w całym kraju (KM)
W „małych”, oddalonych od Warszawy organizacjach najwięcej „ekwiwalentów” pojęcia „ludzie trzeciego sektora” (tabela 48. w internecie)
179
dotyczyło konkretnych zawodów i dziedzin w jakich oni działają (np. nauczyciele; terapeuci; księgowa; kucharki).
Stosunkowo niewiele pojawiło się tu „ekwiwalentów” neutralnych.
Rzadko stosowane były pojęcia związane z wolontariatem, zapewne dlatego, że nie jest potrzebne ich odróżnienie od personelu płatnego, którego w badanych przeze mnie „małych peryferyjnych” organizacjach często
nie było w ogóle310.
Wśród „opozycji” (tabela 49. w internecie) uwagę zwraca przede
wszystkim duża liczba wskazań dotyczących sektora biznesowego i osób
tam pracujących – jest to blisko połowa całej sieci „opozycji” (np. oni
w firmie; prezesi spółek czy prywatnych firm) – oraz, niemal nieobecny
w innych organizacjach, wątek ludzi Kościoła; z organizacji KM pochodzi
dwie trzecie wyrażeń na ten temat w całym materiale badawczym (np. proboszcz; siostry zakonne). Ludzie trzeciego sektora nie byli natomiast w organizacjach KM przeciwstawiani całemu społeczeństwu, w szczególności
zaś ani słabszej, ani wrogo nastawionej do trzeciego sektora jego części.
Zestawienie „asocjacji” (tabela 50. w internecie) nie wyróżniało
przedstawicieli organizacji KM spośród innych typów pracowników. Jedyne, co zwraca tu uwagę, to nieco częstsze dostrzeganie negatywnych konsekwencji procedur biurokratycznych (np. trzy razy zmieniane punkty w Statucie, bo się w Sądzie Rejestracyjnym nie podobało) – zapewne wynikało to
z intensywniejszych relacji tych organizacji z „sektorem publicznym”311.
Jak wynika z analizy sieci „określeń i działań podmiotu” (tabela 51.
w internecie) w organizacjach typu KM ludzie trzeciego sektora często
charakteryzowani byli poprzez wskazywanie konkretnych wykonywanych
przez nich zadań i czynności (np. gromadzą ubrania; wykonują remonty;
prowadzą warsztat terapii zajęciowej), w tym czynności finansowych (np.
prowadzą buchalterię). Całkowicie odmienna niż w pozostałym materiale
była relacja wyrażeń dotyczących istnienia szczególnych cech wyróżniających ludzi trzeciego sektora: tak samo często badani stwierdzali ich istnienie (np. wspólna filozofia życiowa), jak i mówili, że to taka sama grupa,
310
Niestety, ze względu na znaczące różnice pomiędzy założonym przeze mnie sposobem definiowania wolontariatu i tym, który został przyjęty w badaniach organizacji
pozarządowych przez Stowarzyszenie Klon-Jawor, nie jest możliwe stwierdzenie, czy
rzeczywiście istnieje zależność pomiędzy wielkością organizacji a zatrudnianiem płatnego personelu, por.: Część druga, rozdział 1, punkt 1 niniejszej pracy.
311
Por.: Część trzecia, rozdział 2, punkt 2.2.4 niniejszej pracy
180
jak każda inna (np. zwykli, szarzy ludzie). Tymczasem w wypowiedziach
przedstawicieli pozostałych typów organizacji było 2,5 raza więcej stwierdzeń o istnieniu takiej odmienności niż o jej braku.
Do najważniejszych zalet ludzi trzeciego sektora badani w organizacjach KM zaliczyli: podejmowanie współpracy (np. ręce i nogi szeroko rozstawiają i tak zamiatają), rzetelność i odpowiedzialność (np. traktują poważnie; realizują w czysty sposób), elastyczność (np. otwarci na wszystko),
szczególny stosunek do ludzi (np. nie pytają skąd przychodzi, tylko dają)
oraz budowanie wspólnoty i bliskich relacji (np. po prostu jeden za drugim).
Mniej niż w innych wypowiedziach było natomiast wyrażeń odnoszących się
do samodzielności i swobody, aktywności i zaangażowania oraz rozwoju.
Z organizacji KM pochodziło najwięcej wypowiedzi opisujących negatywne „działania” podejmowane w stosunku do ludzi trzeciego sektora
(tabela 52. w internecie). Zaliczono tu przede wszystkim: wykorzystywanie
i wyręczanie się nimi (np. wrabiać ich na jedną funkcję, na drugą), a także działanie wprost na ich szkodę (np. podcinać skrzydła w bardzo nieelegancki sposób). Wśród „działań” pozytywnych częściej, niż w całym materiale, badani wskazywali na pomoc udzielaną ludziom trzeciego sektora
(np. przekazać określone rzeczy; wspierać), w tym także propagowanie i nagłaśnianie ich działań (np. lansować; chwalić się nimi).
*
*
*
Różnice w pojmowaniu przez badanych pojęcia „ludzie trzeciego
sektora” były związane przede wszystkim z wielkością organizacji, chociaż
bywało i tak, że znaczące okazywało się oddalenie organizacji od „centrum”. Z analizy sieci „ekwiwalentów” wynikało, że w „dużych” organizacjach większą wagę przywiązywano do rozróżnienia pomiędzy personelem
płatnym a wolontariuszami. Natomiast oddalenie od Warszawy powodowało, że ludzie trzeciego sektora częściej postrzegani byli jako grupa i środowisko, przy czym wyróżnikiem było tu raczej zaangażowanie społeczne,
niż ścisła przynależność właśnie do sektora pozarządowego. Na takie postrzeganie tej kwestii wskazywało też to, że tylko w organizacjach oddalonych od stolicy była mowa o związkach personalnych z sektorem publicznym i z Kościołem.
Analiza sieci „opozycji” wskazuje, że w „dużych” organizacjach respondenci zdecydowanie częściej skłonni byli przeciwstawiać ludzi trze-
181
ciego sektora jednej, konkretnej grupie przynależącej do sektora publicznego, tj. pracownikom administracji publicznej. W „małych” organizacjach
sieć „opozycji” związanych z sektorem publicznym była bardziej zróżnicowana. Kolejna różnica pomiędzy „dużymi” a „małymi” organizacjami to
kwestia złego lub dobrego samopoczucia, wyrażająca się przez porównania
ludzi trzeciego sektora z „lepszymi” lub „gorszymi” od nich. W „dużych”
organizacjach te porównania wypadały na korzyść ludzi trzeciego sektora
(„opozycję” stanowiły osoby słabe, nic nieznaczące), w „małych” – na ich
niekorzyść („opozycję” stanowiły osoby bardziej kompetentne, silniejsze).
Jeśli chodzi o odróżnienie pomiędzy organizacjami warszawskimi i krajowymi, to okazało się, że w tych pierwszych dla pojęcia „ludzie trzeciego
sektora” „opozycji” nie stanowiła rodzina i życie prywatne, częściej natomiast byli oni przeciwstawiani całemu społeczeństwu (również poprzez
użycie „opozycji” zaliczonych do grupy „inni, nie my”).
Wypowiedzi wskazujących na negatywne „asocjacje” tworzące się
wokół pojęcia „ludzie trzeciego sektora” więcej pojawiło się w „małych”
organizacjach. Przede wszystkim badani wskazywali na ogólnie trudną sytuację zewnętrzną, jaka ich otaczała (chociaż jednocześnie tylko tam pojawiły się jakiekolwiek pozytywne wypowiedzi o otoczeniu). W „dużych”
organizacjach więcej wypowiedzi dotyczyło biurokratyczno-formalnej strony działań podejmowanych przez ludzi trzeciego sektora.
Z analizy sieci „określeń i działań podmiotu” wynikał przede wszystkim nieco lepszy ogólny obraz ludzi trzeciego sektora w „małych” organizacjach niż w „dużych”. Można powiedzieć, że w organizacjach „małych”
byli oni postrzegani jako raczej „lepsza grupa funkcjonująca w gorszych warunkach”, zaś w „dużych” podejście do ludzi trzeciego sektora było nieco
bardziej krytyczne, natomiast otoczenie oceniano mniej negatywnie. Być
może wynikało to m.in. z większego otwarcia na zewnątrz, o jakim można
wnioskować na podstawie wypowiedzi badanych z „małych” organizacji.
Większą wagę przywiązywano w nich do podejmowania współpracy przez
ludzi trzeciego sektora, przede wszystkim współpracy zewnątrzsektorowej.
Być może konsekwencją takiego nastawienia było większe, niż w „dużych”
organizacjach, podkreślanie takich zalet omawianej grupy, jak: skuteczność,
siła i kompetencje, elastyczność i budowanie bliskich relacji. Natomiast
w „dużych” organizacjach częściej podkreślano znaczenie bardziej indywidualistycznych cech i działań, jak: funkcjonowanie ludzi poza układami
hierarchicznymi, charyzmatyczność i wywieranie wpływu na innych, ciężka
182
praca i poświęcenie, samodzielność i swoboda, rozwój i „robienie” pozytywnych karier.
Waga przywiązywana do kwestii odmienności ludzi trzeciego sektora
wzrastała wraz z bliskością „centrum”: im od niego (fizycznie i symbolicznie)
dalej, tym mniej było wyrażeń jednoznacznie podkreślających taką odmienność. Wśród różnic, jakie wynikały z porównania wskazywanych w „dużych”
i „małych” organizacjach „działań i określeń podmiotu” dostrzec można było
także większe znaczenie, jakie badani z „małych” organizacji przypisywali
konkretnym zadaniom i czynnościom, w tym czynnościom finansowym. Jeśli
chodzi o różnice w standardach, którymi – zdaniem badanych – powinni
kierować się ludzie trzeciego sektora, to zwracał uwagę nieco większy nacisk
na konkretne kompetencje i umiejętności w „dużych” organizacjach, a także
to, że tylko w organizacjach warszawskich („dużych” i „małych”) pojawił się
postulat dobrego wynagrodzenia dla omawianej grupy.
Analiza „działań na podmiot” pozwala sformułować wniosek, potwierdzający zresztą wcześniejsze, o bardziej emocjonalnych związkach
z otoczeniem, jakie ludziom trzeciego sektora byli skłonni przypisywać
badani z „małych” organizacji (więcej tu zarówno negatywnych, jak i pozytywnych „działań”, natomiast mniej tych, do których badani mieli stosunek neutralny). Wśród spotykających ludzi trzeciego sektora „działań”
pozytywnych, badani z „małych” organizacji wskazywali przede wszystkim
pomoc, jaka otrzymują; wśród negatywnych – działanie na szkodę i odmowę udzielenia pomocy. W „dużych” organizacjach zdecydowanie więcej
wypowiedzi odnosiło się do wykonywania zawodu przez ludzi trzeciego
sektora (jak dobieranie ich i zatrudnianie). Większe, niż w „małych” organizacjach, znaczenie przypisywano tu także takim negatywnym działaniom, jak krytyka, brak zaufania, lekceważenie i marginalizowanie. Zdaniem badanych z organizacji oddalonych od Warszawy, ludzi trzeciego
sektora częściej dotykało wykorzystywanie, wyręczanie się nimi, stawianie
im bardzo dużych wymagań, natomiast jednocześnie ich działania częściej
były przez innych propagowane, nagłaśniane oraz większą wagę przywiązywano do tego, że ktoś korzysta z ich pomocy i doznaje dzięki temu
pozytywnych odczuć. Badani z organizacji warszawskich częściej natomiast
wskazywali na to, że ludzie trzeciego sektora poddawani są ocenie i kontroli, a także bywają przez innych kształtowani.
Kończąc ten fragment pracy, można stwierdzić, że prześledzenie
w poszczególnych sieciach pola (głównie „ekwiwalentów”, „asocjacji”
183
i „opozycji”) odniesień ludzi trzeciego sektora do spraw rodzinno-osobistych, pozwala sformułować wniosek o tym, iż im organizacja była bardziej
oddalona od „centrum” (fizycznie i symbolicznie), tym sfera ta w większym
stopniu była dla respondentów związana z działaniem w organizacji pozarządowej.
2. Analiza pojęcia „organizacje pozarządowe”
2.1. Analiza pola semantycznego „organizacje
pozarządowe” na podstawie materiału ze wszystkich
organizacji
Rozkład frekwencji pola semantycznego „organizacje pozarządowe”
pomiędzy poszczególne typy organizacji był dość równomierny, różnice
nie przekraczały 3%.
Tabela 53. Frekwencje poszczególnych sieci pola semantycznego „organizacje pozarządowe”, w liczbach bezwzględnych i w %
WD
WM
Sieci pola
lb
%
Ekwiwalenty
lb
KD
%
lb
Ogółem
KM
%
lb
%
lb
%
157
11,2
202
15,2
194
15,3
147
11,7
700
13,3
Opozycje
99
7,1
197
14,8
219
17,2
266
21,3
781
14,8
Asocjacje
190
13,5
256
19,2
229
18,0
221
17,7
896
17,0
Okr. i dział.
podmiotu
781
55,6
516
38,7
470
36,9
460
36,8
2227
42,4
Działania na
podmiot
177
12,6
161
12,1
160
12,6
157
12,5
655
12,4
Frekwencja
pola
1404
100 5259
100
Udział
w całkowitej
frekwencji
pola w %
26,7
100 1332
25,3
100 1272
24,2
100 1251
23,8
100
Różnice można było dostrzec głównie w sieci „opozycji” (w organizacjach WD używano ich trzykrotnie rzadziej, niż w organizacjach KM),
184
a także w relacji pomiędzy „opozycjami” a „asocjacjami”, gdzie również
różnica najlepiej uwidaczniała się przy zestawieniu najbardziej odległych
typów organizacji: w organizacjach WD występowała w opisie organizacji
pozarządowych niemal dwukrotna przewaga „asocjacji”, natomiast w KM
„opozycji” było około 10% więcej niż „asocjacji”. Wśród sieci wewnętrznych
uwagę zwracał bardzo wysoki udział „określeń i działań podmiotu” w organizacjach WD, który wynosił prawie 56%, podczas gdy w pozostałych
było to średnio ok. 38% całkowitej frekwencji pola. Wskazane tutaj zróżnicowanie dokładniej analizuję w dalszej części rozdziału.
Jako ekwiwalentów pojęcia „organizacje pozarządowe” (tabela 54.
w internecie) badani najczęściej używali konkretnych nazw organizacji lub
dziedzin, w których te organizacje funkcjonują. Dużym powodzeniem cieszyło się samo pojęcie „organizacje”, często bez żadnego przymiotnika.
Na trzecim miejscu znalazły się wyrażenia wskazujące na istnienie poczucia „świadomości sektorowej”, mówiące o istnieniu „środowiska” czy odrębnego „świata pozarządowego”. Spośród pojęć prawnych badani nieco
częściej wybierali pojęcie „stowarzyszenia” niż „fundacje”, zaś całkiem
sporadycznie używali w odniesieniu do sektora pozarządowego pojęcia
„instytucje”, które zostało przez nich zarezerwowane przede wszystkim
dla sektora publicznego; bywało ono także stosowane w opozycji do pojęcia „organizacje pozarządowe” (tabela 55. w internecie)312.
Podstawową grupą odniesienia dla pojęcia „organizacje pozarządowe” był sektor publiczny. Przez to pojęcie badani rozumieli przede wszystkim państwo i reprezentującą je publiczną administrację oraz instytucje
publiczne, takie jak szkoły, szpitale czy ośrodki pomocy społecznej (OPS).
Zwraca uwagę fakt częstszego wskazywania władz lokalnych niż centralnych. Pozostałe znaczące „opozycje” to przede wszystkim biznes i media.
Tak znacząca reprezentacja tych podmiotów w sieci „opozycji” wskazuje,
że – mimo częstego podejmowania przez sektor pozarządowy współpracy
z nimi – zwykle są one traktowane przez respondentów z pewną rezerwą,
jako środowiska, które na pierwszym miejscu zawsze stawiają swoje własne
cele i nie są skłonne do niesienia bezinteresownej pomocy313.
Analiza „asocjacji” (tabela 56. w internecie) wykazała, że organizacje
pozarządowe w opinii badanych osób bardziej kojarzą się z kłopotami
312
313
Por.: przypis 45 w Części pierwszej niniejszej pracy.
Por.: Część trzecia, rozdział czwarty, punkt 1 i 2 niniejszej pracy.
185
i przeciwnościami, niż z okolicznościami sprzyjającymi ich funkcjonowaniu.
Za największą bolączkę trzeciego sektora badani uznali braki finansowe,
zaraz potem trudności związane z problemami społecznymi. Niemal równie często wymieniane były trudności, za które winą obarczano bezpośrednio państwo. Jeśli wziąć pod uwagę fakt, że jednocześnie państwo było
traktowane jako podstawowy sponsor działań pozarządowych314, to okaże
się, że to głównie administracja publiczna obwiniana była o największy
kłopot trzeciego sektora, czyli braki finansowe.
Naturalnym środowiskiem działania organizacji pozarządowych byli
– zdaniem badanych – z jednej strony ludzie trzeciego sektora (pracownicy i wolontariusze), a z drugiej ci, do których organizacje adresują swoje działania. Ważną rolę odgrywało środowisko lokalne, które okazało się
jedną z dwu najistotniejszych pozytywnych „asocjacji”: badani wskazywali na zaangażowanych, twórczych ludzi, którzy niezależnie od swojej profesji lub przynależności gotowi są na różne sposoby angażować się w sprawy
społeczne. Wśród pozytywów, z jakimi stykają się organizacje, pojawiły się
także głosy o tym, że mimo wszystkich kłopotów, sytuacja w Polsce się
poprawia, co generalnie sprzyja rozwojowi trzeciego sektora.
Jak można się było spodziewać, badani nakreślili ogólnie pozytywny
obraz pojęcia „organizacje pozarządowe”: konotowane pozytywnie „określenia i działania podmiotu” zdecydowanie, bo niemal trzykrotnie, przeważały nad negatywnym (tabela 57. w internecie).
Do największych wad organizacji pozarządowych badani zaliczyli
przede wszystkim: słabość i niską skuteczność, niechęć do współpracy oraz
nieuczciwość i nierzetelność. Dużo rzadziej wskazywano nieprzystępność
i zbiurokratyzowanie, niestabilność oraz zbytnie dostosowywanie się i upolitycznianie.
Wśród „określeń i działań” neutralnych wskazywano głównie wszelkiego rodzaju konkretne czynności i podejmowane przez organizacje działania, a wśród nich czynności finansowe (przede wszystkim związane z pozyskiwaniem funduszy na działalność, ale także z ich rozdysponowywaniem).
Na pytanie o to, co organizacja robi, albo jaka jest, często mówiono o tym,
że realizuje ona swoją misję i cele.
Najważniejszą zaletą organizacji pozarządowych była – w opiniach
wygłaszanych przez respondentów – ich skuteczność, siła i kompetencje.
314
Por.: Część trzecia, rozdział drugi, punkt 3 niniejszej pracy.
186
Na drugim miejscu znalazło się podejmowanie współpracy, przede wszystkim w ramach samego trzeciego sektora oraz z administracją publiczną.
Badani często mówili, że organizacje nie zamykają się jedynie we własnym
kręgu, lecz nawiązują kontakty w całym środowisku i są gotowe podejmować wspólne działania z wieloma podmiotami. Pozostałe pozytywne „określenia i działania” organizacji to te podejmowane na rzecz wartości (głównie takich, jak demokracja, prawa obywatelskie, równość, pomocniczość),
szczególny stosunek do ludzi i przystępność, zastępowanie innych – niewydolnych – sektorów (głównie publicznego) i wykonywanie ich zadań
lepiej i efektywniej. Podkreślano też, że organizacje pozarządowe są neutralne, niezależne, samodzielne i swobodne, a także ich ogólnie duże znaczenie i pozytywną rolę, jaką odgrywają w społeczeństwie. Dosyć znacząca okazała się także zdolność organizacji do wywierania wpływu
i dokonywania zmian nie tylko w odniesieniu do instytucji, lecz także
w kształtowaniu postaw i opinii zwykłych ludzi.
Negatywny obraz otoczenia organizacji pozarządowych, jaki przyniosła analiza sieci „asocjacji”, złagodziła nieco wymowa sieci „działań na
podmiot” (tabela 58. w internecie): tu badani użyli ponad dwa razy więcej
wyrażeń pozytywnych niż negatywnych. Wśród negatywów najistotniejsze
było niedocenianie roli organizacji, nieufność wobec nich, krytykowanie
i przeszkadzanie w działaniach. Często występowało także wyręczanie się
organizacjami i wykorzystywanie ich dla własnych celów, a także odmowy
udzielenia im pomocy. Wśród neutralnych „działań na podmiot” najważniejsze były te związane z kontaktowaniem się i poznawaniem organizacji,
a następnie dokonywaniem ich oceny i kontroli. Do najistotniejszych „działań” pozytywnych badani zaliczyli przede wszystkim pomoc (nie tylko,
a nawet nie przede wszystkim, finansową; stosunkowo często wskazywano
propagowanie i nagłaśnianie działań organizacji. Co ciekawe, stosunkowo
rzadko tego rodzaju działania interpretowane były przez badanych jako
współpraca, co wskazuje na to, że chodziło tu raczej o relację jednostronną)315. Pozostałe często wskazywane „działania na podmiot” to należenie
do organizacji i – w konsekwencji – wpływanie na jej kształt i działania,
a także korzystanie z jej pomocy na różne sposoby.
Pole semantyczne pojęcia „organizacje pozarządowe” pokazuje, że
były one dla badanych naturalnym środowiskiem, w którym realizowali
315
187
swoje społeczne zaangażowanie. Warto zwrócić uwagę, że wobec organizacji badani byli trochę bardziej krytyczni, niż wobec ludzi trzeciego sektora. Nieco większa była także skłonność do formułowania pod adresem
tych pierwszych różnych postulatów316. Podobnie jak miało to miejsce
w wypadku pola „ludzie trzeciego sektora” (czyli drugiego – obok organizacji pozarządowych – składnika trzeciego sektora), podstawowym sposobem myślenia o organizacjach było przeciwstawianie im instytucji publicznych i biznesowych. Poniżej przedstawiam bardziej szczegółową
analizę omówionej problematyki.
2.2. Analiza subpól pola semantycznego „organizacje
pozarządowe” na podstawie materiału
2.2.1. Analiza subpola semantycznego „organizacje
pozarządowe” na podstawie materiału z organizacji
„dużych”, działających w Warszawie (WD)
Szczególnie wysoki udział sieci „określeń i działań podmiotu” we
frekwencji subpola „organizacje pozarządowe” z organizacji WD, a także
stosunkowo niewiele „asocjacji” i „opozycji” to wyniki, które sugerują,
że wypowiedzi badanych były tutaj w większym stopniu, niż w pozostałych
organizacjach, skupione wokół wewnętrznego funkcjonowania trzeciego
sektora, a rzadziej dotyczyły wchodzenia przezeń w relacje zewnętrzne.
Z „dużych” warszawskich organizacji pochodziło szczególnie wiele
„ekwiwalentów” (tabela 59. w internecie) wskazujących na istnienie odrębnego środowiska pozarządowego (np.: wąskie poczucie „my pozarządowcy”) i funkcjonowanie jego przedstawicielstwa (np.: czapa; organizacje
ze Szpitalnej). Natomiast stosunkowo rzadko organizacje były określane
jako stowarzyszenia lub towarzystwa.
Badani z organizacji WD częściej niż inni wskazywali „opozycje” (tabela 60. w internecie) zbudowane na takich pojęciach, jak „oni”, „nie my”,
„inni” (np.: zupełnie inne sektory; świat zewnętrzny; ta cała reszta), przy –
jak wspomniałam wcześniej – ogólnie niższej frekwencji sieci „opozycji”.
Wskazuje to na szczególnie silne zarysowanie granicy między organizacjami a światem zewnętrznym.
316
188
Wśród „asocjacji” z pojęciem „organizacje pozarządowe” w materiale z organizacji WD (tabela 61. w internecie) zwracały uwagę – niemal
nieobecne w innych typach organizacji – wypowiedzi o poprawie sytuacji
w Polsce (np.: sprzyjający system polityczny; ewoluująca polska demokracja).
Ale jednocześnie przede wszystkim właśnie tutaj badani wskazywali na brak
jasnych reguł odnoszących się do funkcjonowania organizacji i rządzących
w tej sferze układów (np.: łaska pańska na pstrym koniu; niejasne drogi).
Stosunkowo wiele wyrażeń dotyczyło kwestii rozliczeń finansowych.
Wśród negatywnych „określeń i działań podmiotu” charakteryzujących pole „organizacje pozarządowe” (tabela 62. w internecie) badani
z organizacji WD częściej, niż w innych typach organizacji, wskazywali
nierzetelność i nieuczciwość (np.: zakładane, żeby się dorobić; działanie nie
fair), biurokratyzację i zamknięcie na ludzi (np.: strasznie oddalają od
zwykłych, maluczkich; hermetyczne środowisko), próby rządzenia trzecim
sektorem i certyfikowania jego działań (np.: uzurpują sobie prawo do reprezentowania), a także to, że organizacje się dostosowują i upolityczniają (np.: zawieszają się tylko na samorządzie; mają przełożenia polityczne)
oraz bywają roszczeniowe i nie dbają o opinię sektora pozarządowego
(np.: psują opinię tym działającym rzetelnie).
Wśród neutralnych „określeń i działań podmiotu” w organizacjach
WD widać nacisk na kwestie odrębności trzeciego sektora. Przejawiało się
to głównie w wyrażeniach dotyczących odmienności sektora pozarządowego od innych podmiotów życia społecznego (np.: inne miejsce niż urząd
czy firma; mają swoją specyfikę). Oprócz ogólnych wypowiedzi na ten temat, podkreślano to także wskazując na jego szczególny stosunek do pieniędzy (np.: kwestie finansowe są gdzieś dalej; pieniądze są w nich tylko
środkiem). Jedynie tutaj badani mówili o tworzeniu przez organizacje
przedstawicielstw (np.: tworzą sieci i federalizacje) oraz o tym, że realizują one swoją misję (np.: do czegoś dążą; robią to, do czego zostały powołane). O przekonaniu badanych, że organizacje pozarządowe w istotny
sposób odróżniają się od „reszty świata” świadczy również podkreślanie
następujących ich cech (jednoznacznie konotowanych pozytywnie): przystępność i szczególny stosunek do ludzi (np.: podchodzą indywidualnie;
liczy się człowiek tylko i wyłącznie), niezbiurokratyzowane procedury (np.:
nie są strasznie sztywne), innowacyjność (np.: nowatorskie; tworzą postęp;
rewolucja czysta), zastępowanie państwa, często połączone z przekonaniem,
że przejęte zadania organizacje wykonują lepiej niż instytucje publiczne
189
(np.: wspomagają państwo bardziej skutecznie niż samo państwo; wykonują czarną robotę), pośredniczenie między władzą a obywatelem (np.: ich
misją jest informowanie, co się dzieje na dole) i diagnozowanie problemów
społecznych (np.: mówią głośno; kreują problem na arenie publicznej) oraz
pełnienie roli animatora samoorganizacji społecznej i działań wspólnotowych (np.: taka mała super demokracja; budują więzi społeczne w społeczności lokalnej). Najczęstsze w tej grupie organizacji standardy formułujące normy powinnościowe dla organizacji, to instytucjonalizacja trzeciego
sektora jako całości, tworzenie struktur i zaprowadzanie porządku (np.: potrzebują instytucjonalizacji do jakiegoś stopnia, bez niej nie ma komunikacji; powinny samookreślić się, opisać w stosunku do świata zewnętrznego),
a także stwarzanie miejsc aktywności obywatelskiej.
W organizacjach WD badani częściej (niż w pozostałych typach organizacji) wśród „działań na podmiot” (tabela 63. w internecie) wskazywali zbieranie informacji o organizacjach, podejmowanie w nich pracy
zawodowej oraz pozytywne odczucia, jakie przynosi kontakt z nimi (np.:
przeżywanie w nich przygody; zdobywanie nowych doświadczeń). Rzadziej
natomiast mówiono o tym, że organizacjom przeszkadza się w podejmowanych przez nie przedsięwzięciach (np.: patrzenie jak na piąte koło
u wozu; podcinanie skrzydeł).
„małych”, działających blisko Warszawy (WM)
Analiza sieci „ekwiwalentów”, jakie wobec pojęcia „organizacje pozarządowe” podali badani z organizacji „małych”, działających w pobliżu
Warszawy, nie wykazywała znaczących różnic w stosunku do całej próby
(tabela 64. w internecie).
W organizacjach WM zwraca uwagę jedynie częste stosowanie jako
„ekwiwalentu” pojęcia „organizacja pozarządowa” słowa „fundacja”, podczas gdy w całej próbie badani zdecydowanie częściej wskazywali „stowarzyszenia” i „towarzystwa”.
W organizacjach WM częściej niż w pozostałych pojawiały się „opozycje” (tabela 65. w internecie) związane z sektorem biznesowymi i z mediami. Bliższa analiza kontaktów z mediami wskazuje przy tym, że często
nie ograniczały się one jedynie do współpracy mającej na celu nagłaśnia-
190
nie działań organizacji, lecz obejmowały też bezpośredni wpływ na kształt
mediów, a nawet – w wypadku jednej organizacji – prowadzenie własnej
rozgłośni radiowej317.
Z analizy sieci „asocjacji” (tabela 66. w internecie) wynika, że badani z organizacji WM częściej niż inni wskazywali na wrogość i antagonizmy
(np.: element zazdrości; wrogość; zawiść ludzka), a także na marginalizowanie organizacji pozarządowych (np.: współpraca jeszcze kuleje; nie jesteśmy pieszczoszkiem w tym kraju). W efekcie – jak wynika z analizy sieci
„określeń i działań podmiotu” (tabela 67. w internecie) – najrzadziej podejmowały one współpracę z sektorem publicznym, który był uznawany
za głównego sprawcę tych negatywnych działań318. Zapewne dlatego rzadziej niż w pozostałych typach organizacji respondenci wypowiadali się na
temat braku jasnych reguł i funkcjonowania układów: wszak są to zjawiska
odnoszące się przede wszystkim do podziału pieniędzy publicznych. Taka
sytuacja stanowi przejaw szczególnych relacji organizacji WM z sektorem
państwowym319. Z jednej strony spełniały one funkcję małych, lokalnych
inicjatyw obywatelskich, co powodowało, że ich pracownicy skłonni byli
do myślenia w kategoriach lokalnej społeczności, dla której samorząd stanowił naturalnego partnera. Wskazywało na to również stosunkowo silne
przekonanie, że jednym z zadań trzeciego sektora jest uzupełnianie i zastępowanie państwa. Z drugiej zaś strony, organizacjom tym blisko było
do stolicy i dostępnych w niej zróżnicowanych źródeł finansowania, także
pozarządowych, na co wskazywało m.in. wiele wyrażeń świadczących o częstej współpracy w ramach trzeciego sektora. Nie bez znaczenia pozostawała tu także znaczna rola kontaktów zagranicznych, niejednokrotnie
stanowiących istotne wsparcie finansowe dla działań podejmowanych
w małych miejscowościach wokół Warszawy.
Wśród wad sektora pozarządowego w organizacjach WM rzadziej
wymieniane były takie jego „określenia i działania”, jak niechęć do współpracy, brak rzetelności i uczciwości oraz oddalanie się od ludzi i nieprzystępność. Inaczej jednak wyglądała tu kwestia oceny siły i skuteczności
działań organizacji pozarządowych: w omawianych organizacjach było najwięcej wyrażeń wskazujących na ich słabość i niekompetencję (np.: czują
317
Por.: Część trzecia, rozdział 2, punkt 3.2.2 niniejszej pracy.
319
318
191
się nędzarzami; nie mają możliwości wpływania; ledwo przetrwały), a stosunkowo mało pojawiło się ocen pozytywnych. Z jednym wyjątkiem: zdaniem respondentów z organizacji WM, istotny wpływ organizacje wywierają na ludzi, ich postawy i opinie (np.: dają impuls do zmiany życia,
zmiany postawy; uczymy pomagać; ludzi poruszamy i kierujemy). Być może
wynikało to m.in. z częstych relacji z mediami.
Analiza „działań na podmiot” (tabela 68. w internecie) wykazała
częste napotykanie przez organizacje WM reakcji niechęci i lekceważenia
(np.: gdzie można, tam przemilczać; upchnąć gdzieś niżej), rzadko natomiast
doświadczały one docenienia i szacunku ze strony innych uczestników życia publicznego (jak wskazują inne elementy analizy, chodziło tu przede
wszystkim o sektor publiczny)320. Z drugiej strony, tylko w tych organizacjach pojawił się wątek specjalnego traktowania, wyróżniania organizacji
(np.: inaczej traktowane niż firmy komercyjne; preferowane) – w żadnym
innym typie organizacji żaden respondent nie wskazywał tego rodzaju
szczególnego podejścia do trzeciego sektora.
„dużych”, działających w całym kraju (KD)
Sieć „ekwiwalentów” pojęcia „organizacje pozarządowe” uzyskana
na podstawie materiału pochodzącego z „dużych” krajowych organizacji
(tabela 69. w internecie) zawierała wiele sformułowań sygnalizujących istnienie w trzecim sektorze związków i przedstawicielstw organizacji (np.:
koalicja problemowa; związek stowarzyszeń).
Tworzenie takiej „wewnątrzsektorowej infrastruktury” sprzyjało zapewne budowaniu tożsamości tego sektora, na co wskazywało m. in. częste podkreślanie przez respondentów z KD przynależności organizacji do
trzeciego sektora jako czynnika odróżniającego te organizacje od innych
instytucji.
W sieci „opozycji” (tabela 70. w internecie) więcej, niż w wypowiedziach przedstawicieli innych organizacji, było przede wszystkim wyrażeń
związanych z administracją publiczną (np.: sektor administracji; instytucja taka państwowa), lecz także właśnie tutaj szczególnie często jako osob320
192
ną grupę wyodrębniano polityków (np.: gremia polityczne; nasi politycy
wszyscy).
Słabe, nieskuteczne państwo (np.: państwo, które nie jest w stanie
spełniać form opiekuńczych w stosunku do społeczeństwa), biurokracja (np.:
biurokratyzm; centralizacja), prywata i nieuczciwość (np.: nadużycia; obchodzenie prawa) to negatywne „asocjacje” z polem semantycznym pojęcia „organizacje pozarządowe”, które często wskazywano w organizacjach
KD (tabela 71. w internecie). Wiele wypowiedzi dotyczyło też złożoności
problemów społecznych i trudności w ich pokonywaniu (np.: problem bezdomności; starzejące się społeczeństwo; bezrobocie), jednocześnie stosunkowo niewiele było narzekań na kłopoty finansowe. Do szczególnie ważnych „asocjacji” neutralnych należeli wolontariusze i otaczające
organizacje środowisko lokalne (np.: lokalna płaszczyzna; najbliższe otoczenie; nasza rzeczywistość). Wśród pozytywów przedstawiciele organizacji
KD nie wskazywali – w przeciwieństwie do pozostałych respondentów –
ogólnej poprawy sytuacji w kraju.
Analiza sieci „określeń i działań podmiotu” (tabela 72 . w internecie)
wskazuje, że najważniejsze zalety organizacji pozarządowych, szczególnie
wyraźnie dostrzegane w organizacjach KD, to ich duża liczebność; często
podkreślano też, że są one ogólnie dobre (np.: naprawdę świetnie działa).
Wśród konkretnych zalet respondenci wskazywali: niezależność (np.: jest
autonomia; taki obszar szeroki i swobodny), działanie na rzecz wartości
(np.: pokoju; pomocniczości; demokracji; pluralizmu) i tworzenie miejsca
społecznej aktywności ludzi, samorealizacji (np.: miejsce na to, żeby osoba
która chce działać zrealizowała siebie jako siebie) oraz to, że nagłaśniają
one swoje działania (np.: wszędzie są widoczne; budują markę, wizerunek).
Mniejsze niż gdzie indziej znaczenie badani przypisywali zasobom materialnym organizacji i kwestii skuteczności ich działań. Wśród negatywnych
„określeń i działań podmiotu” znalazło się sporo wyrażeń dotyczących
tego, że organizacje bywają miejscem robienia kariery. Warto także zwrócić uwagę na fakt, że z organizacji KD pochodziło najwięcej wypowiedzi
o standardach, wśród których do najważniejszych zaliczono: współpracę
(np.: na płaszczyźnie problemu i społeczności lokalnej), jawność (np.: powinny mieć przejrzystość, pewną klarowność), zwiększenie skuteczności (np.:
asertywność taka społeczna powinna być), realizowanie misji i ideowość
oraz działanie wolontaryjne (np.: dużo zrobią, jeśli będą pracowali ludzie
zaangażowani, a nie ci, co przyjdą po pieniądze).
193
W sieci „działań na podmiot” z organizacji typu KD (tabela 73. w internecie) pojawiło się najwięcej stwierdzeń o tym, że organizacje pozarządowe spotykają się z ofertą współpracy (np.: wzajemne uzupełnianie się),
oraz że podlegają ocenie i kontroli (np.: nie są zostawiane samopas; są
prześwietlane). Niestety wiele wypowiedzi dotyczyło także wyręczania się
organizacjami (np.: przejmowanie ich inicjatywy i mówienie: to jest nasze).
Warto zauważyć, że nie zawsze badani potrafili precyzyjnie opisać, czy wspólne działania mieściły się jeszcze w pojęciu współpracy, czy oznaczały już
jakiegoś rodzaju wykorzystywanie. Natomiast stosunkowo rzadko pojawiały
się w tym materiale wątki dotyczące pozafinansowego wspierania organizacji, a także tego, że kontakt z organizacją może przynosić różnego rodzaju
korzyści oraz że do organizacji można należeć i je kształtować.
„małych”, działających w całym kraju (KM)
Materiał z organizacji KM przyniósł najmniej „ekwiwalentów” pola
„organizacje pozarządowe”, mówiących o tym, że organizacje są pojmowane jako jednolite środowisko (tabela 74. w internecie).
Na to, że badani z organizacji KM nie odczuwali raczej swojej „trzeciosektorowej przynależności” wskazywało także najrzadsze stosowanie
przez nich samego pojęcia „trzeci sektor”. „Ekwiwalenty” pojęcia „organizacje pozarządowe” to przede wszystkim konkretne nazwy i dziedziny
aktywności oraz wyrażenia, których główny trzon stanowiło samo słowo
„organizacje”.
Sieć „opozycji” (tabela 75. w internecie) wskazuje na to, że w organizacjach KM sektor publiczny – głównie władze lokalne (np.: burmistrz;
rady gmin; władza terenowa) i wszelkiego typu publiczne instytucje (np.:
CPR-y; MOPS; kasy chorych; kuratorium; opieka społeczna) – stanowił
szczególnie ważną grupę odniesienia. Wiele wyrażeń wskazywało również
na znaczenie instytucji i ludzi Kościoła (np.: Dom Parafialny; ksiądz; Rada
Parafialna). Niewiele „opozycji” podkreślało natomiast odrębność trzeciego sektora oraz wskazywało na myślenie w kategoriach antynomii: „my,
czyli organizacje pozarządowe” i „oni, czyli reszta świata”.
W materiale z organizacji typu KM znalazło się najmniej negatywnych
„asocjacji” związanych z sektorem publicznym (tabela 76. w internecie).
194
Szczególnie dużą różnicę w stosunku do materiału z pozostałych typów
organizacji widać było w wypowiedziach dotyczących „spychania”, marginalizowania i niepodejmowania współpracy, układów i braku jasnych reguł
oraz antagonizmów wokół trzeciego sektora, a problem wykorzystywania
organizacji przez sektor publiczny w ogóle się tu nie pojawił. Jednocześnie,
jak wynikało z innych analiz, w tych organizacjach sektor publiczny w największym stopniu stanowił grupę odniesienia dla organizacji i pełnił rolę
partnera w działaniach321. Nie znaczy to, że badani z organizacji KM nie
wskazywali otaczających organizacje negatywów: niepokój budziły tu inne
negatywne „asocjacje”, przede wszystkim konieczność wykonywania bardzo
ciężkiej pracy (np.: tak duże zadania; trudny temat do zorganizowania;
wariacka praca); pojawiło się też wiele ogólnych narzekań na sytuację
społeczną (np.: jest coś nie tak; nie jest dobrze). Nie przeszkadzało to
badanym dostrzegać pozytywnego nastawienia środowiska lokalnego (np.:
ludzie są razem; dobra atmosfera), które (wraz z adresatami działań organizacji) w ogóle stanowiło tu bardzo istotną „asocjację” dla funkcjonowania organizacji.
Analiza sieci „określeń i działań podmiotu” (tabela 77. w internecie)
wskazuje, że respondenci z organizacji KM rzadziej niż pozostali dostrzegali takie wady organizacji pozarządowych, jak: niepodejmowanie współpracy, brak siły i kompetencji, nierzetelność i nieuczciwość, nieprzystępność i zbiurokratyzowanie, a także skłonność do uzurpowania sobie prawa
do rządzenia i certyfikowania innych. Częściej niż gdzie indziej natomiast
wskazywano za to niestabilność i brak ciągłości działań organizacji (np.:
powstaje i ginie bardzo wiele i to jest nieszczęście). „Małe”, oddalone od
Warszawy organizacje to miejsca, w których w najmniejszym stopniu odczuwana była odmienność organizacji pozarządowych, za to najwięcej było
tu wypowiedzi o tym, że od innych podmiotów życia społecznego nie odróżnia ich nic szczególnego (np.: środowisko takie, jak każde inne; to jest
normalne przedsiębiorstwo). Współpraca była w organizacjach KM najczęściej rozumiana albo w sposób bardzo ogólny – jako postawa wobec świata zewnętrznego, w tym wypadku głównie środowiska lokalnego (np.: takie
działania prośrodowiskowe) – albo jako działania podejmowane wspólnie
z sektorem publicznym (np.: działanie w porozumieniu z PFRON-em). Przy
czym, jak wynikało z analizy sieci „działań na podmiot” (tabela 78. w in321
195
ternecie), była to relacja raczej jednokierunkowa – ze strony samorządu
oznaczała przede wszystkim przekazywanie funduszy na działalność organizacji. Podmiotem, z którym organizacje KM chętnie podejmowały współpracę, był także Kościół.
Najważniejsze zalety organizacji to ich rzetelność i uczciwość (np.:
czyste naprawdę od początku do końca). Wiele wypowiedzi wskazywało, że
organizacje są niezbędne (np.: jesteśmy potrzebni, bo jesteśmy jedyni; spełniamy pożyteczną rolę). Stosunkowo mniejszą wagę przykładało się tu do
innowacyjności oraz przystępności, a także do otwartości organizacji na
ludzi. Jak we wszystkim „małych” organizacjach, nie było podkreślane
znaczenie niezależności organizacji pozarządowych. Często były one natomiast charakteryzowane poprzez wskazanie konkretnych dziedzin aktywności, podejmowanych czynności (np.: zbierają informacje; wspomaga
w zakresie socjalno-bytowym; zarządza zamkiem; utworzyło szkołę muzyczną), wśród których znaczną wagę badani przywiązywali do tych związanych
z pieniędzmi (np.: bierze pieniądze od administracji; rozlicza; konsumują
środki; ma pieniądze z działalności gospodarczej). Stosunkowo niewiele
wypowiedzi dotyczyło standardów, jakie powinny spełniać organizacje pozarządowe.
Badani z organizacji KM stosunkowo często wymieniali takie „działania na podmiot”, jak odmowa pomocy organizacjom pozarządowym (np.:
odwracanie się; wydzielanie środków na wspieranie), czy ograniczanie ich
samodzielności (np.: narzucanie własnych przepisów), jednak negatywnych
„działań” raczej nie interpretowali jako oznak niechęci lub lekceważenia.
Wśród „działań” neutralnych niewiele było wyrażeń dotyczących nawiązywania i utrzymywania kontaktów z organizacjami, za to tylko tutaj pojawiły się głosy o obojętności wobec organizacji (np.: niewtrącanie się, niewpieprzanie się); nie uzyskałam też ani jednej wypowiedzi wskazującej na
postrzeganie organizacji jako miejsca pracy zawodowej. Przypomnijmy
w tym kontekście, że konieczność bardzo dużego nakładu pracy stanowiła ważną negatywną „asocjację” z pojęciem „organizacje pozarządowe”,
nie była to jednak – jak się okazuje – praca zawodowa. Badani z organizacji typu KM sformułowali wiele opinii na temat tego, że działania organizacji można nagłaśniać i propagować (np.: opisać czy pokazać).
196
*
*
*
Poglądy badanych odnoszące się do instytucjonalnego wymiaru trzeciego sektora, tj. do pojęcia „organizacje pozarządowe” w jeszcze większym
stopniu, niż miało to miejsce w wypadku pojęcia „ludzie trzeciego sektora”, uzależnione były od wielkości organizacji. Mniejszą rolę odgrywało
natomiast fizyczne oddalenie organizacji od Warszawy. Czynnik ten tylko
wzmacniał różnice wynikające z faktu wywodzenia się z „dużych” lub „małych” organizacji. Widać to chociażby na przykładzie używania przez badanych „ekwiwalentów” odnoszących się bezpośrednio do konkretnych
nazw, pól działań i form organizacyjnych. Wprawdzie im dalej od Warszawy, tym chętniej respondenci stosowali właśnie takie „ekwiwalenty”,
jednak analiza sieci „określeń i działań podmiotu” wykazała, że również
tutaj decydująca była wielkość organizacji: w „małych” zdecydowanie częściej organizacje pozarządowe były charakteryzowane poprzez wskazywanie konkretnych czynności i dziedziny działania. Można powiedzieć, że
przedstawiciele „małych” organizacji mieli mniejszą skłonność do teoretyzowania na temat organizacji, chętniej natomiast odnosili ich działania
do praktyki życia codziennego. Podobnie można opisać stosunek do kwestii współpracy. Wprawdzie była ona uznawana za standard działania organizacji tym częściej, im dalej było do stolicy, jednak znów – dla faktycznego podejmowania współpracy przez organizacje decydująca była wielkość
organizacji: im była ona mniejsza, tym chętniej współpracowała z otoczeniem. (Wskazuje na to zarówno analiza sieci „asocjacji”, jak i „określeń
i działań podmiotu”). Z sieci „asocjacji” wynika ponadto, że „małe” organizacje charakteryzowało częstsze dostrzeganie środowiska lokalnego
i odnoszenie się do niego, co niewątpliwie sprzyjało podejmowaniu współpracy z wieloma podmiotami życia społecznego.
Wprawdzie sektor publiczny to najważniejsza kategoria „opozycji”
w stosunku do wszystkich typów organizacji, ale – zależnie od ich wielkości – nieco inaczej postrzegany był zakres tego pojęcia. W „dużych” organizacjach sektor publiczny to przede wszystkim państwo i jego organy –
administracja publiczna i urzędy, a w „małych” – władze lokalne. Wśród
innych „opozycji” można też było zauważyć związki pomiędzy wielkością
organizacji i jej oddaleniem od Warszawy a dostrzeganiem przez osoby
w niej pracujące roli Kościoła: im organizacja była bardziej „oddalona od
centrum” (fizycznie i symbolicznie), tym w myśleniu jej pracowników
197
o świecie społecznym Kościół traktowany był jako ważniejszy podmiot
życia społecznego.
W „dużych” organizacjach częściej niż w „małych” podkreślano, że
organizacje pozarządowe to miejsce samoorganizacji społecznej i działań
wspólnotowych, większą wagę przywiązywano też do tego, że organizacje
się rozwijają, są innowacyjne i kreatywne. Jednocześnie częściej były one
tutaj krytykowane, przede wszystkim za nieuczciwość i nierzetelność, zbiurokratyzowanie i hermetyczność, upolitycznienie i dostosowywanie się oraz
za próby uzurpowania sobie władzy w trzecim sektorze.
Jak wynikało z analizy sieci „asocjacji” i „działań na podmiot”, zdaniem badanych z „dużych” organizacji, największe problemy, z którymi
borykały się organizacje pozarządowe, to złe funkcjonowanie sektora publicznego (zarzuty dotyczyły braku jasnych reguł, układów i biurokracji
oraz wykorzystywania organizacji i wyręczania się nimi przez państwo;
jeden z badanych powiedział mi, że jego zdaniem państwo troszeczkę bandytuje322). W „dużych” organizacjach większy nacisk kładziono także na
trudne problemy społeczne; w „małych” – badani narzekali natomiast raczej na wrogość wobec organizacji, krytykę i niedocenianie podejmowanych
przez nie działań.
Jednak najważniejszy wniosek, jaki nasuwa się w wyniku porównania
poglądów przedstawicieli „małych” i „dużych” organizacji, dotyczy związku
pomiędzy wielkością organizacji a postrzeganiem sektora organizacji jako
całości, wspólnego środowiska, mającego też swoje przedstawicielstwa. Odczuwanie tego rodzaju więzi było zdecydowanie silniejsze wśród pracowników
„dużych” organizacji, natomiast w organizacjach „małych” wypowiedzi na
ten temat pojawiały się sporadycznie. Potwierdziły to analizy kilku sieci:
• „ekwiwalentów” (stosowanie przez badanych wyrażeń należących do
puli „środowisko, trzeci sektor” i „przedstawicielstwa, związki organizacji”
– w „dużych” organizacjach średnio 36,5%, w „małych” tylko 14,3% tej sieci);
• „opozycji” (używanie przez badanych wyrażeń należących do puli
„nie my, inni” – w „dużych” organizacjach średnio 8,4%, w „małych” tylko 2,4% tej sieci);
• „określeń i działań podmiotu” odnoszących się do kwestii odmienności (w „dużych” organizacjach blisko czterokrotnie częściej badani dostrzegali jej istnienie, niż mu zaprzeczali, w „małych” oba typy wypowiedzi
322
198
niemal się równoważyły). Tylko w „dużych” organizacjach pojawiły się
wypowiedzi (w sieci „określeń i działań podmiotu”) o tym, że organizacje
tworzą przedstawicielstwa, i że mają szczególny stosunek do pieniędzy.
Więcej niż w „małych” organizacjach było tu także wypowiedzi o szczególnym stosunku organizacji pozarządowych do ludzi.
3. Analiza pojęcia „sektor publiczny”
3.1. Analiza pola semantycznego „sektor publiczny”
na podstawie materiału ze wszystkich organizacji
Analiza pojęcia „sektor publiczny” nie doprowadziła do wyodrębnienia „asocjacji” jako osobnej sieci pola. Kontekst wywiadu powodował
bowiem, że respondenci postrzegali ten podmiot – podobnie jak inne zewnątrzsektorowe – niemal wyłącznie przez pryzmat swojego zaangażowania pozarządowego323. W rezultacie frekwencja pola „sektor publiczny”
wyglądała następująco:
Tabela 79. Frekwencje poszczególnych sieci pola semantycznego „sektor publiczny”,
w liczbach bezwzględnych i w %
WD
WM
KD
KM
Ogółem
Sieci pola
lb
%
lb
%
lb
%
lb
%
lb
%
Ekwiwalenty
170
31,3
156
38,3
200
40,7
320
41,4
846
38,2
Opozycje
27
5,0
37
9,1
27
5,5
55
7,1
146
6,6
Asocjacje
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
Okr. i dział.
podmiotu
274
50,4
150
36,9
208
42,4
326
42,2
958
43,2
Działania na
podmiot
73
13,4
64
15,7
56
11,4
72
9,3
265
12,0
Frekwencja
pola
544
100
407
100
491
100
773
100 2215
100
Udział
w całkowitej
frekwencji
pola w %
323
24,6
18,4
22,2
34,9
Por.: Część druga, rozdział 3, punkt 2.2.1 niniejszej pracy.
100
199
Najważniejszy wniosek wynikający z powyższego zestawienia dotyczy
nierównomiernego w całym materiale rozkładu wypowiedzi na temat omawianego pola. Tym razem najbardziej różniły się między sobą „małe” organizacje: z krajowych pochodziło niemal dwukrotnie więcej wypowiedzi
na temat sektora publicznego niż z warszawskich.
Z analizy sieci „ekwiwalentów” (tabela 80. w internecie) wynika, że
pojęcie „sektor publiczny” oznaczało dla badanych przede wszystkim władzę wszystkich szczebli (najwięcej „ekwiwalentów” dotyczyło władz na
szczeblu lokalnym), administrację państwową i urzędy, państwo pojmowane jako całość oraz wszelkiego typu instytucje publiczne (najwięcej wypowiedzi dotyczyło tu opieki społecznej). Taki sposób postrzegania sektora
publicznego wynikał oczywiście z bardzo dużego udziału w próbie wstępnej (analogicznie, jak w całym polskim sektorze pozarządowym) tych organizacji, które podejmują działania w sferze socjalnej324. Niewiele „ekwiwalentów” dotyczyło władz szczebla wojewódzkiego; alternatywę dla
kontaktów z administracją na poziomie lokalnym stanowiły dla badanych
raczej relacje z władzami centralnymi.
Podstawową „opozycję” (tabela 81. w internecie) dla sektora publicznego stanowił, oczywiście, sektor pozarządowy, do którego – przyjmując
szeroki sposób jego definiowania325 – można też doliczyć „opozycje” zebrane w grupie „środowiska, ludzie aktywni”. Niemal równie znaczącą
„opozycją” w stosunku do sektora publicznego okazało się społeczeństwo.
Nie można oczywiście w tym miejscu zapominać o kontekście badań, który w pewnym stopniu sugerował przede wszystkim konfrontacyjne definiowanie relacji między sektorami. Niewątpliwie jednak badani przywiązywali wagę do różnic pomiędzy oboma sektorami w sposobie kontaktu
z ludźmi, podejściu do obywateli i ich problemów326, i na tej podstawie sektor publiczny postrzegali częstokroć jako wyalienowany ze społeczeństwa.
Wśród „określeń i działań podmiotu” (tabela 82. w internecie) charakteryzujących sektor publiczny niewiele było wypowiedzi neutralnych.
Te, które zostały sformułowane, dotyczyły przede wszystkim specyfiki zasad jego funkcjonowania, w tym sprawowania kontroli i stanowienia prawa. Pojęcie „sektor publiczny” budziło w respondentach bardzo jedno324
326
325
200
znaczne emocje – częściej negatywne niż pozytywne. Przede wszystkim
zarzuty wobec niego dotyczyły: braku kompetencji i nieskuteczności działania, zbiurokratyzowania i hierarchizacji oraz oddalenia od obywateli
i niewłaściwego ich traktowania. W relacjach z sektorem pozarządowym
na pierwszy plan wysuwało się to, że sektor publiczny organizacji nie zna
i nie rozumie ich znaczenia. Taki stan rzeczy powodował wrogie relacje,
a w konsekwencji niechęć do współpracy i pomocy. Wśród zalet sektora
publicznego badani wskazali jego siłę i możliwości, jednak najwięcej wypowiedzi dotyczyło współpracy i pomocy (przede wszystkim finansowej)
dla trzeciego sektora. Współpraca i pomoc to także podstawowe standardy, jakie badani sformułowali w stosunku do państwa, chociaż pojawiła
się tu także potrzeba zwiększenia kompetencji i umocowania trzeciego
sektora oraz docenienia jego roli.
Kontakt, współpraca, szukanie i otrzymywanie pomocy to również
podstawowe „działania na podmiot” (tabela 83. w internecie), jakim jest
sektor publiczny. Jednak w tej sieci bardzo znaczący okazał się też wątek
wywierania wpływu na działania publicznych instytucji, a w następnej kolejności wyręczania ich w zadaniach i dostosowywania się do narzuconych
przez nie reguł. Natomiast niewiele wyrażeń dotyczyło przynależności do
sektora publicznego i pełnienia w nim funkcji.
Podejście badanych do sektora publicznego było zdeterminowane
przede wszystkim przez ich zaangażowanie po stronie pozarządowej.
W efekcie analiza tego pola w żadnej mierze nie odzwierciedla ogółu
relacji sektora publicznego z otoczeniem. Jedynym podmiotem tej relacji,
wykraczającym poza dychotomię publiczny–pozarządowy, okazało się społeczeństwo jako całość. Natomiast badani właściwie nie odnosili się do
relacji państwa ani z żadnym podmiotem życia publicznego (jak Kościół,
media lub sektor biznesowy) analizowanym w niniejszej pracy, ani z żadnym innym (jak choćby inne państwa).
201
3.2. Analiza subpól pola semantycznego „sektor
publiczny” na podstawie materiału z poszczególnych
typów organizacji
3.2.1. Analiza subpola semantycznego „sektor publiczny”
w Warszawie
W „dużych warszawskich” organizacjach stosunkowo wiele „ekwiwalentów” pojęcia „sektor publiczny” (tabela 84. w internecie) dotyczyło
władz szczebla centralnego (np.: parlament; ministerstwo pracy; Kancelaria
Prezydenta; sektor rządowy), natomiast badani rzadko używali wyrażeń
odnoszących się ogólnie do sprawowania władzy i do polityków.
Wśród instytucji publicznych zainteresowanie respondentów skupiały niemal wyłącznie te związane z opieką społeczną (np.: ośrodki pomocy
społecznej; opieka; administracja w dziedzinie społecznej), ale uwagę zwraca również większe, niż gdzie indziej, zróżnicowanie wskazywanych instytucji spoza trzech podstawowych dziedzin, czyli wspomnianej pomocy
społecznej, edukacji i lecznictwa (np.: fiskus; fundacje skarbu państwa; izba
sądownicza; organy ścigania; PFRON; pośredniak; rzecznik praw obywatelskich).
W wypowiedziach przedstawicieli organizacji typu WD podstawową
„opozycję” (tabela 85. w internecie) dla sektora publicznego stanowił trzeci sektor, przy czym zwraca uwagę fakt, że badani bardzo precyzyjnie
odnosili się w tym kontekście jedynie do sformalizowanych form jego
funkcjonowania (np.: fundacje; stowarzyszenia), nie przywoływali w tym
miejscu nieformalnych, aktywnych grup i środowisk.
W „dużych, warszawskich” organizacjach pod adresem sektora publicznego zostało sformułowanych szczególnie wiele negatywnych „określeń
i działań podmiotu” (tabela 86. w internecie). Zarzuty dotyczyły zwłaszcza
„działań” podejmowanych wobec całego społeczeństwa, w mniejszym stopniu tych, które odczuwane były konkretnie przez organizacje. Do najważniejszych zarzutów zaliczono: biurokratyczne i hierarchiczne relacje (np.:
aparaty administracyjne obwarowane przepisami; ubezwłasnowolnienie przez
gorset przepisów), funkcjonowanie daleko od ludzi (np.: znieczulica; człowiek gdzieś na końcu; jakby zasiłki płacili z własnej kieszeni) oraz brak
zaangażowania, poczucia odpowiedzialności (np.: nie lubią tego, co robią;
202
mydlana bańka z nieograniczoną ilością środków; praca do 16.15, ale
o 16.07 panie się malują i stoją w kolejce do drzwi), gotowości do wprowadzania zmian i skostnienie (np.: automaty; rutyniarze; raz nadane stanowisko zwalnia od aktywności; idą stereotypem). W relacjach z trzecim sektorem szczególnie silnie był tu odczuwany brak jasnych reguł określających
wzajemne stosunki (np.: łaska pańska na pstrym koniu; wielkie widzimisię).
Jednocześnie właśnie w organizacjach WD najwięcej wypowiedzi dotyczyło tworzenia dobrego prawa i ogólnej przychylności, jaką sektor publiczny
wykazuje w odniesieniu do organizacji (np.: głęboko rozumieją; interpretują na korzyść; solidaryzują się z organizacjami). Nie bez znaczenia dla
sposobu pojmowania relacji między oboma sektorami była wyraźnie odczuwana w organizacjach WD specyfika sektora publicznego: badani szczególnie często podkreślali tu jego odrębność (np.: ma swoje interesy; rządzi
się swoimi prawami). Zapewne wiązało się to z silnym odczuwaniem odrębności samego sektora pozarządowego327. Być może konsekwencją ostrego zarysowania tych granic była także mała skłonność badanych do formułowania standardów, jakie – ich zadaniem – powinny obowiązywać
w sektorze publicznym.
W „dużych warszawskich” organizacjach badani chętnie wypowiadali się na temat „działania na podmiot” (tabela 87. w internecie): wywierania wpływu na instytucje publiczne (np.: apelowania; naciskania; robienia lobby), szukania ich pomocy – sprowadzającej się głównie do
finansowania (np.: skutecznego pozyskiwania grantów; uzyskiwania funduszy), w mniejszym stopniu do podejmowania szerszej współpracy (np.: bycia partnerem w przeciwdziałaniu problemom), znajdowania „dojścia”
(np.: mieć przełożenie; mieć układy; nawiązać kumplowski kontakt) i zapewniania kontaktu władz ze społeczeństwem – ten ostatni wątek pojawił
się tylko tutaj (np.: być łącznikiem z dołem; nadawać ludzką twarz; przekazać potrzeby). Podobnie, jak w krajowych „dużych” organizacjach, nie
pojawił się tu wątek przynależności do sektora publicznego.
327
203
blisko Warszawy
Najmniej „ekwiwalentów” pojęcia „sektor publiczny” pochodziło
z wywiadów przeprowadzonych w „małych”, działających w pobliżu Warszawy organizacjach (tabela 88. w internecie). Sieć ta nie miała żadnych
szczególnych cech, odróżniających ją od pozostałych sieci ekwiwalentów
pojęcia „sektor publiczny”.
Różnice w stosunku do wypowiedzi z innych typów organizacji pojawiły się dopiero w sieci „opozycji” (tabela 89. w internecie).
Częściej, niż gdzie indziej, badani z organizacji podwarszawskich
przeciwstawiali sektorowi publicznemu nieformalne, aktywne środowiska
obywatelskie, niekoniecznie pojmowane jako zarejestrowane organizacje
(np.: entuzjaści; bardziej zaangażowani; inicjatorzy). Zarazem, jak wynika
z całości analiz, był to sposób postrzegania aktywności obywatelskiej, z którym częściej można było się spotkać w „małych” organizacjach. Zapewne
wiązało się to z silniejszym niż u badanych z „dużych” organizacji poczuciem przynależności do środowisk lokalnych328.
Z analizy sieci „określeń i działań podmiotu” (tabela 90. w internecie) wynika, że badani z organizacji WM nieco częściej niż inni wskazywali na dwie wady sektora publicznego: niekompetencję, słabość i nieskuteczność (np.: nie umie integrować społeczności; nie radzi sobie; tworzą
kretynizmy; nie zapewnia tego, co gwarantuje Konstytucja) oraz – w odniesieniu do trzeciego sektora – niechęć do podejmowania współpracy (np.:
nie mają zaufania do OP; delikatnie mówiąc utrudniają dostęp; szuka przestępców tam, gdzie nie ma do czego się przyczepić; zabija wszystkie poczynania; dostać od nich pieniądze jest bardzo trudno). Natomiast zdecydowanie rzadziej pojawiały się tu negatywne „określenia i działania
podmiotu” dotyczące: ustanawiania złego prawa, przesadnej biurokracji,
zhierarchizowania i patologicznych układów, a także nieznajomości i wrogich zachowań wobec trzeciego sektora. Ani jedna wypowiedź nie dotyczyła wykorzystywania go i braku jasnych reguł jego funkcjonowania. Badani rzadko przypisywali sektorowi publicznemu odrębność zasad
i kompetencji (w tym do sprawowania kontroli). Wśród wypowiedzi o stan328
Por.: Część trzecia, rozdział 2, punkt 1 oraz rozdział 5, punkt 2 niniejszej pracy.
204
dardach jedynie dwie dotyczyły wypełniania zadań opiekuńczych i otwartości wobec obywateli – w pozostałych typach organizacji był to postulat
zdecydowanie najczęstszy. Wśród pozytywnych cech sektora publicznego
w organizacjach WM zwracała uwagę nietypowa proporcja wypowiedzi
o współpracy i różnych formach pomocy (np.: prawodawstwo chyba nie
jest aż takie złe; wchodzą w struktury fundacji; informują; pomaga, gdzie
może) do – znacznie częściej wymienianej w całej próbie – pomocy finansowej. Nie zmienia to faktu, że – jak wskazują wypowiedzi dotyczące standardów – także tutaj oczekiwana była pomoc finansowa ze strony administracji.
Wśród wyrażeń opisujących „działania na podmiot” (tabela 91. w internecie) było dosyć dużo dotyczących poszukiwania pomocy ze strony
sektora publicznego (np.: składać różne pisma; wystąpić o dofinansowanie;
występować o takie drobne rzeczy), co potwierdziło wcześniejszy wniosek,
mówiący o potrzebie i oczekiwaniu wsparcia, w tym finansowego. Niewiele wypowiedzi dotyczyło natomiast zastępowania i wyręczania administracji w jej zadaniach.
w całym kraju (KD)
W „ekwiwalentach” sektora publicznego, które pojawiły się w materiale zebranym w organizacjach KD (tabela 92. w internecie), uwagę zwracało zdominowanie tej sieci przez sformułowania związane z administracją
i strukturami państwa (np.: struktury odpaństwowe; urzędasy) oraz politykami (np.: lider polityczny; układy partyjne; nasi politycy wszyscy).
Taka struktura sieci „ekwiwalentów” spowodowała, że mniejszą rolę,
niż w innych typach organizacji, odegrały tu wyrażenia odnoszące się do
władz pozostałych szczebli, szczególnie lokalnych, oraz innych instytucji
publicznych.
Zawartość i struktura sieci „opozycji” w organizacjach KD (tabela
93. w internecie) nie wyróżniała się na tle pozostałych, zwracał tylko uwagę fakt, że polski sektor publiczny nie był tu konfrontowany ze swoimi
odpowiednikami z innych krajów.
Sieci „określeń i działań podmiotu” (tabela 94. w internecie) wskazują, że badani z organizacji KD częściej niż inni zarzucali sektorowi pu-
205
blicznemu skostnienie i niechęć wobec zmian (np.: nie dopasuje się; obowiązują ją pewne jakieś kanony, struktura, szablony), nieuczciwość (np.:
jakieś afery; funkcjonują układy) oraz ustanawianie złego prawa (np.: strasznie słaba legislacja; prawo nieuproszczone). Wśród negatywnych „określeń
i działań podmiotu” odnoszących się do relacji z trzecim sektorem najwięcej dotyczyło nieznajomości i braku zrozumienia (np.: nie jest w stanie
zrozumieć, że ktoś inny też może to robić z pożytkiem i nie gorzej; na organizacje patrzy z przymrużeniem oka; nie widzi w organizacjach realnego
partnera), przeszkadzania (np.: kłody pod nogi rzuca) oraz braku jasnych
reguł tych kontaktów (np.: á la wolna amerykanka; nie wiadomo co robić;
niejasne kryteria; brak jednolitej polityki, kontynuacji, stabilizacji). Rzadziej
natomiast badani wskazywali na brak pomocy dla organizacji. W organizacjach KD sektor publiczny najrzadziej był charakteryzowany za pomocą
konkretnych dziedzin, w których wykazuje aktywność.
Warto także podkreślić, iż badani z organizacji KD najrzadziej formułowali pozytywne opinie o sektorze publicznym, szczególnie niewiele
wypowiedzi dotyczyło współpracy i pomocy sektorowi pozarządowemu.
Natomiast wśród nietypowych postulatów pojawiło się oczekiwanie od
sektora publicznego, że podejmie się on kontroli i weryfikacji organizacji
pozarządowych (np.: zobaczyć z bliska samo życie, a nie program organizacji; zrobić hospitacje).
Wśród „działań na podmiot” wymienianych w organizacjach KD (tabela 95. w internecie) brakowało wypowiedzi odnoszących się do poszukiwania pomocy. Korzystanie z pomocy charakteryzował tu (podobnie, jak
w organizacjach WM) odmienny, niż w wynikach pochodzących z reszty
materiału, stosunek pomocy finansowej do innych jej form. Badani rzadko mówili o dokonywaniu oceny sektora publicznego i – podobnie jak
w „dużych” organizacjach z Warszawy – o przynależeniu do niego. Stosunkowo dużo wypowiedzi dotyczyło natomiast konieczności dostosowywania się do reguł i wymagań narzucanych przez sektor publiczny (np.:
składać dziesiątki podań, dziesiątki załączników; przełożyć to, co się robi na
to, co jest zgodne z ich polityką).
206
w całym kraju (KM)
Obraz sektora publicznego w „małych”, oddalonych od Warszawy
organizacjach był najbardziej rozbudowany. Wskazuje na to dwukrotnie
wyższa, niż w organizacjach WD, frekwencja – blisko 35% całkowitej frekwencji tego pola.
W wypowiedziach przedstawicieli organizacji „małych”, oddalonych
od Warszawy najbardziej typowe „ekwiwalenty” (tabela 96. w internecie)
pojęcia „sektor publiczny” to władza wszystkich szczebli, w tym szczególnie często (w porównaniu do innych sieci tego rodzaju) wskazywano władze szczebla wojewódzkiego (np.: sejmik łódzki; urząd marszałkowski;
wojewoda). Wśród instytucji publicznych badani wymieniali głównie instytucje związane z sektorem edukacji (np.: internat szkolny; rada zakładowa
ZNP; szkoła publiczna; poradnia wychowawczo-zawodowa), co wynikało
zapewne z tego, że wielu z nich było (w momencie badania lub wcześniej)
nauczycielami329. W organizacjach KM respondenci najczęściej (wśród
wszystkich typów organizacji) odwoływali się do instytucji o rodowodzie
PRL-owskim (np.: peerelowska firma inwalidzka; zbowidowcy; terenowi
opiekunowie w tamtych czasach).
Bardzo wiele wyrażeń „opozycyjnych” wobec sektora publicznego
(tabela 97. w internecie) odnosiło się do społeczeństwa, zwykłych obywateli (np.: ci potrzebujący; ludzie; delikwent; mieszkańcy tego miasta i okolic;
my wszyscy; podatnicy; naród; my na dole), a stosunkowo niewiele wskazywało na sektor pozarządowy. Z organizacji KM pochodziło najwięcej
„opozycji” dotyczących zagranicy (np.: organizacje międzynarodowe) i jedynie tutaj pojawiły się instytucje kościelne (np.: sąsiednia parafia).
„Określenia i działania podmiotu” (tabela 98. w internecie) pokazują, że obraz sektora publicznego był w „małych”, oddalonych od Warszawy organizacjach najbardziej rozbudowany, a jednocześnie najmniej negatywny. Respondenci niemal nie dostrzegali takich jego wad, jak
skostnienie, rozpolitykowanie lub brak jasnych reguł postępowania. Jedyne zarzuty, jakich było więcej niż w pozostałych organizacjach, dotyczyły
złego prawa (np.: jakieś nowe przepisy ze szkodą dla organizacji; prawo
329
207
zagmatwane; zapisy, które czasami paraliżują) i niechęci do współpracy
z sektorem pozarządowym (np.: nie interesuje go to, co robią inni; mają
olewatorskie podejście do problemu kontrolowania fundacji; bez echa to
wszystko). Badani wskazywali także na cechy charakteryzujące nie tyle
instytucje publiczne, ile zatrudnionych w nich ludzi, a mianowicie: zawiść,
zazdrość, wyrachowanie (np.: nie zgodzi się na zubożenie swojej kasy; nie
pójdzie na takie rozwiązanie [odpis podatkowy]; oczekuje elementów czysto
reklamowych). Jednocześnie wiele wypowiedzi podkreślało znaczenie przypisywane w organizacjach typu KM jasno określonym zasadom i kompetencjom charakteryzującym sektor publiczny, w tym jego funkcjom legislacyjnym i kontrolnym (np.: rzeczywiście wie, jak należy wykonywać swoją
funkcję; pisze paragrafy; tworzy przepisy). Częściej niż gdzie indziej (różnica ta była widoczna zwłaszcza w odniesieniu do „dużych” organizacji)
w organizacjach KM pojawiały się ogólnie pozytywne opinie o sektorze
publicznym. Za najważniejszą zaletę respondenci uznali jego siłę i duże
możliwości (np.: podejmuje decyzje; jedyna firma, która ma pieniądze; może
utrwalić dosyć mocno), tylko tutaj (chociaż też tylko po jednym razie)
wskazano na jego uczciwość i uprzejmość. Wśród pozytywów w relacjach
z trzecim sektorem badani docenili przede wszystkim współpracę i pomoc
(w tym finansową). Właściwie jedyny postulat natury ogólnej formułowany pod adresem państwa, to zwiększenie jego opiekuńczej roli wobec obywateli (np.: w swojej powinien gestii mieć wszystko, co robią organizacje;
dbać o to, żeby nie było biedy; nie odsyłać człowieka z przysłowiowym kwitkiem). Więcej oczekiwano w odniesieniu do trzeciego sektora: postulaty
dotyczyły zwiększania zakresu pomocy i współpracy oraz doceniania organizacji i rozszerzania ich kompetencji (np.: zróżnicować, a nie do jednego worka; mieć zaadresowane środki w kierunku organizacji; być zobowiązane pozytywnie rozpatrzyć i pomóc każdej OP, która się zgłosi
z problemami uzasadnionymi; potrzebna taka koordynacja między dołem,
środkiem a wyżej).
Kontakt, współpraca i korzystanie z pomocy (np.: ubiegać się o dotacje; iść i prosić; mieć dostęp, znajomości; poznać wojewodę; stać się kolegami; uzyskać zaufanie) zdominowały także sieć „działań na podmiot”
(tabela 99. w internecie). Badani z organizacji typu KM rzadziej niż inni
mówili natomiast o wywieraniu wpływu na sektor publiczny. Zapewne ze
względu na intensywność relacji pomiędzy oboma sektorami, pojawiły się
też „działania” negatywne, takie jak wrogość i obawa (np.: chcieć ich zaraz
208
zjeść) oraz manipulacja i wykorzystywanie (np.: korzystać z tych układów).
Jednocześnie, podobnie jak w pozostałych „małych” organizacjach, obecny był wątek przynależności do sektora publicznego (np.: iść do samorządu, żeby utrwalić to wszystko).
*
*
*
Ze względu na różnice we frekwencjach poszczególnych subpól pola
„sektor publiczny” ich analizy porównawczej dokonałam niemal wyłącznie
na podstawie wyników procentowych, a nie wyrażanych w wartościach
bezwzględnych. W „dużych” organizacjach przez pojęcie „sektora publicznego” badani częściej rozumieli ogólnie całą administrację państwową.
W „małych” skupiano się raczej na szczeblach władzy (przede wszystkim
lokalnej) oraz instytucjach publicznych związanych ze szkolnictwem i opieką zdrowotną. Pojawiały się też nawiązania do wątków PRL-owskich330.
Analiza sieci „opozycji” pola „sektor publiczny” wyraźnie podkreśla
bardziej konfrontacyjne postrzeganie przez badanych z „dużych” organizacji jego relacji z sektorem pozarządowym. Trzeci sektor stanowił tutaj
najważniejszą – przywoływaną blisko trzykrotnie częściej, niż społeczeństwo
jako całość – „opozycję” dla struktur państwa. Tymczasem w „małych”
organizacjach było odwrotnie: trzeci sektor postrzegano jako „opozycję”
dla sektora publicznego mniej więcej dwukrotnie rzadziej niż społeczeństwo. Sieć „opozycji” była ogólnie bardziej zróżnicowana w „małych” organizacjach: sektorowi publicznemu badani przeciwstawiali również biznes,
aktywne środowiska (niekoniecznie związane z trzecim sektorem), a w organizacjach KM także Kościół.
Badani z „małych” organizacji byli bardziej skłonni dostrzegać w sektorze publicznym nie tylko wady. Wśród zalet najważniejsza okazała się
współpraca z trzecim sektorem i udzielana mu pomoc, a także ogólna siła
i duże możliwości, w tym finansowe. Zarówno w kontekście współpracy
między sektorami, jak i formułując bardziej ogólne oceny, badani z „dużych” organizacji okazali się wobec sektora publicznego bardziej krytyczni. Podkreślano tu jego zbiurokratyzowanie i niechęć do zmian, nieuczciwość i brak zaangażowania, a także – w odniesieniu do trzeciego sektora
– wrogość, brak jasnych reguł współpracy i wykorzystywanie. Bliskość sto330
209
licy powodowała natomiast, że krytyka badanych skupiała się na nieskuteczności, oddaleniu od ludzi i rozpolitykowaniu. W „dużych” organizacjach nieco częściej podkreślana była specyfika sektora publicznego, w tym
jego odmienność od sektora organizacji. Im dalej od „centrum” (fizycznie
i symbolicznie) tym w obrębie sieci „określeń i działań podmiotu” pojawiało się więcej standardów, przede wszystkim mających regulować stosunek sektora publicznego do sektora pozarządowego: badani przede
wszystkim oczekiwali zwiększenia pomocy i współpracy ze strony sektora
publicznego, a nawet wskazywano potrzebę dokonania kontroli i weryfikacji organizacji
Analiza sieci „działań na podmiot” wskazuje, że badani w „dużych”
organizacjach większą wagę przywiązywali do wpływania na sektor publiczny i dokonywania zmian w jego funkcjonowaniu, a także do zastępowania go w przypisanych mu zadaniach. Porównanie znaczenia „działań”
mówiących o współpracy i kontakcie, z tymi, które informowały o korzystaniu (jednostronnym) z finansowej pomocy sektora publicznego, pokazało nieco większą przewagę tych pierwszych w „dużych” organizacjach.
W „małych” proporcje były bardziej wyrównane, co, być może, wskazuje
na częstsze korzystanie przez te organizacje z funduszy publicznych. Tylko
w „małych” organizacjach badani mówili o przynależności do sektora publicznego i pełnieniu w nim funkcji.
4. Analiza pojęcia „adresaci działań
organizacji”
4.1. Analiza pola semantycznego „adresaci działań
organizacji” na podstawie materiału ze wszystkich
organizacji
Frekwencja pola „adresaci działań organizacji” była nieco większa
w „małych” organizacjach, gdzie wyniosła 55% całkowitej frekwencji
pola.
210
Tabela 100. Frekwencje poszczególnych sieci pola semantycznego „adresaci działań
organizacji”, w liczbach bezwzględnych i w %
WD
Sieci pola
lb
WM
%
lb
KD
%
154 24,2
lb
KM
%
86 16,2
lb
Ogółem
%
136 22,4
lb
%
Ekwiwalenty
76 16,3
Opozycje
14
3,0
13
2,0
15
2,8
20
3,3
452 20,1
62
2,8
Asocjacje
51 10,9
25
3,9
62 11,6
54
8,9
192
8,6
Okr. i dział. podmiotu
156 33,5
215 33,8
178 33,3
161 26,6
710 31,6
Działania na podmiot
169 36,3
229 36,0
194 36,3
235 38,8
827 36,9
Frekwencja pola
466
636
535
606
Udział w całkowitej
frekwencji pola w %
100
20,8
100
28,4
100
23,8
100 2243 100
27,0
100
Pojęcie „adresaci działań” charakteryzowała przewaga frekwencji
sieci „działań na podmiot”. We wszystkich innych analizowanych przeze
mnie polach semantycznych bardziej rozbudowane były sieci „określeń”
i „działań podmiotu”, a w wypadku niektórych pojęć, więcej niż „działań
na podmiot” było także „ekwiwalentów”. Zatem szczególna budowa pola
„adresaci działań” wskazuje na ich raczej przedmiotowe traktowanie przez
badanych. Omawiana grupa była postrzegana przede wszystkim jako bierny odbiorca wszelkich form aktywności zarówno organizacji pozarządowych
i ludzi w nich działających, jak i – co wynika z dalszej analizy – sektora
publicznego.
Adresaci działań to przede wszystkim dwie grupy: osoby chore i niepełnosprawne oraz dzieci i młodzież; badani użyli także wielu „ekwiwalentów” neutralnych (tabela 101. w internecie). Jednak specyfika omawianego pola sprawiła, że zastosowane do jego opisu „ekwiwalenty”
wynikały przede wszystkim z dziedzin aktywności organizacji, z których
wywodzili się respondenci331. Z tego powodu uzyskanego wyniku nie sposób uznać za odzwierciedlający sposób myślenia respondentów o tym, do
kogo w ogóle organizacje pozarządowe kierują swoje działania. Zwraca
uwagę rzadkie stosowanie przez badanych „ekwiwalentów” wskazujących
na adresowanie działań do większych grup społeczeństwa i do opinii publicznej. Stosunkowo niewiele wypowiedzi dotyczyło także uwikłania
331
211
adresatów działań – czy to w roli sprawców, czy ofiar – w zjawiska patologiczne.
W kontekście badań oczywiście nie dziwiła relatywnie liczna grupa
„opozycji” (tabela 102. w internecie) związanych z ludźmi trzeciego sektora, jednak jeszcze częściej wskazywano na ludzi sektora publicznego:
jeśli zaliczyć tutaj sprawujących władzę, to okazuje się, że wypełnili oni
blisko jedną trzecią sieci „opozycji”. Adresatów działań badani przeciwstawiali często także osobom, które znajdują się w normalnej (lepszej)
sytuacji, natomiast niewiele wskazań wprost odnosiło się do ludzi biznesu
i osób obojętnych na los innych.
Trzeci sektor stanowił blisko 40% sieci „asocjacji” pola „adresaci
działań” (tabela 103. w internecie). W tym kontekście w większości nie
był przez badanych zdecydowanie – pozytywnie lub negatywnie – oceniany. Niestety, w całej sieci „asocjacji” dominowały wyrażenia negatywne,
przede wszystkim te związane z całym otoczeniem społecznym. Jako
przyczynę tak złej sytuacji adresatów działań wskazywano także słabe funkcjonowanie sektora publicznego i jego biurokrację. Zestawienie „asocjacji” pozytywnych wskazuje, że – zdaniem badanych – jedyną pozytywną okoliczność stanowiło dla adresatów działań istnienie sektora
pozarządowego.
Negatywny obraz potwierdziła analiza sieci „określeń i działań podmiotu” (tabela 104. w internecie). W odniesieniu do adresatów działań
sieć ta miała szczególną strukturę: część wyrażeń odnosiła się – jak we
wszystkich pozostałych analizach – bezpośrednio do podmiotu, jednak
zdecydowana większość „określeń i „działań podmiotu” charakteryzowała
raczej jego otoczenie. Podstawowe źródła trudnej sytuacji adresatów działań to problemy i krzywdy (w tym bieda), jakie ich dotykały, oraz bezradność. Natomiast negatywne cechy przypisywane bezpośrednio omawianej
grupie to roszczeniowość i bierność oraz brak uczciwości, umiejętności
współpracy, a także zachowania agresywne. O negatywnej ocenie sytuacji
adresatów działań paradoksalnie świadczyły także niektóre wyrażenia zaliczone do neutralnych332, a dotyczące poszukiwania pomocy i korzystania
z niej. Jeśli zsumować wszystkie wypowiedzi sugerujące trudną sytuację
omawianej grupy, to okazuje się, że wypełniły one aż trzy czwarte całej
sieci „określeń i działań podmiotu”.
332
212
Analiza pokazuje, że adresaci działań bywali też oceniani pozytywnie.
Respondenci doceniali w nich przede wszystkim aktywność i zaangażowanie,
aspiracje i chęć zmiany własnego losu, budowanie wspólnoty interesów, ale
także okazywanie wdzięczności i zadowolenie z udzielonego wsparcia.
Jak można było się spodziewać (na podstawie analiz pól „ludzie trzeciego sektora” i „organizacje pozarządowe”), w sieci „działań na podmiot”
pola „adresaci działań organizacji” (tabela 105. w internecie) zdecydowanie przeważały wskazania „działań” pozytywnych: tylko jedna wypowiedź
na siedem nie miała takiej temperatury emocjonalnej. Badani zaliczyli do
nich przede wszystkim wszelkie formy pomocy (określanej w sposób ogólny): doraźnej i długofalowej, pomocy finansowej i psychologicznej, a także edukowanie i informowanie, reprezentowanie i występowanie w imieniu
podmiotu oraz dokonywanie zmian w jego postawach i zachowaniach.
Wskazano jedynie trzy rodzaje „działań” negatywnych. Była to przede
wszystkim odmowa udzielenia pomocy, ale także niesprawiedliwe traktowanie oraz żywienie negatywnych emocji i uprzedzeń wobec omawianej
grupy. Natomiast „działania” neutralne opisywano jako poczucie odpowiedzialności, kontakty, wyszukiwanie adresatów działań oraz ich obserwację i kontrolę.
Zarówno nietypowe proporcje pomiędzy poszczególnymi sieciami
pola, jak i szczegółowa analiza ich zawartości wskazują na przedmiotowe
postrzeganie adresatów działań organizacji. Wynikało to już z charakterystyki omawianej grupy: większość przypisywanych jej cech i działań zależna była raczej od otoczenia niż od niej samej. Podejmowane wobec
„adresatów” działania były jednostronne, a podział na „tych, którzy dają”
i „tych, którzy biorą” wydaje się niezachwiany, jasno i na zawsze zdefiniowany. Bardzo niewiele wypowiedzi wskazywało na wchodzenie z adresatami działań w relacje wzajemne, takie jak współpraca, docenienie i równe ich traktowanie lub nawet doznawanie za sprawą kontaktu z nimi
pozytywnych emocji.
213
4.2. Analiza subpól pola semantycznego „adresaci
działań organizacji” na podstawie materiału
4.2.1. Analiza subpola semantycznego „adresaci działań”
w Warszawie (WD)
Dla pojęcia „adresaci działań organizacji” badani z „dużych”, warszawskich organizacji wskazali najwięcej ekwiwalentów (tabela 106. w internecie) opisujących ich jako środowiska, grupy (np.: nauczyciele; społeczeństwa lokalne; studenci architektury; lokatorzy bloku) i całe społeczeństwo
(np.: pojedynczy obywatele; opinia publiczna).
Częściej niż w pozostałych typach organizacji mówiono tutaj także
o tym, że organizacje adresują swoje działania do opinii publicznej. Ci
badani wymienili także najwięcej „ekwiwalentów” związanych z wydarzeniami losowymi (jak np. klęski żywiołowe), mimo że żadna z organizacji
z tej grupy nie adresowała swojej pomocy bezpośrednio w ten sposób (np.:
ludzie, którzy zostali zalani; ofiary wojen i kataklizmów).
Z organizacji WD pochodziło najwięcej „opozycji” (tabela 107. w internecie) związanych z sektorem publicznym – ponad 40% całej sieci.
Nie pojawiło się tutaj natomiast ani jedno sformułowanie dotyczące ludzi
biznesu.
Bardzo negatywna ocena otoczenia adresatów działań, jaka wynika
z wypowiedzi badanych z organizacji WD zebranych w sieci „asocjacji”
(tabela 108. w internecie), to konsekwencja głównie ogólnie trudnej sytuacji społecznej (np.: bezdomność; biedne rejony Polski; duże bezrobocie;
nierówności społeczne), ale także funkcjonowania instytucji publicznych
(np.: opieka, która leczy skutki, nie przyczyny; nieczuły sąd). Z kolei co
trzecia „asocjacja” była związana z sektorem pozarządowym. Jego ocena
w tym kontekście była wyważona, przeważały bowiem wyrażenia neutralne, a negatywne i pozytywne równoważyły się.
Ocena adresatów działań – wynikająca z analizy sieci „określeń
i działań podmiotu” (tabela 109. w internecie) – dokonana w organizacjach
WD w największym stopniu odbiegała od oceny uzyskanej w całym zebranym materiale. Pojawiło się tu najwięcej wypowiedzi negatywnie charakteryzujących sytuację podmiotu (np.: często gęsto uwikłani; tkwią w tych
214
tragediach; nie może sobie poradzić; mają problemy z poruszaniem się w codziennym życiu). Badani przede wszystkim wskazywali na nękające adresatów problemy i krzywdy (np.: cierpiący; potrzebujący; słabsi; poszkodowani) oraz oceniali ich sytuację jako ekstremalną (np.: zmuszona do
kradzieży, żeby nie umrzeć; na takim dnie; totalnie bez niczego). Z drugiej
strony, adresaci działań zostali w tej grupie organizacji potraktowani najłagodniej – tylko niecałe 5% zrekonstruowanej tu sieci „określeń i działań
podmiotu” to negatywne oceny bezpośrednio odnoszące się do samego
podmiotu.
Wśród ocen neutralnych bardzo niewiele dotyczyło korzystania z pomocy (np.: ci, którzy korzystają). Ciekawe, iż takich wypowiedzi było tyle
samo, ile mówiących o tym, że adresaci działań są skrępowani i nie chcą
przyjmować pomocy (np.: ci co tak naprawdę nie mają to nie pójdą).
W tym kontekście nie dziwi częstsze, niż w innych typach organizacji,
podkreślanie, że adresaci to grupa taka sama jak inne (np.: jak zwykli
ludzie) i wewnętrznie zróżnicowana (np.: każdy jest inny; nie ma dwóch
takich samych).
Do szczególnie podkreślanych zalet adresatów działań respondenci
z organizacji WD zaliczyli wzajemne wsparcie i współpracę w realizacji
wspólnych celów (np.: zgrani; prowadzą grupy wsparcia; zaczynają się kolegować) oraz wdzięczność i zadowolenie z otrzymanej pomocy (np.: poczuli się lżej; wiedzą, że dostali pomoc; uśmiechnięta buzia). Niewiele wypowiedzi dotyczyło natomiast aktywności i zaangażowania, a żadna nie
odnosiła się wprost do ewentualnego rozwoju podopiecznych.
Respondenci z organizacji WD wskazali najmniej negatywnych „działań” wobec adresatów (tabela 110. w internecie), nie było np. ani jednego wyrażenia mówiącego o ich niesprawiedliwym traktowaniu. W tej grupie organizacji było najwięcej neutralnych „działań na podmiot”, głównie
za sprawą wypowiedzi o odpowiedzialności za osoby, wobec których podejmuje się „działania” (np.: czuć się zobowiązanym; uznać za swoją największą troskę). Wśród „działań” pozytywnych więcej niż gdzie indziej
było wypowiedzi dotyczących pozytywnych emocji doznawanych za sprawą adresatów działań (np.: poczuć niesamowitą otwartość; poczuć, że można czemuś zaradzić). Jak wynika z analizy, nie wiązało się to jednak w żaden sposób ani ze specjalnym ich traktowaniem, ani z docenianiem
i szacunkiem.
215
4.2.2. Analiza subpola semantycznego „adresaci działań” na
podstawie materiału z organizacji „małych”, działających
blisko Warszawy (WM)
Badani z organizacji WM wskazali najwięcej „ekwiwalentów” pojęcia
„adresaci działań” (tabela 111. w internecie). Liczne wyrażenia dotyczące
bezrobotnych (np.: jakiś tam bezrobotny; bezrobotna pani) pochodziły głównie od pracownika organizacji kierującej swoje działania niemal wyłącznie
do tej grupy. Analogicznie, niewiele „ekwiwalentów” było związanych
z dziećmi i młodzieżą (bo żadna z organizacji WM nie była nastawiona na
właśnie tę grupę adresatów), a częste wskazywanie przez badanych na
relacje rodzinne (np.: różne rodziny; te samotne matki) wiązało się z faktem, iż w omawianej grupie organizacji było stowarzyszenie zajmujące się
samotnymi matkami. Dodajmy, że relacje rodzinne adresatów działań nie
były przez badanych oceniane jako patologiczne.
Analiza sieci „opozycji” (tabela 112. w internecie) wskazuje, że w organizacjach WM tylko raz adresatom działań przeciwstawiono ludzi trzeciego sektora, natomiast częściej w tym kontekście wymieniani byli ludzie
sektora publicznego (np.: ludzie w urzędzie pracy), przede wszystkim sprawujący władzę (np.: burmistrz jakiś). Znaczący okazał się stosunek do
adresatów działań: jedynie w tej grupie organizacji przeciwstawiono im
ludzi obojętnych (np.: ludzie, którzy nie mają czasu na zajęcie się człowiekiem); było tu także najwięcej wyrażeń przeciwnych, „opozycji” wskazujących osoby chętne do pomocy i wrażliwe (np.: oddani idei wzajemnej
pomocy; ci, którzy cieszą się że mogą pomóc).
Z organizacji WM pochodziło najmniej „asocjacji” (tabela 113. w internecie) – jedynie 13% sieci. Przy tak niewielkiej liczebności trudno formułować wnioski, można jednak zauważyć, że w tej grupie organizacji
znaczące okazały się tylko dwa rodzaje „asocjacji”: trzeci sektor – zwykle
oceniany neutralnie (np.: grupa inicjatywna; Stowarzyszenie Szansa) – oraz
ogólnie zła sytuacja społeczna (np.: brak systemowych rozwiązań, jeśli chodzi o zapobieganie czy zwalczanie bezrobocia; taka bieda i taka nędza).
Organizacje WM to także jedyne miejsce, gdzie w kontekście sytuacji adresatów działań nie wskazywano na kwestie biurokratyczne.
Z organizacji WM pochodziło najwięcej „określeń i działań podmiotu” (tabela 114. w internecie) odnoszących się do pojęcia „adresaci działań”. Oceniając negatywnie ich sytuację, respondenci częściej niż w innych
216
typach organizacji dostrzegali ich osamotnienie (np.: bez kontaktu z bliskimi; odrzuceni). Pojawiła się tu jedyna wypowiedź interpretująca trudną
sytuację adresatów jako spuściznę PRL-u (nie musieli kiedyś tego umieć
i dzisiaj to są tego skutki). Materiał z organizacji WM przyniósł większość
(ponad 60%) wypowiedzi zarzucających adresatom działań roszczeniowość
i brak aktywności (np.: z pretensjami, że nikt nie pomaga; chcą być tylko
odbiorcami; nie proponują nic od siebie). Jednocześnie respondenci doceniali u nich aspiracje i to, że podejmują – często zakończone powodzeniem
– próby zmiany swojego losu (np.: jak już zaspokoi ten głód, to trafia na
normalne ścieżki; mówią: ja już sobie poradzę dalej no i sobie radzi).
W organizacjach WM podano najwięcej „określeń i działań” neutralnych, jednak, podobnie jak w całym materiale, dotyczyły one przede wszystkim poszukiwania pomocy i korzystania z niej (np.: przychodzą z różnych
stron; dzwonią; piszą prośby; wszędzie szuka pomocy).
W całym polu pozytywne „działania na podmiot” (tabela 115. w internecie) zdecydowanie przeważały, jednak w organizacjach WM stanowiły one aż ponad 92% uzyskanej tu sieci. Najczęściej badani mówili ogólnie
o udzielanej adresatom działań pomocy (np.: zajmować się; pracować na
rzecz; kierować pomoc; coś robić dobrego). Najniższy udział wypowiedzi
o pomocy długofalowej to zapewne rezultat precyzyjnego nazywania przez
respondentów rodzaju realizowanej pomocy edukowaniem (np.: być źródłem informacji; nauczyć; tłumaczyć), wywieraniem wpływu na postawy
i zachowania (np.: zachęcić do samopomocy; uaktywniać; obudzić inicjatywę; obudzić poczucie, że praca jest zaszczytem i trzeba pracować) oraz
reprezentowaniem adresatów (np.: ludzi poruszać; lansować; rozmawiać
w ich sprawie; tworzyć lobby, żeby zmieniać tę ich rzeczywistość; zmieniać
nastawienie) – w organizacjach WM tego typu „działania” wskazywano
najczęściej.
4.2.3. Analiza subpola semantycznego „adresaci działań”
w całym kraju (KD)
W organizacjach KD pojawiło się tylko jedno wskazanie na grupę
lub środowisko jako adresata działań organizacji. Wiele „ekwiwalentów”
(tabela 116. w internecie) związanych z bezdomnością, a także z niepełnosprawnością to – podobnie jak poprzednio – efekt dziedzin działania
217
organizacji: w tej grupie znalazło się schronisko dla bezdomnych mężczyzn
i jedna z największych organizacji działających na rzecz osób niepełnosprawnych ruchowo. W organizacjach KD niewiele „ekwiwalentów” dotyczyło relacji rodzinnych.
W bardzo niewielkiej sieci „opozycji” (tabela 117. w internecie) można wskazać właściwie tylko dwie grupy wyrażeń. Pierwszą stanowili ci,
których od adresatów działań odróżnia lepsza sytuacja życiowa (np.: ludzie
bogaci; normalna, zdrowa rodzina); drugą – ludzie trzeciego sektora (np.:
wolontariusze; Marek Kotański; opiekun w schronisku). Ani jedno sformułowanie nie odnosiło się natomiast do sprawujących władzę, nie było wskazań dotyczących osób gotowych do niesienia pomocy, za to dwukrotnie
(na trzy wyrażenia w tej sieci) adresatom działań zostało przeciwstawione
społeczeństwo (np.: ludzie, którzy mogą się z nimi spotkać).
Z organizacji KD pochodziło najwięcej „asocjacji” z pojęciem „adresaci działań organizacji” (tabela 118. w internecie). Wynikająca z analizy ocena sytuacji tej grupy była tu relatywnie najlepsza (głównie za sprawą dobrze ocenianych organizacji pozarządowych). Negatywnych
„asocjacji” badani wskazali tylko 2,5 raza więcej, niż pozytywnych, podczas
gdy w całym zbiorze ta przewaga była dwukrotnie większa: na jedną „dobrą” „asocjację” przypadało aż pięć „złych”.
Analiza sieci „określeń i działań podmiotu” (tabela 119. w internecie)
wskazuje, że w organizacjach KD najrzadziej podkreślana była bieda adresatów działań, ale też w ogóle relatywnie mało było tu wypowiedzi dotyczących ich złej sytuacji. Wśród wad adresatów działań dużo (w stosunku do materiału z ogółu sieci) było wypowiedzi o agresywnych i trudnych
do opanowania zachowaniach (np.: jest agresja wśród nich; opluje; obgada;
rozrabia), jednak pochodziły one głównie od jednego respondenta, będącego wychowawcą w noclegowni dla bezdomnych mężczyzn. Warto w tym
miejscu przypomnieć, że – zgodnie z przyjętą metodologią – nie deprecjonuje to wagi tych spostrzeżeń.
Najczęściej podkreślaną pozytywną cechą adresatów działań była ich
aktywność i zaangażowanie (np.: bardzo mocno działają sami; samodzielny) – jak wskazuje analiza konkretnych wypowiedzi – m.in. na rzecz innych
i własnego środowiska lokalnego (np.: organizują kluby filmowe; pierze tu
dla całego domu, robi to oczywiście społecznie).
Respondenci z organizacji KD wśród negatywnych „działań na podmiot” (tabela 120. w internecie) wskazywali przede wszystkim odmowę
218
pomocy (np.: nic nie ofiarować; odsyłać gdzieś, gdzieś jeszcze i gdzieś jeszcze; zgubić w biurokracji) i niesprawiedliwe traktowanie (np.: gorzej opłacać; traktować marginalnie). Analiza „działań” pozytywnych pokazała
odmienną (od reszty tych sieci) strukturę pomocy: dwukrotnie częściej
była to pomoc długofalowa (np.: dać lepszy start; stwarzać warunki do
aktywnego, samodzielnego i równoprawnego funkcjonowania; wyciągać z bezdomności) niż doraźna (np.: dawać nocleg tylko i jeden posiłek dziennie;
przekazywać dary; zorganizować imprezę na dzień dziecka). Relatywnie dużo
wypowiedzi dotyczyło empatii i bliskiego kontaktu z adresatami działań
(np.: okrasić takim miłosierdziem, oczywiście, żeby nie za mocnym
i nie mówić o tym; pokazać, że jest się takim samym człowiekiem; razem
jeść; czuć tego człowieka), a także doceniania ich i darzenia szacunkiem
(np.: nie tworzyć jakiegoś getta; pewnych rzeczy wymagać; wierzyć w to, co
mówią).
4.2.4. Analiza subpola semantycznego „adresaci działań
organizacji” na podstawie materiału z organizacji „małych”,
działających w całym kraju (KM)
Niewielka liczba ekwiwalentów neutralnych może wskazywać na silny związek emocjonalny respondentów z organizacji KM z adresatami
działań (tabela 121. w internecie). Duża liczba „ekwiwalentów” związanych
z chorobą i niepełnosprawnością (np.: autystycy; chora; dzieci upośledzone;
ludzie schorzeni) w organizacjach KM wynikała z tego, że dla aż dwóch
organizacji z tej grupy było to główne pole działań; podobnie sytuacja
wyglądała w odniesieniu do dzieci i młodzieży (np.: dzieci najbiedniejsze; 18-letni chłopak). Natomiast najrzadziej w całej próbie w organizacjach KM adresaci działań określani byli jako środowiska, grupy lub społeczeństwo.
Najbardziej charakterystyczną cechą sieci „opozycji” pola „adresaci
działań” (tabela 122. w internecie) było przeciwstawienie im w organizacjach KM ludzi związanych z hierarchią kościelną (np.: siostry zakonne;
ksiądz; proboszczowie). Wynikało to z ogólnie silnych (chociaż różnie ocenianych) związków „małych” organizacji (szczególnie krajowych) z instytucjami i ludźmi Kościoła333.
333
219
W wypowiedziach przedstawicieli organizacji typu KM najmniej „asocjacji” (tabela 123. w internecie) odnosiło się do sektora pozarządowego,
o wiele częściej w otoczeniu adresatów działań respondenci wskazywali
instytucje publiczne. Zwykle były one oceniane negatywnie (np.: państwo,
które nie dba; opieka, która na 700 osób przeznacza 10 obiadów; instytucje,
które odpychają), chociaż to właśnie tutaj pojawiła się jedyna (odnaleziona w analizie pola „adresaci działań”) pozytywna opinia na ich temat
(np.: państwo, które finansuje sprzęt ortopedyczny).
Sieć „określeń i działań podmiotu” (tabela 124. w internecie) pokazuje, że respondenci z organizacji KM najczęściej wskazywali na dotykającą adresatów działań biedę (np.: nie wiedziały co to czekolada; głodni
i biedni; socjalnie biedni), zaś wśród negatywnych opinii sformułowanych
bezpośrednio pod ich adresem tylko jedna dotyczyła roszczeniowości i bierności. Wynikało to zapewne stąd, że tylko jedna organizacja KM swoich
działań nie adresowała do dzieci, u których trudno tego rodzaju cechy
jednoznacznie potępić.
W grupie „określeń i działań” neutralnych badani często stwierdzali, że adresaci działań stanowią liczną grupę (np.: jest wielu, coraz więcej);
niemal tylko tutaj podkreślano ich odmienność od reszty społeczeństwa
(np.: to są dzieci jakie są; to jest inny świat).
W organizacjach KM omawiana grupa najrzadziej była opisywana
pozytywnie. Tylko jedna wypowiedź dotyczyła aspiracji i chęci odmiany
losu. Wprawdzie właśnie tutaj pojawiły się trzy (na zaledwie siedem w całej sieci) wypowiedzi o tym, że adresaci działań rozwijają się, ale zwykle
dotyczyło to edukacji dzieci (np.: odrabiają lekcje; każdego można coś
nauczyć).
Respondenci z organizacji typu KM wskazali najwięcej negatywnych
„działań” wobec ich adresatów (tabela 125. w internecie), które dotyczyły przede wszystkim odmowy udzielenia pomocy (np.: odpychać; mówić:
Polska to kraj równych szans; nie być przychylnym; powiedzieć: „sam się
o siebie martw”). Z kolei, jak wynikało z analizy „działań” pozytywnych,
w tej grupie organizacji chodziło przede wszystkim o pomaganie doraźne,
a najrzadziej wśród wszystkich badanych pomoc rozumiana była jako próba zmiany postaw i zachowań adresatów działań oraz jako występowanie
w ich imieniu.
220
*
*
*
Trudność w przeprowadzeniu analizy zróżnicowań w sieciach „ekwiwalentów” poszczególnych subpól wynikała z tego, że wyrażenia, które się
w nich znalazły, zależały przede wszystkim od dziedzin, w jakich działały
organizacje. Jedyna, dająca się zaobserwować prawidłowość, która nie
podlegała tej zasadzie, to większa skłonność w organizacjach warszawskich
(przede wszystkim „dużych”) do postrzegania adresatów działań organizacji jako środowiska, grupy, społeczności, oraz to, że w „dużych” organizacjach (i warszawskich, i krajowych) za adresatów działania częściej
uznawano całe społeczeństwo i opinię publiczną.
W „dużych” organizacjach częściej niż w „małych” adresatom działań
badani przeciwstawiali ludzi w lepszej sytuacji życiowej. Im bliżej „centrum” (w tym wypadku przede wszystkim fizycznie), tym większa była
także skłonność badanych do dostrzegania jako „opozycji” wobec „adresatów działań” ludzi sektora publicznego, w tym sprawujących władzę. Był
to zapewne rezultat ogólnie większej w tych organizacjach niechęci do
struktur państwa i podejmowania wspólnie z nimi działań, w tym także
na rzecz poprawy sytuacji adresatów działań.
Tylko częściowo ten wniosek potwierdziła analiza sieci „asocjacji”.
W kontekście adresatów działań organizacji, sektor publiczny właściwie
nie był kojarzony przez badanych pozytywnie (jedyna wypowiedź pochodziła z organizacji KM). Stosunek badanych do tej kwestii starałam się
zatem odtworzyć na podstawie relacji sformułowań negatywnych do neutralnych. W ten sposób ustalona ocena sektora publicznego najgorzej wypadła w organizacjach WD, gdzie „asocjacji” negatywnych było trzykrotnie
(a gdy doliczyć do tego narzekania na biurokrację, to nawet czterokrotnie)
więcej niż neutralnych; w organizacjach KM było jedenaście negatywnych
„asocjacji” (w tym cztery o biurokracji), a sześć neutralnych (i jedyna –
wspomniana już – pozytywna). Natomiast w organizacjach WM i KD działań państwa dotyczyło zbyt mało „skojarzeń” z omawianą grupą, by w ogóle móc cokolwiek na ten temat wnioskować (w każdym typie organizacji
było po jednej „asocjacji” negatywnej i po jednej neutralnej, jednak w WM
nie narzekano w kontekście sytuacji adresatów działań na biurokrację,
a w KD robiono to trzykrotnie). „Asocjacje” związane z sektorem pozarządowym wskazywały, że generalnie wypadł on zdecydowanie lepiej niż
publiczny. Jednocześnie znaczenie, jakie badani przypisywali działaniom
221
organizacji w kontekście adresatów działań, było większe w „dużych” organizacjach, szczególnie wtedy, gdy formułowane były oceny pozytywne.
W organizacjach krajowych wśród zalet dostrzeganych u adresatów
działań częściej wymieniano aktywność i zaangażowanie, za to w organizacjach warszawskich więcej wypowiedzi dotyczyło budowania wspólnot
i wzajemnego wsparcia. W „małych” organizacjach częściej niż w „dużych”
wskazywano na to, że adresaci to ludzie wartościowi i utalentowani. Jednak, ze względu na niewielkie liczebności wszystkich tych wypowiedzi,
trudno było na ich podstawie wnioskować o jakichś znaczących różnicach.
Nieco inny problem wystąpił w interpretacjach wypowiedzi negatywnych
i neutralnych: w tych zbiorach poglądy badanych nie były bardzo zróżnicowane. W organizacjach warszawskich (przede wszystkim „dużych”, ale
także w „małych”) nieco częściej niż gdzie indziej adresaci działań byli
postrzegani jako ludzie cierpiący i bezradni, często też taką sytuację interpretowano jako ekstremalną. W „małych” organizacjach było z kolei
nieco więcej wypowiedzi podkreślających ubóstwo adresatów działań; również tutaj podkreślano, że stanowią oni bardzo liczną grupę. W organizacjach krajowych więcej wskazywano nieuczciwych i agresywnych zachowań
adresatów działań. Im bliżej Warszawy (fizycznie i symbolicznie) tym częściej omawiana grupa postrzegana była jako wewnętrznie zróżnicowana,
a także jako składająca się z osób dumnych i skrępowanych proszeniem
o pomoc.
Wyraźniej zarysowały się różnice w odniesieniu do sieci „działań na
podmiot”. Tym razem decydująca okazała się fizyczna odległość od „centrum”, chociaż wielkość organizacji też nie była bez znaczenia: badani
z „dużych” organizacji zdecydowanie częściej mówili o udzielanej jej adresatom pomocy długofalowej i częściej (chociaż takich wypowiedzi w ogóle było bardzo niewiele) wskazywali na formy współpracy z nimi. Im bliżej
Warszawy, tym częściej „działania na podmiot” przybierały formę edukowania i informowania oraz wpływania na zmianę postaw i zachowań adresatów działań, a także reprezentowania ich interesów. W organizacjach
krajowych kierowano do nich więcej pomocy w formie wsparcia emocjonalnego i bliskiego kontaktu. Zarazem badani z tych organizacji wskazali zdecydowanie więcej „działań” negatywnych niż ci z organizacji warszawskich. Przede wszystkim chodziło o nieszczere intencje, odmowę
pomocy i niesprawiedliwe traktowanie.
Rozdział 3
Analizy porównawcze pojęć
podstawowych
Prezentowane w niniejszym rozdziale porównania i wynikające z nich
wstępne wnioski zostały oparte na zaprezentowanych wcześniej wyliczeniach dotyczących poszczególnych poddanych analizie pojęć podstawowych.
Ten fragment pracy ma za zadanie wskazać najważniejsze różnice w interpretowaniu przez pracowników organizacji pozarządowych podstawowych elementów ich świata społecznego.
1. Porównanie pojęć „organizacje
pozarządowe” i „ludzie trzeciego sektora”
1.1. Zestawienie frekwencji obu pól
Całkowita frekwencja pola „organizacje pozarządowe” była nieco
większa niż całkowita frekwencja pola „ludzie trzeciego sektora”. Jednocześnie szczegółowe frekwencje pola „organizacje pozarządowe” były bardziej równomiernie rozłożone pomiędzy wszystkie typy organizacji (z niewielką przewagą w organizacjach WD, widoczną szczególnie w stosunku
do najbardziej od nich oddalonych – realnie i symbolicznie – organizacji
KM). W odniesieniu do pola „ludzie trzeciego sektora” te różnice były
większe i można w nich było zaobserwować odwrotną tendencję: najwięcej
wyrażeń pochodziło z organizacji KM, najmniej z organizacji WD. Taki
wynik wskazuje, że w „dużych warszawskich” organizacjach powszechniejsze było myślenie o trzecim sektorze w kategoriach instytucjonalnych (jako
o konkretnych organizacjach, mających swoją osobowość prawną), podczas
223
Analizy porównawcze pojęć podstawowych
gdy w organizacjach „małych”, oddalonych od „centrum”, to myślenie
częściej miało charakter wspólnotowy, w większej mierze odnoszący się
do grup i środowisk realizujących razem określone działania.
Jednocześnie, pomiędzy omawianymi polami widać było też różnice
w strukturze poszczególnych sieci. Pojmowanie trzeciego sektora w sposób
bardziej instytucjonalny (jako „organizacji pozarządowych”), nie skłaniało
respondentów do mówienia o nim przy użyciu „wewnętrznych” elementów
pola, tj. „ekwiwalentów” oraz „określeń” i „działań podmiotu”; niemal równie często charakteryzowali oni trzeci sektor używając „opozycji”, „asocjacji”
i „działań na podmiot”, czyli sieci wskazujących na związki podmiotu ze
światem zewnętrznym. Tymczasem interpretowanie trzeciego sektora w sposób mniej instytucjonalny (jako „ludzi trzeciego sektora”) powodowało
częstsze stosowanie „wewnętrznych” niż „zewnętrznych” elementów pola.
1.2. Porównanie „wewnętrznych” elementów
obu pól
Ze względu na całkowitą rozbieżność pomiędzy „ekwiwalentami”
stosowanymi przez respondentów do nazwania z jednej strony instytucji,
a z drugiej – grup ludzi, nie było możliwe dokonanie porównania pomiędzy nimi. Jedyne, co można stwierdzić, to dwukrotnie większe zróżnicowanie „ekwiwalentów” pola „ludzie trzeciego sektora”, mimo zbliżonej
frekwencji tej sieci w obu pojęciach.
W odniesieniu do „określeń i działań podmiotu” podstawową płaszczyznę porównań stanowiły temperatury emocjonalne, chętnie przypisywane przez badanych obu pojęciom.
Tabela 126. Porównanie sieci określeń i działań podmiotu w polach „organizacje
pozarządowe” i „ludzie trzeciego sektora”, w %334
Pole
Sieć określeń i działań podmiotu
Negatywne
Potwierdzające odmienność
334
Organizacje
pozarządowe
Ludzie trzeciego
sektora
16,3
10,8
3,6
4,5
Wartości w tabeli nie sumują się do 100%, ponieważ „określenia i działania”
dotyczące kwestii odmienności zostały potraktowane jako neutralne.
224
Stwierdzające brak odmienności
1,6
1,9
Neutralne
30,1
24,3
Pozytywne
47,8
61,0
5,8
3,9
Dotyczące standardów
Zestawienie „określeń i działań podmiotu” dla pól „organizacje pozarządowe” i „ludzie trzeciego sektora” wskazuje na bardzo pozytywny
obraz obu tych pojęć, jednak nieco więcej krytycznych opinii badani sformułowali wobec organizacji niż wobec ludzi, którzy je tworzą i realizują
ich działania. Wskazuje na to zarówno częstsze występowanie opinii jednoznacznie negatywnych, jak i fakt, że więcej postulatów dotyczących
funkcjonowania trzeciego sektora odnosiło się do organizacji pozarządowych niż do ludzi trzeciego sektora. Jednocześnie zwraca uwagę podobna
liczba wypowiedzi dotyczących odmienności lub jej braku w odniesieniu
do obu pól.
Przyjrzyjmy się teraz największym wadom i zaletom organizacji i działających w nich ludzi. Zarówno organizacje, jak i ich personel krytykowano przede wszystkim za brak skuteczności i siły przebicia – był to ważny
wątek negatywnej oceny obu podmiotów. W odniesieniu do kolejnych wad,
stosunek badanych był jednak bardziej zróżnicowany: w stosunku do organizacji na drugim miejscu znalazło się niepodejmowanie współpracy,
podczas gdy ludzi trzeciego sektora częściej krytykowano za brak rzetelności i uczciwości. Istotniejszą wadą organizacji okazało się ich zbiurokratyzowanie i nieprzystępność, natomiast ludziom trzeciego sektora zarzucano raczej robienie negatywnej kariery (organizacje, jako miejsca, które
umożliwiają takie działania, były krytykowane znacznie rzadziej). Natomiast zarówno organizacje, jak i ludzi w tym samym (niewielkim zresztą)
stopniu krytykowano za próby rządzenia bez legitymacji i przejmowania
władzy w trzecim sektorze.
Analiza „działań podmiotu i określeń” neutralnych wskazuje, że zarówno organizacje, jak i ludzie trzeciego sektora bardzo często byli przez
respondentów charakteryzowani poprzez wskazywanie konkretnych (opisywanych neutralnie) czynności i dziedzin aktywności. Nieco większe zróżnicowanie dostrzec można było w odniesieniu do działań finansowych:
odpowiedzialność za ten aspekt działania częściej przypisywano organizacjom niż ich personelowi. Respondenci częściej wyrażali przekonanie
225
o tym, że w Polsce jest dużo organizacji, niż o tym, że ludzie trzeciego
sektora stanowią liczną grupę (równie często twierdzili, że ludzi, którzy
się angażują w działania pozarządowe, jest mało). Nie było natomiast różnicy w kwestii wykonywania zawodu w organizacjach: podobna (chociaż
niewielka) liczba wypowiedzi dotyczyła zarówno tego, że ludzie trzeciego
sektora wykonują zawód, jak i tego, że organizacje są miejscem pracy.
Z zestawienia pozytywnych „określeń i działań podmiotu” wynika
odmienna ocena respondentów w odniesieniu do podejmowania współpracy: znacznie częściej aspekt ten przypisywano organizacjom, niż ich
pracownikom, zatem współpraca raczej nie była postrzegana jako związki
interpersonalne. Wystąpiła także różnica innego rodzaju: wprawdzie wobec
obu pojęć istniała przewaga współpracy podejmowanej na zewnątrz trzeciego sektora (w stosunku do tej wewnątrzsektorowej), jednak zdecydowanie wyraźniej tendencja ta zarysowała się w stosunku do ludzi trzeciego sektora.
Zarówno organizacje pozarządowe, jak i ludzi trzeciego sektora respondenci chwalili za skuteczność i siłę przebicia (w wypadku ludzi często
podkreślano, że bezpośrednio, wręcz charyzmatycznie, oddziałują oni na
innych). W odniesieniu do obu kategorii ceniona była także: samodzielność, swoboda i niezależność; rzetelność, uczciwość i odpowiedzialność;
to, że ich działania są potrzebne (o ludziach zwykle mówiono, że niosą
pomoc innym, a nie stwierdzano wprost, że są potrzebni); a także to, że
się rozwijają. Jednak na tym kończą się bliskie podobieństwa. Innowacyjność, bycie twórczym i elastycznym to cecha znacznie częściej przypisywana
ludziom, niż organizacjom. W wypadku tych ostatnich do łącznej kategorii „twórcze, innowacyjne, aktywne” zaliczyłam także „aktywność” i „zaangażowanie”. Natomiast, ze względu na to, że w odniesieniu do ludzi
trzeciego sektora była to zaleta szczególnie ceniona przez respondentów,
z wypowiedzi na ten temat utworzyłam osobną pulę, która dodatkowo
podkreśla fakt, że takie zalety ważniejsze wydawały się respondentom
u ludzi, niż u organizacji. Podobną prawidłowość dostrzegłam w odniesieniu do „przystępności” i „szczególnego stosunku do innych”: respondenci
przypisywali te cechy raczej ludziom niż organizacjom; ludziom trzeciego
sektora częściej przypisywano swobodne zachowanie i nietworzenie hierarchicznych stosunków niż organizacjom to, że nie są biurokratyczne ani
zhierarchizowane. Także to właśnie ludzie – zdaniem respondentów –
znacznie częściej budują wspólnotę; zdecydowanie rzadziej wyrażana była
226
opinia, że organizacje stanowią miejsce działań wspólnotowych i samoorganizacji społecznej. Również wolontaryjność, podejmowanie działań
społecznie i bezinteresownie, to częściej cecha ludzi niż organizacji. (Tendencje te nie zmieniłyby się znacząco, nawet gdyby zaliczyć do tej puli
wypowiedzi o szczególnym stosunku organizacji do pieniędzy; z racji
kontekstu, w jakim zwykle były formułowane335, wypowiedzi te zostały
zaliczone do określeń neutralnych odnoszących się do kwestii odmienności).
Pozostałe opinie, ze względu na to, że odnosiły się wyłącznie albo
do instytucjonalnego, albo do personalnego aspektu trzeciego sektora, nie
nadawały się do porównań; podobnie sytuacja wyglądała w kwestii wypowiedzi dotyczących standardów.
1.3. Porównanie „zewnętrznych” elementów obu pól
Dokonanie porównania dwu pojęć, z których jedno odnosi się do
organizacji (czyli formy instytucjonalnej), a drugie do grupy ludzi, okazało się szczególnie skomplikowane w obrębie ich „zewnętrznych” elementów: to, co dla pojęcia „organizacje pozarządowe” stanowiło „asocjację”
(np. „adresaci działań”), dla pojęcia „ludzie trzeciego sektora” pełniło
zwykle funkcję „opozycji”. Z tego względu analiza obu wymienionych elementów została przeprowadzona łącznie. Na potrzeby niniejszego porównania pominięte zostały także temperatury emocjonalne poszczególnych
wyrażeń. Analiza dotyczyła jedynie (opisanej za pomocą frekwencji sieci)
wagi, jaką w wypadku obu porównywanych pojęć badani przypisywali poszczególnym elementom świata społecznego, otaczającym organizacje pozarządowe i ludzi trzeciego sektora.
Dla obu porównywanych pojęć najistotniejszym punktem odniesienia
był sektor publiczny, postrzegany zarówno w wymiarze instytucjonalnym
(np. jako Rada Gminy), jak i personalnym (np. jako urzędnicy, często
konkretni). Kolejne, istotne elementy otoczenia społecznego obu pól to:
adresaci działań (to podmiot częściej wskazywany w otoczeniu ludzi niż
organizacji); środowisko lokalne i ogólna sytuacja społeczna (to z kolei
czynnik w większym stopniu dotyczący organizacji niż ludzi); biznes, jego
pracownicy i sponsorzy biznesowi oraz Kościół i duchowieństwo. Dla
335
227
organizacji grupy odniesienia stanowiły też media i zagranica, natomiast
dla ludzi trzeciego sektora odniesieniem były wyrażenia zebrane w puli
„rodzina i relacje osobiste”.
Ostatnia sieć – „działania na podmiot” – była ponad dwukrotnie
liczniejsza w polu „organizacje pozarządowe” niż w polu „ludzie trzeciego
sektora”. Potwierdziło to sformułowaną wczśniej (w kontekście współpracy) tezę o skłonności respondentów do postrzegania zewnętrznych relacji
poszczególnych organizacji raczej jako formalno-instytucjonalnych niż
międzyludzkich. Mimo tej różnicy, dla obu pól badani prawie dwukrotnie
częściej wskazywali „działania” pozytywne, niż negatywne.
Wśród „działań” negatywnych w obu wypadkach równie znacząca
okazała się kierowana pod adresem podmiotu krytyka, sceptycyzm, brak
zaufania i niedocenianie oraz wykorzystywanie i wyręczanie się. Jednak
przeszkadzanie i odmowa pomocy to częściej problemy organizacji niż ich
personelu.
Wśród „działań na podmiot” podobną rolę w odniesieniu do obu pól
odegrała ocena i kontrola oraz zbieranie informacji na ich temat. Warto
zwrócić uwagę na fakt, iż działania te zwykle były przez respondentów
opisywane w sposób neutralny. Nie interpretowano ich jako zagrożenia,
lecz przyjmowano, że stanowią oczywisty element (i konsekwencję) działań publicznych. Pozostałe neutralne „działania na podmiot” to (częściej
kierowane do organizacji niż do ludzi trzeciego sektora) nawiązanie i utrzymanie kontaktu. Badani wymieniali także (wprawdzie nie tożsame, lecz
ściśle ze sobą połączone) „działania” związane z zatrudnieniem: częściej
jednak mówiono o rekrutowaniu i zatrudnianiu personelu organizacji niż
o tym, że są one miejscem wykonywania zawodu.
Docenienie i szacunek to pozytywne „działanie na podmiot”, które
w większym stopniu dotyczyło ludzi trzeciego sektora, niż organizacji. Te
– z kolei – częściej doświadczały pomocy i nieco częściej mówiono o podejmowaniu z nimi współpracy. Częściej także badani wymieniali korzystanie z pomocy organizacji (niż ich personelu) i doznawanie dzięki temu
pozytywnych odczuć. Natomiast niemal tak samo często wskazywano dla
obu pól takie „działania”, jak kształtowanie i wywieranie wpływu oraz
propagowanie i reklamowanie ich działań.
Pola „ludzie trzeciego sektora” i „organizacje pozarządowe” to „dwie
odsłony” trzeciego sektora. Pierwsze z tych pól stanowi odzwierciedlenie
myślenia o sektorze pozarządowym w kategoriach personalnych – tym
228
samym może być potraktowane jako autoportret grupy badanej. Drugie
pole pokazuje instytucjonalne ramy, w jakich działają respondenci. Przeprowadzone porównanie obu pól potwierdziło zasadę: w stosunku do ludzi (czyli jakby do samych siebie) badani byli mniej krytyczni, wady widzieli raczej w organizacjach. Jednocześnie uwidoczniło się tu odmienne
rozłożenie akcentów pomiędzy „personalnym” i „instytucjonalnym” postrzeganiem trzeciego sektora w poszczególnych typach organizacji. Różnice te zostały zaprezentowane na diagramach 2. i 3.336
2. Porównanie pojęć „organizacje
pozarządowe” i „sektor publiczny”
Ponad dwukrotnie większa frekwencja pola „organizacje pozarządowe” w stosunku do pola „sektor publiczny” wynikała, oczywiście, z problematyki badania i doboru grupy respondentów. Pojawiły się tu jednak
także różnice mniej oczywiste, dotyczące rozkładu frekwencji obu pól pomiędzy poszczególne typy organizacji. Frekwencja pola „organizacje pozarządowe” rozkładała się dosyć równomiernie, natomiast uwagę zwraca
bardzo nierówne rozłożenie liczby wyrażeń dotyczących „sektora publicznego”. Skrajny przypadek to niemal dwukrotnie większa frekwencja tego
pola w organizacjach KM niż w WM. Znaczące różnice można było dostrzec
także w proporcjach pomiędzy elementami wewnętrznymi i zewnętrznymi
obu pól. Jednak przewaga elementów wewnętrznych nad zewnętrznymi
w wypowiedziach dotyczących „sektora publicznego” była m.in. wynikiem
zaniechania wyodrębnienia dla tego pola sieci „asocjacji”337.
2.2. Konfrontacja „ekwiwalentów” pola „organizacje
pozarządowe” z „opozycjami” pola „sektor publiczny”
Porównując „organizacje pozarządowe” z „sektorem publicznym” nie
mogłam dokonać prostego zestawienia poszczególnych sieci obu pól, ze
336
337
229
względu na ich całkowitą rozbieżność, a nawet opozycyjność względem
siebie. W konsekwencji konieczne okazało się przeprowadzenie porównania „na krzyż”, gdyż – ze względu na szczególne relacje pomiędzy tymi
polami (jako opozycyjnymi „grupami wzajemnego odniesienia”338) – sieć
„ekwiwalentów” (czyli element wewnętrzny pola) jednego z nich, stanowiła na ogół odpowiednik sieci „opozycji” i „asocjacji” (czyli elementów
zewnętrznych) drugiego pola i odwrotnie.
Porównanie „ekwiwalentów” pola „organizacje pozarządowe” i „opozycji” pola „sektor publiczny” pokazało, że elementy te rzeczywiście
w znacznym stopniu wzajemnie sobie odpowiadały. Organizacje pozarządowe stanowiły dla sektora publicznego najistotniejszą (obok społeczeństwa) „opozycję”, zwłaszcza gdy doliczyć tu jeszcze środowiska aktywne339.
Tezę o wzajemnej opozycyjności omawianych pól potwierdziło również
porównanie dokonane w przeciwnym kierunku: najistotniejszą grupę odniesienia dla organizacji pozarządowych stanowił właśnie sektor publiczny.
W znacznym stopniu zgadzała się nawet jej struktura zarysowana – z jednej strony – w sieci „ekwiwalentów” pola „sektor publiczny”, i – z drugiej
– w sieci „opozycji” pola „organizacje pozarządowe”. Badani z bardzo
zbliżoną częstotliwością wskazywali w obu pulach takie kategorie, jak „państwo”; „administracja publiczna i urzędy”; „instytucje publiczne”; „władze
lokalne”; „władze centralne” (w tym wojewódzkie) i „politycy”.
Na koniec warto jeszcze zwrócić uwagę na „opozycje”, które były
wspólne dla obu omawianych pól, chociaż pojawiały się z różną częstotliwością. Należały do nich: „sektor biznesowy”, „zagranica”, „media i Kościół”.
2.3. Porównanie „określeń” i „działań podmiotu”
obu pól
Porównanie „określeń” i „działań podmiotu” obu pól jako tych elementów, którym badani najczęściej przypisywali temperatury emocjonalne,
pozwala skonfrontować oceny obu porównywanych sektorów: pozarządowego i publicznego. Już proste zestawienie pozytywnych i negatywnych
338
Oczywiście w kontekście tego konkretnego badania, przeprowadzonego w tej
konkretnej grupie respondentów, por.: Część pierwsza, rozdział 2 niniejszej pracy.
339
Co w kontekście dyskusji o zakresie pojęcia „trzeciego sektora” wydaje się uzasadnione, por.: Część pierwsza, rozdział 1 niniejszej pracy.
230
wypowiedzi formułowanych pod ich adresem pokazało zdecydowane różnice w tym względzie. Organizacje pozarządowe, mimo swoich wad, były
oceniane pozytywnie, a sektor publiczny, mimo pewnych zalet, negatywnie.
W tym kontekście nie dziwiła również większa skłonność badanych do
formułowania pod adresem sektora publicznego postulatów, czyli norm
o charakterze powinnościowym.
Tabela 127. Porównanie sieci „określeń i działań podmiotu” pól „organizacje pozarządowe” i „sektor publiczny”, w %
Pole
Sieć określeń i działań
podmiotu
Organizacje
pozarządowe
Sektor publiczny
Negatywne
16,3
56,5
Neutralne
30,1
11,1
Pozytywne
47,8
19,1
5,8
13,4
O ważności grupy odniesienia, jaką dla organizacji pozarządowych
stanowił sektor publiczny, świadczyło też to, że udało się wyodrębnić oddzielną grupę jego wad (a także zalet i standardów) mających znaczenie
właśnie dla trzeciego sektora. Wysokie frekwencje tego rodzaju wypowiedzi wskazały, jak bardzo istotne z punktu widzenia respondentów było to,
czy sektor publiczny nawiązuje relacje właśnie z organizacjami. Bardzo
ważna okazała się niechęć do podejmowania współpracy z organizacjami
pozarządowymi, a także związana z tym nieznajomość, wrogość, niezrozumienie ich znaczenia, przeszkadzanie i nieudzielanie im pomocy. Jednak
za brak współpracy respondenci winili nie tylko sektor publiczny – niechęć
do podejmowania współpracy często zarzucano także organizacjom.
Jednak większość negatywnych „określeń i działań” „sektora publicznego” odnosiła się do szerszego – niż tylko pozarządowy – kontekstu
społecznego. I chociaż największe wady sektora publicznego „zdarzały się”
także organizacjom, to jednak, zdaniem respondentów, w trzecim sektorze
występowały one znacznie rzadziej. Od tej reguły był jeden wyjątek: niekompetencja, słabość i nieskuteczność działań stanowiły mocne zarzuty
wobec obydwu sektorów. Najważniejsze zarzuty formułowane pod adresem
„sektora publicznego” dotyczyły jego negatywnych relacji ze społeczeń-
231
stwem. Najczęściej wskazywano: nadmierną biurokrację, oddalenie od
ludzi, skostnienie i niechęć wobec zmian, nieuczciwość, patologie i układy,
brak zaangażowania i odpowiedzialności, ustanawianie złego prawa oraz
rozpolitykowanie. Niektóre z wymienionych wad były dostrzegane także
w odniesieniu do organizacji, jednak w innym zakresie: pod ich adresem
częściej formułowano zarzuty dotyczące nierzetelności i nieuczciwości, niż
oddalenia od ludzi, zbiurokratyzowania i nieprzystępności. Pewna trudność
w interpretacji pojawiła się w odniesieniu do zarzutów dotyczących upolitycznienia organizacji pozarządowych, które było im zarzucane częściej,
niż sektorowi publicznemu. Jednak taki wynik wskazuje nie tyle na mniejszy stopień upolitycznienia tego ostatniego, ile na to, że badani uznawali
go za polityczny niejako z natury, a wypowiedzi interpretujące jego upolitycznienie jako wadę odnosiły się niemal wyłącznie do samorządów lokalnych na najniższym szczeblu.
Porównanie wypowiedzi dotyczących odrębności i specyfiki obu sektorów wskazuje, że były one pod tym względem podobnie postrzegane.
Oceny tego rodzaju często były ściśle powiązane ze sobą i wynikały z potrzeby odróżnienia od siebie „grup wzajemnego odniesienia”340, wchodzących ze sobą w częste relacje. Wśród pozostałych neutralnych „określeń
i działań podmiotu” między porównywanymi sektorami widać jedną istotną różnicę: badani znacznie rzadziej wskazywali na działania odnoszące
się do konkretnych zadań, dziedzin i czynności, realizowanych przez sektor publiczny, natomiast analogiczna pula działań organizacji pozarządowych jest znacząca. Wynika to oczywiście z tego, że badanym zdecydowanie lepiej znane były realia pozarządowe niż te, w których funkcjonuje
administracja. Jednak – biorąc pod uwagę często wyrażane opinie o tym,
że urzędnicy skupiają się na procedurach, że jest im daleko do ludzi i ich
problemów – można chyba ten wynik uznać także za potwierdzenie przekonania badanych, iż to raczej trzeci sektor jest bliższy prawdziwego życia.
Taki wniosek wynika również z przedstawionego dalej porównania pozytywnych cech obu sektorów.
Dokonanie porównań wypowiedzi pozytywnych, dotyczących obu
sektorów, znacznie utrudniło większe zróżnicowanie tychże w przypadku
organizacji pozarządowych niż w sektorze publicznym. Można jednak zauważyć, że pozytywne „określenia i działania” sektora publicznego respon340
232
denci odnosili przede wszystkim do relacji z organizacjami; rzadko wskazywano na zalety ogólniejszej natury. Wśród tych ostatnich najczęściej
wymieniano siłę, bogactwo i duże możliwości. Częściej respondenci dostrzegali skuteczność, siłę i kompetencje organizacji pozarządowych, czyli cechę – do pewnego stopnia – analogiczną. Wygląda więc na to, że
z poczuciem siły, sprawstwa i możliwości w środowisku pozarządowym –
zwłaszcza w konfrontacji z opiniami respondentów na temat tego co może
państwo – nie jest najgorzej.
Najczęściej wskazywaną zaletą sektora publicznego była jednak pomoc (przede wszystkim finansowa) i współpraca podejmowana z organizacjami pozarządowymi. Gotowość do podejmowania współpracy była
wysoko ceniona także jako cecha organizacji pozarządowych, chociaż,
oczywiście, nie chodziło w nich jedynie o współpracę z administracją. Natomiast sektor publiczny właściwie nie doczekał się pochwał dotyczących
otwartego stosunku i przystępności wobec obywateli, samodzielności, innowacyjności, rzetelności i wielu innych cech, które – jako istotne i znaczące – były przypisywane organizacjom pozarządowym.
Interesująco rysuje się zestawienie postulatów, które respondenci
sformułowali pod adresem porównywanych sektorów. Podobnie jak w pozostałych grupach „określeń i działań podmiotu” pola „sektor publiczny”,
również formułowane przez badanych pod jego adresem normy powinnościowe odnosiły się przede wszystkim do relacji z organizacjami. Niemal
wszystkie dotyczyły zwiększenia zakresu pomocy i współpracy. W niewielkim stopniu badani za pożądane uznali nawet zwiększenie zakresu kontroli sprawowanej nad organizacjami i weryfikacji ich działań. Wypowiedzi
formułowane w szerszym kontekście (dotyczącym relacji z ogółem społeczeństwa) to niemal wyłącznie oczekiwanie sprawowania opieki nad obywatelami oraz zwiększenia bliskości, otwartości i zainteresowania ich problemami. Postulat przeciwny (do pewnego stopnia), czyli oddanie decyzji
podatnikowi i zachęcanie go do dbania o własne interesy i działania na
rzecz swojego środowiska, wskazano jedynie kilka razy. Taki wniosek trudno uznać za dobre rokowanie dla przyszłości społeczeństwa obywatelskiego w Polsce, zwłaszcza że wynika on z wypowiedzi osób znacznie bardziej,
niż ogół obywateli, aktywnych i zaangażowanych w życie społeczne.
Postulaty formułowane wobec organizacji pozarządowych były bardziej zróżnicowane, jednak również tutaj najczęściej wskazywano współpracę. Pozostałe, znaczące standardy to zwiększenie wpływu i skuteczności
233
oraz potrzeba tworzenia przedstawicielstwa. Jak wynikało ze szczegółowej
analizy wypowiedzi (i kontekstów, w których je formułowano), ten ostatni postulat badani zgłaszali przede wszystkim ze względu na relacje organizacji z sektorem publicznym. Podobnie można interpretować postulat
instytucjonalizacji sektora pozarządowego i tworzenia jego struktur: analiza wypowiedzi wykazała, że jest to jedyna dziedzina, w której respondenci dostrzegali możliwość nauczenia się przez organizacje czegokolwiek
od sektora publicznego, i w której gotowi byli uznać jego wyższość.
2.4. Porównanie „działań na podmiot” obu pól
Proste porównanie sieci „działań na podmiot” pól „organizacje pozarządowe” i „sektor publiczny” utrudniło to, że oba sektory najczęściej
były postrzegane jako autorzy tych „działań” dla siebie nawzajem. W wypadku oddziaływania organizacji dotyczyło to przede wszystkim takich
zachowań negatywnych, jak krytyka i niedocenianie oraz przeszkadzanie,
a także wyręczanie się oraz odmowa pomocy i marginalizowanie. „Działania” neutralne wobec organizacji (jak wynikało z kontekstu wypowiedzi,
były to przede wszystkim działania sektora publicznego) to głównie ocena
i kontrola, a także nawiązywanie i utrzymywanie kontaktu z organizacjami
oraz zbieranie informacji na ich temat. Wśród pozytywnych „działań na
podmiot” blisko połowę stanowiły różne formy adresowanej do organizacji pomocy (przede wszystkim finansowej); tu również udział sektora publicznego był bezsporny. Podobnie sytuacja wyglądała w odniesieniu do
takich „działań”, jak docenianie i szacunek oraz współpraca, a w nieco
mniejszym zakresie również „działań” mieszczących się w kategorii „przynależność, kształtowanie, tworzenie, wpływ”.
Analogicznie, wiele „działań na podmiot” pola „sektor publiczny”
przypisać należy organizacjom pozarządowym. Specyfika badanej grupy
i analiza kontekstów, w jakich badani formułowali wypowiedzi, uzasadnia
nawet przypuszczenie, że odnoszą się one niemal wyłącznie do relacji
pomiędzy oboma porównywanymi sektorami. Najważniejsze ze wskazanych
„działań” to kontakt i współpraca oraz poszukiwanie i korzystanie z pomocy, głównie finansowej.
Przyjęcie zasygnalizowanego wyżej założenia o wzajemnym oddziaływaniu na siebie porównywanych sektorów (co widać we frekwencjach
„działań na podmiot”), implikuje jeszcze jeden wniosek: okazało się, że
234
relacja pomiędzy wzajemną współpracą i pomocą nie była symetryczna.
Podejmowanie współpracy oraz poszukiwanie i korzystanie z pomocy to
„działania na podmiot”, które w odniesieniu do sektora publicznego badani wskazywali równie często. Natomiast analiza sieci „działań na podmiot” pola „organizacje pozarządowe” wykazała, że podejmowanie współpracy (nawet liczonej łącznie z docenianiem i szacunkiem) było w tym
wypadku ponad dwukrotnie rzadsze, niż udzielanie „organizacjom” pomocy. Wynikało to z tego, że badani w zdecydowanie większym stopniu
jako partnerskie (oparte na współpracy, docenieniu i szacunku) postrzegali działania organizacji pozarządowych w odniesieniu do sektora publicznego, niż kontakty inicjowane w odwrotnym kierunku – od sektora
publicznego do organizacji: w tym wypadku nad relacjami partnerskimi
dominowały działania jednostronne, polegające na udzielaniu przez sektor
publiczny pomocy organizacjom.
Zestawienie analiz pola „organizacje pozarządowe” i „sektor publiczny” wykazało, jak bardzo obu tym elementom świata społecznego jest do
siebie jednocześnie blisko i daleko. Relacje te łącznie charakteryzują dosyć paradoksalne postrzeganie przez badanych obu sektorów jako „grup
wzajemnego odniesienia”. Z jednej strony, badani chcieliby widzieć sektor
publiczny jako całkowicie odrębny od świata pozarządowego i traktować
go jako negatywny – przede wszystkim na płaszczyźnie ideowej – układ
odniesienia. Z drugiej strony jednak, częste relacje, niejednokrotnie oparte na zależności organizacji od państwowego sponsora, potwierdzają tezę
Józefiny Hrynkiewicz o tym, że organizacje nie tylko nie są „poza rządem”,
lecz często ich miejsce jest „przy rządzie”, a nawet „pod rządem”341.
3. Porównanie pojęć „ludzie trzeciego
sektora” i „adresaci działań organizacji”
Całkowita frekwencja pola „ludzie trzeciego sektora” była niemal
dwukrotnie większa, niż całkowita frekwencja pola „adresaci działań or341
J. Hrynkiewicz [2002], op. cit, s. 71, por. także: Część pierwsza, rozdział 1 niniejszej pracy.
235
ganizacji”342. Wyrażenia odnoszące się do „ludzi trzeciego sektora” były
najliczniejsze w materiale z organizacji typu KM; o „adresatach działań
organizacji” najwięcej mówili respondenci z organizacji typu WM; frekwencje obu omawianych pól były najniższe w organizacjach typu WD.
Najistotniejsza różnica, jaka rysuje się w podejściu badanych do obu
porównywanych grup ludzi, dotyczy stosunku frekwencji sieci „określeń
i działań podmiotu” do frekwencji sieci „działań na podmiot”. W wypadku pola „ludzie trzeciego sektora” pierwsza z wymienionych sieci przewyższała drugą ponad ośmiokrotnie. W odniesieniu do „adresatów” „działań na podmiot” pojawiło się nieco więcej niż „określeń i działań
podmiotu”. Taki wynik wskazuje na zdecydowanie odmienne postrzeganie
przez respondentów obu omawianych grup: „ludzi trzeciego sektora” byli
oni skłonni traktować jako sprawców działań, zaś „adresatów działań organizacji” przede wszystkim jako odbiorców cudzej aktywności. Ponieważ
nie były to grupy ludzi względem siebie neutralne i odrębne – wręcz przeciwnie, ich związek stanowił podstawową płaszczyznę, na jakiej można
było je ze sobą zestawić i porównać – uprawniony wydaje się w tym kontekście wniosek o występującej tu nierównej relacji podmiotu i przedmiotu działania.
Efektem tak dużej frekwencji sieci „działań na podmiot” dla pola
„adresaci działań” było istotne przesunięcie (w stosunku do „ludzi trzeciego sektora”) proporcji pomiędzy „wewnętrznymi” a „zewnętrznymi”
elementami definicji343. W rezultacie, dla pola „ludzie trzeciego sektora”
elementów „wewnętrznych” było trzykrotnie więcej, niż „zewnętrznych”,
natomiast dla pola „adresaci działań” obie pule były zbliżone.
3.2. Porównanie „wewnętrznych” elementów obu pól
Udział „ekwiwalentów” w całkowitych frekwencjach obu porównywanych pól był zbliżony. Jednak dokonanie porównania obu sieci „ekwiwalentów” było możliwe jedynie w bardzo ograniczonym zakresie, ze
342
Frekwencje pól „sektor publiczny” i „adresaci działań organizacji” były niemal
identyczne i największe spośród wszystkich wyodrębnionych z materiału pól zewnątrzsektorowych. Taki wynik potwierdza, że stanowią one dla trzeciego sektora najistotniejsze i równorzędne pod względem znaczenia grupy odniesienia, por.: Część czwarta,
rozdziały 1 i 2 niniejszej pracy.
343
236
względu na całkowitą rozbieżność zarówno składu obu grup, jak i kryteriów
wyróżniania w nich poszczególnych elementów. W wypadku adresatów
działań organizacji było to przede wszystkim kryterium określające problem, który dotyka osoby przynależące do danej kategorii (np. „bezrobotni” lub „niepełnosprawni”) i kryterium wiekowe (wyróżniające np. „dzieci i młodzież”). Ludzi trzeciego sektora badani wyróżniali głównie ze
względu na ich relacje i funkcje pełnione w organizacji (np. przeciwstawiano wolontariuszy płatnemu personelowi lub wyodrębniano liderów).
Pojawiły się jednak dwa elementy stwarzające możliwą płaszczyznę takiego porównania. Pierwszy to występowanie w obu sieciach „ekwiwalentów”
wyrażeń całkowicie neutralnych i niezawierających jakichkolwiek informacji o tej grupie (w rodzaju ci ludzie, taka osoba). W wypowiedziach odnoszących się do obu porównywanych pól badani używali ich z podobną
częstotliwością. Druga porównywalna cecha to „ekwiwalenty” wskazujące
na istnienie w ramach obu zbiorowości grup i środowisk: okazało się, że
tego rodzaju wyrażeń badani częściej używali w odniesieniu do „ludzi trzeciego sektora”, niż w odniesieniu do „adresatów działań”. Oczywiście,
nie bez znaczenia pozostaje fakt, że analiza dotyczyła wypowiedzi
osób w znacznej mierze należących do ludzi trzeciego sektora344, zatem
odzwierciedlała ona jedynie ich sposób myślenia o obu porównywanych
grupach.
Porównanie „określeń i działań podmiotu” pól „ludzie trzeciego sektora” i „adresaci działań organizacji” zacznijmy od stwierdzenia znacznych
różnic udziału tych sieci w całkowitych frekwencjach obu pól: dla „ludzi
trzeciego sektora” „określenia i działania podmiotu” to ponad połowa
frekwencji pola, a dla „adresatów” jedynie niespełna jedna trzecia. Różnice sięgały też znacznie głębiej; szczegółowe zestawienie prezentuje tabela 128.
344
Relacja między grupą badaną a polem „ludzie trzeciego sektora” została omówiona w Części drugiej, rozdziale 3, punktach 1 i 2 niniejszej pracy.
237
Tabela 128. Porównanie sieci „określeń i działań podmiotu” pól „ludzie trzeciego
sektora” i „adresaci działań organizacji”, w %345346
Pole
Sieć określeń i działań podmiotu
Ludzie
trzeciego sektora345
Negatywne odnoszące się do sytuacji
podmiotu
–
39,0
Negatywne odnoszące się do samego
podmiotu
–
12,1
10,8
51,1
4,5
–
Negatywne ogółem
Potwierdzające odmienność
Stwierdzające brak odmienności
Adresaci działań
organizacji346
1,9
–
Neutralne
24,3
33,4
Pozytywne
61,0
15,5
3,9
–
Podczas analizy pola „adresaci działań” istotną trudnością okazało
się oddzielenie „określeń i działań podmiotu”, które odnosiły się wprost
do niego samego od tych, które w większym stopniu opisywały jego otoczenie, warunki w jakich podmiot się znajduje i tym samym – merytorycznie – przynależały raczej do „asocjacji”347. Nie zmieniło to jednak ostatecznego wniosku, jaki nasunął się po dokonaniu porównania obu sieci
„określeń i działań podmiotu”: ocena „ludzi trzeciego sektora” wypadła
zdecydowanie korzystniej niż ocena „adresatów działań organizacji”. W sytuacji, gdy badani sformułowali pod adresem tych ostatnich niewiele ocen
pozytywnych, wniosku o ich negatywnym postrzeganiu nie podważa fakt,
że tylko mniej więcej co dziesiąta ocena negatywna wprost odnosiła się
do nich samych, a nie do sytuacji, w której się znajdują. „Określenia i działania” ludzi trzeciego sektora badani oceniali pozytywnie ponad pięciokrotnie częściej niż negatywnie.
345
Wartości w tabeli nie sumują się do 100%, ponieważ „określenia i działania”
dotyczące kwestii odmienności zostały potraktowane jako neutralne.
346
Wartości w tabeli nie sumują się do 100%, ponieważ w tabeli znalazły się wypowiedzi negatywne zarówno z rozbiciem na odnoszące się do sytuacji podmiotu i samego
podmiotu, jak i zsumowane do wspólnej kategorii.
347
238
Kolejne wnioski dotyczyły odmienności obu grup od reszty społeczeństwa, ich wewnętrznego zróżnicowania oraz formułowanych pod ich
adresem postulatów. Kwestia odmienności w odniesieniu do „adresatów
działań” pojawiała się bardzo rzadko. Tymczasem, w odniesieniu do „ludzi
trzeciego sektora”, tej kwestii respondenci poświęcali znacznie więcej uwagi. Mniejsze różnice wystąpiły w odniesieniu do wypowiedzi określających
obie grupy jako wewnętrznie zróżnicowane, chociaż również tutaj częściej
postrzegano w ten sposób ludzi trzeciego sektora.
Bardzo zdecydowana różnica dotyczyła wypowiedzi o standardach,
których w odniesieniu do „adresatów działań” respondenci nie formułowali w ogóle, podczas, gdy postulaty wobec „ludzi trzeciego sektora” zgłaszali badani ze wszystkich typów organizacji (łącznie 96 wypowiedzi).
Wobec takiego wyniku nasuwa się kolejne pytanie, zasadniczo rozszerzające zasygnalizowaną wcześniej kwestię przedmiotowego traktowania „adresatów działań organizacji”: czy grupa ta nie jest dla „ludzi trzeciego
sektora” nie tylko racjonalnym powodem podejmowania przez nich działań, lecz także swoistym alibi, uzasadnieniem sensu istnienia? W takiej
sytuacji postulowanie, a zwłaszcza dokonanie, istotnych zmian w sytuacji
beneficjentów organizacji mogłoby zagrozić samopoczuciu ludzi trzeciego
sektora lub wręcz podać w wątpliwość sens ich istnienia i funkcjonowania348. Tezę o takim przekonaniu ludzi trzeciego sektora trafnie ilustruje
wypowiedź jednej z respondentek (z organizacji KM): Gdyby nie ci biedni,
to dla kogo byśmy byli? No komu my potrzebni?
Za najważniejsze wady „ludzi trzeciego sektora” badani uznali słabość
i nieskuteczność oraz nierzetelność i nieuczciwość; wiele zarzutów dotyczyło też niepodejmowania przez nich współpracy. „Adresaci działań”
krytykowani byli przede wszystkim za roszczeniowość i bierność, lecz brak
uczciwości i umiejętności współpracy to również istotne, zdaniem respondentów, wady tej grupy. Siła tej krytyki w obu wypadkach nie była jednak
taka sama. W odniesieniu do „adresatów działań” badani zdecydowanie
częściej doszukiwali się zewnętrznych uwarunkowań dla formułowanych
na ich temat negatywnych opinii, co sprawia, że obraz tej grupy po raz
kolejny wydaje się raczej przedmiotowy, niż podmiotowy.
348
Taką tezę potwierdza również relacja, jaka zachodziła pomiędzy poszczególnymi
formami pomocy kierowanej do „adresatów działań”, por.: Część trzecia, rozdział 2,
punkty 1 i 2 niniejszej pracy.
239
Porównanie zawartości zbiorów opinii pozytywnych było niemal niemożliwe do przeprowadzenia ze względu na ogromną dysproporcję jej
udziału we frekwencjach obu pól, a także nieco inny zakres poszczególnych
grup wyrażeń charakteryzujących obie grupy. Jakiekolwiek porównanie
mogłam przeprowadzić jedynie za pomocą stworzenia nowej, zbiorczej
kategorii „określeń i działań podmiotu”, na którą złożyły się wypowiedzi
związane z wchodzeniem obu grup lub ich przedstawicieli w różnego rodzaju kontakty i relacje zewnętrzne. W odniesieniu do „ludzi trzeciego
sektora” kategoria ta objęła: wszystkie formy współpracy, wywieranie wpływu na innych, aktywność i zaangażowanie, pomoc, budowanie wspólnot
i szczególny stosunek do ludzi. W odniesieniu do „adresatów działań”
kwestia była bardziej złożona. Konieczne okazało się zsumowanie zwrotów,
które znajdowały się w puli „określeń i działań neutralnych” i były związane z poszukiwaniem oraz korzystaniem z pomocy, z dwoma grupami
wyrażeń należących do puli pozytywnej, czyli obejmujących wzajemne
wsparcie i budowę wspólnot interesów oraz (podobnie jak poprzednio)
aktywność i zaangażowanie. W efekcie tak przeprowadzonego porównania
można stwierdzić, że udział wypowiedzi, które składają się na różne formy
kontaktu z otoczeniem był – dla obu porównywanych grup – bardzo zbliżony. Problem jednak w tym, że wśród analizowanych tu „określeń i działań podmiotu” tylko co dwudzieste nie odnosiło się bezpośrednio do
poszukiwania lub korzystania z pomocy. Taki wynik po raz kolejny potwierdził tezę o przedmiotowym postrzeganiu tej grupy: adresaci byli przez
badanych sytuowani jednoznacznie po stronie biernych odbiorców pomocy, bez możliwości nawiązywania z nimi relacji bardziej partnerskich.
3.3. Porównanie „zewnętrznych” elementów obu pól
Podobnie jak miało to miejsce w rozdziale porównującym pola „organizacje pozarządowe” i „ludzie trzeciego sektora” (rozdz. 3. pkt. 1.3),
również tym razem uzasadnione było dokonanie łącznego porównania
„asocjacji i opozycji”, jako tych sieci pola, które w największym stopniu
charakteryzują otoczenie obu grup. Zanim jednak frekwencje obu elementów zostały zsumowane, dokonałam odrębnego zestawienia sieci „asocjacji”: wynika z niego zdecydowanie gorsza sytuacja adresatów działań w porównaniu do tej, w jakiej znajdują się ludzie trzeciego sektora. Dla
pojęcia „ludzie trzeciego sektora” respondenci równie często wskazywali
240
skojarzenia pozytywne i negatywne, natomiast wokół „adresatów działań”
pojawiło się ponad czterokrotnie więcej „asocjacji” negatywnych niż pozytywnych. Jeśli zestawić ten wynik z – omówioną wcześniej – bardzo liczną pulą „określeń i działań podmiotu” w negatywny sposób charakteryzujących sytuację omawianej grupy, to jej obraz jawi się w jeszcze
ciemniejszych barwach.
Porównywane grupy ludzi w dużej mierze stanowiły dla siebie ważne
„grupy wzajemnego odniesienia”349, chociaż w większej mierze dotyczyło
to „adresatów działań”. Wskazuje na to znacznie częstsze przywoływanie
w sieciach „asocjacji” i „opozycji” pojęcia „adresatów działań” tych związanych z ludźmi trzeciego sektora niż w przypadku analogicznej (związanej z adresatami działań) puli „asocjacji” i „opozycji” pola „ludzie trzeciego sektora”. Jednocześnie za istotną, wspólną dla obu kategorii, grupę
odniesienia badani uznali sektor publiczny, którego udział w sieciach „asocjacji” i „opozycji” obu omawianych pojęć był niemal identyczny.
Na koniec porównania „asocjacji” i „opozycji” można stwierdzić, że
– ze względu na dużą złożoność i zróżnicowanie obu omawianych kategorii – nastąpiło przesunięcie w odniesieniu do niektórych wątków.
W efekcie, w ramach każdego z pól zbliżone merytorycznie wątki zaliczone zostały do innych sieci350. W wypadku ludzi trzeciego sektora wyrażenia
opisujące ich emocje i samopoczucie (jako złe: frustracja, zniechęcenie
i dobre: satysfakcja, poczucie sensu, sprawstwa) znalazły się w sieci „asocjacji”. Natomiast w odniesieniu do adresatów działań zaliczyłam je do
sieci „określeń i działań podmiotu”, odnoszących się do otoczenia (negatywne: doznają negatywnych emocji), oraz do „określeń i działań podmiotu” odnoszących się do niego samego (pozytywne: są wdzięczni i zadowoleni z pomocy). Dokonanie takiego (nietypowego metodologicznie, lecz
uzasadnionego ze względu na zawartość merytoryczną) porównania kolejny raz wykazało lepszą sytuację ludzi trzeciego sektora, tym razem w sferze emocjonalnej. W odniesieniu do nich pozytywne opinie na ten temat
formułowano trzykrotnie częściej niż negatywne. Natomiast adresatom
działań respondenci przypisywali doznawanie pozytywnych i negatywnych
emocji równie często.
349
350
241
Przeprowadzone wcześniej zestawienie sieci „działań na podmiot”
pól „organizacje pozarządowe” i „sektor publiczny” ułatwił fakt, że obie
te kategorie w znacznym stopniu były „autorami” tych „działań” dla siebie
nawzajem. Analogiczne porównanie pomiędzy „ludźmi trzeciego sektora”
i „adresatami działań organizacji” skomplikowało się przez to, że – kolejny raz – ujawniła się tu relacja niemal całkowicie jednostronna: podmiotem „działań” podejmowanych wobec adresatów działań byli zwykle ludzie
trzeciego sektora. W konsekwencji, odpowiednika dla tej sieci należałoby
szukać raczej wśród „działań podmiotu” pola ludzie trzeciego sektora.
Nie znaczy to jednak, że żadne porównania w tym zakresie nie były
możliwe do przeprowadzenia. Oprócz omówionego zróżnicowania udziału sieci „działań na podmiot” w całkowitych frekwencjach obu pól, kolejna różnica dotyczyła ponad dwunastokrotnej przewagi pozytywnych
„działań na podmiot” nad negatywnymi dla pola „adresaci działań”; w wypadku „ludzi trzeciego sektora” „działań” pozytywnych było jedynie dwa
i pół raza więcej niż negatywnych. Rodzi się jednak pytanie – natury raczej
aksjologicznej niż metodologicznej – o to, co w tym wypadku można uznać
za „działanie pozytywne”351. Nawet gdyby na chwilę pominąć fakt wzajemnej zależności pomiędzy oboma porównywanymi grupami, to i tak zestawienie interaktywnych form oddziaływania (takich jak „współpraca”, „docenianie” czy „kontakt”) z formami jednostronnymi (jak „pomoc” czy
„kontrola”) nie wypada dla adresatów działań pomyślnie. Spośród form
oddziaływania, które – wedle takiego kryterium – można by przyporządkować do powyższych zbiorów, relacje jednostronne (do których zaliczyłam
grupy „działań”: ocenianie, kontrola; zbieranie informacji, wiedza o nich;
szukanie, wybieranie; pomoc; propagowanie, nagłaśnianie; kształtowanie,
kierowanie, wpływ; specjalnie traktowanie, wyróżnianie) inicjowane wobec
ludzi trzeciego sektora nieznacznie tylko przewyższały relacje dwustronne,
wzajemne (do których zaliczyłam grupy „działań”: nawiązywanie, utrzymywanie kontaktu; bycie pod ich wpływem; zatrudnianie; docenianie, szacunek,
zaufanie; współpraca; korzystanie z pomocy i pozytywne odczucia). Natomiast w wypadku adresatów działań, relacji jednostronnych (wśród nich
znalazły się grupy „działań”: obserwować, oceniać, kontrolować; czuć się
odpowiedzialnym; wybierać, wyszukiwać; edukować, informować, radzić;
zmieniać postawy i zachowania; reprezentować, zmieniać społeczne nasta351
Z pominięciem temperatur emocjonalnych przypisywanych przez badanych.
242
wienie; traktować specjalnie oraz wszelkie wyodrębnione formy pomocy)
było niemal dwudziestokrotnie więcej niż dwustronnych (grupy „działań”:
znać i kontaktować się; współpracować; szanować, docenić, traktować na
równi; doznawać pozytywnych emocji).
Wykazany w omówionych analizach brak równowagi pomiędzy tymi,
którzy (jako podmiot działań) niosą pomoc i tymi, którzy (jako przedmiot
działań) tej pomocy potrzebują i z niej korzystają, pozwala dostrzec silną
dominację – zarówno symboliczną, jak i realną – jednej grupy nad drugą,
wykazaną na podstawie analizy samoświadomości grupy dominującej. Przydatne wydają się w tym miejscu zaproponowane przez Jadwigę Koralewicz
i Marka Ziółkowskiego pojęcia „orientacji na podmiotowość” i „orientacji na podporządkowanie”352. Wydaje się, że w relacji „ludzi trzeciego
sektora” z „adresatami działań organizacji” przeważa ta druga orientacja.
Jak piszą Koralewicz i Ziółkowski: „Różnica dotyczy nie tylko wzajemnej
proporcji elementów równościowych i hierarchicznych (...). Włączone są
tu także takie podstawowe pary przeciwstawnych wartości, jak wolność
i zniewolenie (przymus), autonomia i uzależnienie, samostanowienie (samodzielność) i podporządkowanie, zewnętrzna i wewnętrzna kontrola,
wola zbiorowa i wola przywódcy (centrum)”353. Prześledzenie opinii, które badani formułowali wobec „adresatów działań” pozwala wykazać znaczną przewagę wyrażeń sugerujących uzależnienie, podporządkowanie i konieczność sprawowania nad nimi zewnętrznej kontroli. Tymczasem „ludzie
trzeciego sektora” to grupa postrzegana jako swobodna, autonomiczna
352
Konieczne jest w tym miejscu podkreślenie, że Koralewicz i Ziółkowski stosują
to rozróżnienie do analizy: „relacji między tymi, którzy sprawują władzę, a tymi, którzy
jej podlegają”. Jednak wyniki moich badań uzasadniają, jak sądzę, twierdzenie, że w stosunkach pomiędzy dwoma opisywanymi grupami ludzi także mamy do czynienia z relacjami władzy. Do zastosowania tych kategorii uprawnia mnie także włączenie przez
autorów do analizy – oprócz sfery „najwyższej politycznej władzy państwowej” (poziom
„makro”) i „życia rodzinnego” (poziom „mikro”) – także poziomu „mezo”. Ten ostatni
charakteryzowano następująco: „Mieszczą się w nim instytucje pracy oraz nauki, o r g a n i z a c j e s p o ł e c z n e, różne formy życia zbiorowego w obrębie społeczności
lokalnych – miast, czy osiedli, wypełniane instytucjami, które z a s p o k a j a ć m a j ą
w i n n y s p o s ó b c o d z i e n n e p o t r z e b y i c h m i e s z k a ń c ó w” [podkr.
– MD], por.: J. Koralewicz i M. Ziółkowski, Mentalność Polaków. Sposoby myślenia
o polityce, gospodarce i życiu społecznym 1988-2000, Warszawa 2003, SCHOLAR/Collegium Civitas Press, s. 142–143.
353
Ibidem, s. 142–143.
243
i samodzielna. Taki wynik potwierdza sformułowaną przeze mnie tezę
„o dobrej kondycji”, opisanej przez Petera Blaua: „damy dobrodziejki,
przynoszącej ubogim kosz z darami i otrzymującej od nich wyrazy wdzięczności i uszanowania”354.
354
P.M. Blau, op. cit., s. 267, por. także: Część pierwsza, rozdział 4 niniejszej pracy.
Rozdział 4
Elementy świata społecznego:
pojęcia pomocnicze
Analiza każdego z pojęć pomocniczych („media”, „biznes” oraz „Kościół i religia”) została przeprowadzona na podstawie całego materiału,
ze wskazaniem elementów specyficznych dla poszczególnych typów organizacji. Zgodnie z założeniem przedstawionym w części metodologicznej
zaniechałam wyodrębniania sieci asocjacji355.
1. Analiza pojęcia „media”
„Media” to pole o podobnej frekwencji we wszystkich typach organizacji, z wyjątkiem „małych” organizacji działających w pobliżu Warszawy. Wynik ten jest jednak konsekwencją prowadzenia rozgłośni radiowej
przez organizację z tej grupy, co powodowało, że osoba badana, która
w niej pracowała, dużo uwagi poświęcała w swoich wypowiedziach środkom
masowego przekazu i ich roli w działaniach pozarządowych.
Tabela 129. Frekwencje poszczególnych sieci pola semantycznego „media”, w liczbach bezwzględnych i w %
WD
Sieci pola
lb
WM
KD
%
lb
%
lb
KM
%
lb
Ogółem
%
lb
%
Ekwiwalenty
49
24,9
123
39,0
56
31,1
64
33,7
292
33,1
Opozycje
38
19,3
60
19,0
18
10,0
40
21,1
156
17,7
355
245
Elementy świata społecznego: pojęcia pomocnicze
Asocjacje
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
Okr. i dział.
podmiotu
76
38,6
88
27,9
62
34,4
55
28,9
281
31,8
Działania na
podmiot
34
17,3
44
14,0
44
24,4
31
16,3
153
17,4
Frekwencja
pola
197
100
315
100
180
100
190
100
882
100
Udział
w całkowitej
frekwencji
pola w %
22,3
35,7
20,4
21,6
100
Przy stosunkowo mało zróżnicowanej frekwencji poszczególnych subpól, nieco różnią się one między sobą udziałem poszczególnych sieci.
W „dużych” organizacjach badani częściej charakteryzowali media przy
użyciu „określeń i działań podmiotu” oraz „działań na podmiot”, co wskazuje na ich większe praktyczne zaangażowanie w relacje z mediami.
Media to dla badanych przede wszystkim telewizja i prasa, radio
wymieniane jest znacznie rzadziej, a przecież wiele wskazań pojawiło się
za sprawą wspomnianej już organizacji prowadzącej działalność właśnie
w tym zakresie. Zwraca uwagę, że w „małych” organizacjach wśród „ekwiwalentów” (tabela 130. w internecie) badani częściej wskazywali prasę (np.:
poszczególne gazety; tygodnik). Działo się tak przede wszystkim za sprawą
prasy lokalnej, odgrywającej w „małych”, lokalnych społecznościach większą rolę niż w wielkich miastach. Jeśli pominąć wypowiedzi pochodzące
ze wspomnianej organizacji WM na temat prowadzonej przez nią rozgłośni radiowej, to okazuje się, że prasa ukazująca się wewnątrz trzeciego
sektora (i na jego potrzeby) nie jest postrzegana jako przynależąca do
świata mediów. Ciekawe, że w materiale badawczym w ogóle nie było
wypowiedzi na temat tego rodzaju publikacji, również nie wskazywano ich
jako działań organizacji pozarządowych lub ludzi trzeciego sektora.
Podobnie jak w wypadku innych pól zewnątrzsektorowych, również
dla mediów podstawową „opozycję” (tabela 131. w internecie) we wszystkich typach organizacji stanowił sektor pozarządowy (np.: federacja; organizacje; Barka; Caritas; PCK; jakieś tam stowarzyszenie). Kolejne dwie – do
pewnego stopnia wzajemnie przeciwstawne – grupy „opozycji”, to z jednej
strony, różne osoby i środowiska prezentowane w mediach, a z drugiej –
246
odbiorcy przekazu (np.: słuchacze radia, widzowie telewizji, czytelnicy gazet;
opinia publiczna), przy czym ci drudzy wymieniani byli dwukrotnie częściej.
Obie te grupy „opozycji” częściej wskazywane były przez badanych z „małych” organizacji. Ludzi i instytucje sektora publicznego przeciwstawiano
mediom blisko dwukrotnie częściej niż sektor biznesowy.
Wśród „określeń i działań podmiotu” (tabela 132. w internecie) nieznacznie przeważają pozytywne opinie o mediach. Jedynie w organizacjach
KD oceny negatywne formułowano dwukrotnie częściej niż pozytywne.
Trzy najistotniejsze wady mediów to: niechęć i brak zainteresowania wobec
sektora pozarządowego (np.: mówią: nie ma miejsca, nie ma redaktorów;
nie chcą sobie głowy zawracać organizacjami; piszą o konkretnych problemach, a nie przedstawiają trzeciego sektora jako jednego z aktorów na
społecznej scenie), nadmierne skupienie na informacjach sensacyjnych
(np.: interesują je rozgrywki, że ktoś komuś przylał w gębę; żyją sprawami
sprzedawalnymi; pokazują zapłakane twarze i rozwalone wnętrzności; pędzą
za sensacją) oraz brak rzetelności i uczciwości (np.: jak sami zrobią akcję,
to mówią o sponsorach i trzy razy w jednym wejściu, a jak organizacja robi,
to nie chcą wymieniać; zdarza się, że puszczą informację, która się okazuje
nieprawdą) – wada dostrzegana przede wszystkim w dużych organizacjach.
Respondenci z „małych” organizacji wskazywali natomiast na złą jakość
i brak profesjonalizmu mediów, przede wszystkim brak elastyczności
(np.: nigdy nie interesują się same; jest w nich jakby monopol na kilka
dużych organizacji), nieskuteczność i niekompetencję (np.: nie podają
atrakcyjnie; zanudzają; nie wywołują reakcji). Jeden z badanych (z organizacji WD) negatywnie oceniał to, że media – zamiast realizować swoją
jasno określoną misję informacyjną – organizują akcje charytatywne i robią to nieprofesjonalnie. Jedynie w organizacjach WM (przede wszystkim
w tej prowadzącej działalność radiową) media były charakteryzowane poprzez wskazanie konkretnych profili i podejmowanych tematów (np.: filmowali akcję; sprawdzał jak szkoła jest przygotowana do ewakuacji; interaktywne). Najczęściej wskazywanym „określeniem” neutralnym było to,
że media – podobnie jak inne podmioty życia publicznego – mają swoje
szczególne zasady, preferencje i cele, którymi się kierują (np.: muszą to
podać atrakcyjnie; mają swoje potrzeby; chcą mieć rękę na pulsie). Za najważniejszą zaletę mediów respondenci uznawali gotowość do podejmowania współpracy z trzecim sektorem (np.: sprawiają, że działania są wszem
i wobec znane; otwarte na tego typu sprawy i problemy) – szczególnie do-
247
ceniali ją respondenci z organizacji krajowych. W organizacjach w Warszawie i jej okolicach częściej podkreślano siłę, skuteczność i kompetencje
mediów (np.: rozszerzają zakres wiedzących co się dzieje; mają rolę w sytuacjach kryzysowych; ludzi zmieniają; mogą wszystko), tylko tutaj wskazywano na ich zaangażowanie w życie obywateli (np.: dociera do potrzebujących i do pomagających; uczą ludzi mówić o problemach, a innych
pomagać). Jedynie w „dużych” organizacjach wskazywano na funkcję kontrolną mediów (np.: grupa oceniająca działalność; spełniają funkcję kontrolną również wobec organizacji; gdzie się źle dzieje, tam się pojawiają
i nagłaśniają). Badani chętnie formułowali opinie o tym, jakie media powinny być i co powinny robić. Wśród „określeń i działań podmiotu” dotyczących standardów wskazywano przede wszystkim potrzebę większego
społecznego zaangażowania mediów, w tym w działania trzeciego sektora
(np.: dziennikarstwo powinno być obywatelskie). Drugi postulat dotyczył
wypełniania przez media funkcji kontrolnej (np.: kontrola wobec otoczenia,
polityki to jest ich rola; nie ma w tym nic złego, że chcą się wepchnąć
i obejrzeć wszystko). Co ciekawe, badani w większości oczekiwali od mediów także kontroli w odniesieniu do organizacji pozarządowych – tylko
cztery wypowiedzi sugerowały potrzebę jakiegokolwiek ograniczania dostępu mediów do informacji. Pokazuje to nie tylko gotowość trzeciego
sektora do współpracy, ale także możliwość poprawy jakości kontaktu
organizacji pozarządowych z mediami.
Jeszcze wyraźniej widać to w sieci „działań na podmiot” (tabela 133.
w internecie). Także tutaj większość wypowiedzi dotyczyła różnego rodzaju relacji mediów z organizacjami. Były to przede wszystkim „działania”
pozytywne: korzystanie z pomocy mediów przy promocji organizacji
(np.: przekazać apel społeczny; liczyć na wsparcie; dzięki nim nagłaśniać
problem), nawiązywanie, podtrzymywanie oraz organizowanie kontaktu
i współpracy (np.: dobijać się; zapraszać; przypominać się; być w kontakcie),
a także otwartość, gotowość do pokazania dziennikarzom wszystkiego, co
się dzieje w organizacji (np.: chętnie otwierać się; dać wstęp wolny; ujawniać). Wśród „działań” negatywnych badani wskazywali przede wszystkim
brak kontaktu i współpracy, albo zerwanie tej relacji (np.: nie móc dotrzeć;
usłyszeć, że jakby budynek szkoły się spalił to warto by było przyjechać, ale
jak jest otwierany, to nie jest istotne). Pojedyncze wypowiedzi dotyczyły
wykorzystywania mediów dla własnych, indywidualnych celów, nietrafnej
oceny i niezrozumienia, uzależnienia od mediów, a także napotykania nie-
248
chęci i braku zrozumienia z ich strony. Jedynie trzykrotnie badani (wszyscy
z „dużych” organizacji) wprost stwierdzali, że media i ich znaczenie dla trzeciego sektora stanowią przedmiot refleksji i zastanowienia.
2. Analiza pojęcia „biznes”
Frekwencje subpól dla pola semantycznego pojęcia „biznes” w poszczególnych typach organizacji nie różniły się znacząco, jedynie w „dużych” organizacjach działających w Warszawie badani częściej wypowiadali się na ten temat.
Tabela 134. Frekwencje poszczególnych sieci pola semantycznego „biznes”, w liczbach bezwzględnych i w %
WD
WM
KD
KM
Sieci pola
lb
%
lb
%
lb
%
Ekwiwalenty
50
21,8
50
29,2
33
21,4
Opozycje
37
16,2
15
8,7
11
7,1
Asocjacje
lb
Ogółem
%
lb
%
39
22,4
172
23,6
23
13,2
86
11,8
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
Okr. i dział.
podmiotu
94
41,1
70
40,9
78
50,7
75
43,1
317
43,5
Działania na
podmiot
48
21,0
36
21,1
32
20,8
37
21,3
153
21,0
Frekwencja
pola
229
100
171
100
154
100
174
100
728
100
Udział
w całkowitej
frekwencji
pola
31,5
23,5
21,2
23,9
100
Co trzecia wypowiedź na temat sektora biznesowego została sformułowana przez badanych z Warszawy, najmniejszą frekwencję miało to pole
w materiale z „dużych” organizacji krajowych. Mimo tych różnic, struktura pola jest dosyć zbliżona we wszystkich typach organizacji: wewnętrznych sieci jest około dwukrotnie więcej niż zewnętrznych.
Biznes był przez badanych określany przede wszystkim za pomocą
trzech rodzajów „ekwiwalentów” (tabela 135. w internecie): jako firmy
249
(np.: firmy przeróżne; firmy komercyjne – wyrażenia szczególnie często używane w organizacjach WD), jako sponsorzy (np.: nasz sponsor biznesowy)
i poprzez podanie konkretnych nazw własnych lub wskazanie dziedzin
aktywności (np.: biuro rachunkowe; hipermarkety; fabryka papierosów; Americanos; Coca-Cola; piekarnia Wenus – to „ekwiwalenty” szczególnie często podawane w organizacjach WM). Znacząca grupa „ekwiwalentów”
wskazywała na ludzi związanych z biznesem, głównie właścicieli i osoby
zarządzające (np.: kierownictwo tej firmy; człowiek który ma firmę; szefowie
zakładów). Cztery wypowiedzi dotyczyły dwu rodzajów nietypowych związków, czy raczej „przemieszania” sektora biznesowego i pozarządowego.
Pierwszy z nich dotyczy postrzegania organizacji jako działających podobnie jak biznes (np.: takie OP, które są już firmami) – tego aspektu dotykały dwie wypowiedzi z organizacji WD; drugi – związków personalnych,
czyli funkcjonowania równolegle w obu tych sektorach, np. poprzez jednoczesne pełnienie funkcji szefa firmy i przewodniczącego stowarzyszenia
(np.: prezes fundacji, który jest człowiekiem biznesu); taki wątek pojawił się
w dwu wypowiedziach z organizacji KM.
Sektor pozarządowy częściej był postrzegany jako „opozycja” w polu
„biznes” (tabela 136. w internecie) w organizacjach oddalonych od Warszawy. Inne, często podawane, „opozycje” dla biznesu to sektor publiczny
(np.: państwowe szkoły; MSW; MSZ; samorząd; państwo; syndyk) – ta „opozycja” wskazywana była przede wszystkim w Warszawie i jej okolicach –
oraz ludzie, społeczeństwo, często w tym kontekście postrzegane jako
społeczności lokalne (np.: osoby fizyczne; przeciętni, bardziej ubodzy ludzie;
całe społeczeństwo; lokalne społeczności). Najbardziej rozbudowana sieć
„opozycji” pochodziła z organizacji WD. Wprawdzie cała frekwencja subpola w tym typie organizacji jest największa, jednak dysproporcja jest
szczególnie widoczna właśnie w sieci „opozycji” (43% wszystkich). Tylko
badani z organizacji WD w tym kontekście wypowiadali się na temat mediów oraz pozabiznesowych sponsorów trzeciego sektora (np.: pieniądze
PHARE-owskie; fundacje kapitałowe, Batory, fundacja Rockefellera).
Z analizy „określeń i działań podmiotu” (tabela 137. w internecie)
wynika nie najlepszy obraz sektora biznesowego w oczach badanych pracowników organizacji (wyrażeń negatywnych było nieco więcej, niż pozytywnych, przy stosunkowo niewielu neutralnych). Była to jednak opinia
i tak zdecydowanie lepsza, niż formułowana przez badanych pod adresem
sektora publicznego, drugiego obok biznesu sponsora działań pozarządo-
250
wych356. Wyjątkowo zła opinia towarzyszyła biznesowi w organizacjach
KM, gdzie wypowiedzi negatywnych było dwukrotnie więcej niż pozytywnych357.
Najważniejsze zarzuty formułowane pod adresem biznesu dotyczą
jego złych intencji, czyli przede wszystkim wyrachowania i blisko związanej
z nim hierarchii wartości, zakładającej nastawienie na zysk, a nie na człowieka (np.: próbują sprzedać wizerunek OP przy swoim produkcie; bardzo
handlowy sponsoring; coś tam kapnie, jak chce się pokazać; niepełnosprawnych postrzega jako target; nie zwraca uwagi na pracowników; jest daleko
od ludzi) – ten wątek szczególnie podnoszony był w organizacjach WD.
To hierarchia odwrotna niż ta, którą badani przypisywali trzeciemu sektorowi358. Uzasadnione wydaje się zatem twierdzenie, że takie aksjologiczne przeciwstawienie stanowi podstawową płaszczyznę, na której respondenci różnicowali organizacje pozarządowe i biznes. Pozostałe dwa
zarzuty to, odnosząca się bezpośrednio do relacji między sektorami, kwestia odmowy współpracy i pomocy (np.: biznes od nas z daleka; uważają,
że organizacje to kupa złodziei; mówią: nie dam; brak odzewu; współpraca
kuleje) oraz sztywność i hierarchizacja w biznesie (np.: porozmawiać z kimś
na luzie, to jest wydarzenie; straszna sztywność; jest ktoś nad i ktoś jest pod;
zleca i koniec) – cecha podkreślana niemal wyłącznie w „dużych” organizacjach. Jednak kolejne negatywne opinie dotyczą nie tyle samego biznesu, ile raczej towarzyszących mu okoliczności zewnętrznych. Ten punkt
widzenia można było odnaleźć w wypowiedziach dotyczących trudnych
warunków, w jakich działa biznes (np.: zagmatwane prawo; kiedyś mieli
czysty odpis, a teraz muszą zapłacić ten VAT i to ich pogrąża; ma ograniczenia: związki zawodowe; układy), oraz jego słabości, często uniemożliwiającej mu utrzymanie się na rynku (np.: ledwie tam piszczą; nie są w stanie; wszystko padło). Znamienne, że tego rodzaju wypowiedzi nie
pojawiły się w organizacjach WD, a liczba wypowiedzi dotyczących trudności z przetrwaniem zdecydowanie wzrasta w miarę fizycznego i symbolicznego oddalania się od centrum. Interesujący – personalny – wątek
porównania biznesu i trzeciego sektora pojawił się niemal wyłącznie w or356
Występuje zatem zależność odwrotna niż w wypadku sektora publicznego, którego obraz w organizacjach KM był relatywnie najlepszy, por.: Część trzecia, rozdział 2,
punkt 3.2.4 niniejszej pracy.
358
357
251
ganizacjach KM. Dotyczy trudniejszej sytuacji psychologicznej osób zatrudnionych w biznesie w porównaniu do sytuacji ludzi trzeciego sektora.
Badani mieli na myśli przede wszystkim mniejsze, ich zdaniem, poczucie
sensu podejmowanych działań biznesowych niż pozarządowych, i związaną z tym mniejszą satysfakcję (np.: nie do końca tam można mówić o samorealizacji; mają tylko pieniądze i bezsens życia).
Wśród neutralnych „określeń i działań podmiotu” podkreślano przede
wszystkim specyfikę biznesu (np.: kieruje nim prawo rynku; realizuje pewne swoje misje), w tym jego odmienność w stosunku do trzeciego sektora
(np.: zupełnie różny świat; inaczej pracuje niż organizacja). Jednak wypowiedzi wprost przeciwstawiające oba sektory pochodziły tylko od badanych
z „dużych” organizacji, co potwierdza ogólnie większą ich tendencję do
odczuwania i definiowania „tożsamości pozarządowej” i określania wyraźnych granic trzeciego sektora359.
Badani dostrzegali także pozytywne cechy sektora biznesowego. Za
najważniejsze uznali oczywiście kontakt, pomoc i współpracę – głównie
rzeczową i finansową – z organizacjami pozarządowymi (np.: sponsoruje;
wspiera darowiznami; popycha troszeczkę pieniążków; przekazuje materiały,
środki spożywcze); za te „działania” biznes zebrał ponad połowę wszystkich
pochwał. Pozostałe jego zalety także nie pozostawały bez związku z trzecim sektorem: badani podkreślali bezinteresowność i zasoby „biznesu”
(np.: działa z porywu serca; tam też są ludzie i jeżeli są przekonani, to pomogą), a także poprawę jego funkcjonowania – w stosunku do trzeciego
sektora – w porównaniu z początkami wolnego rynku w Polsce (stwierdził,
że na tej drodze od produkcji do konsumpcji jest jakieś tam 5 minut dla
organizacji; to się będzie rozwijało; zaczyna rozumieć, że społeczeństwo samo
sobie nie poradzi). Ten ostatni pogląd formułowano jednak przede wszystkim w Warszawie, w „małych” organizacjach mówiono raczej o regresie
w tej dziedzinie360. Za taki stan rzeczy badani winili jednak złe prawo
i trudności gospodarcze, a nie samych biznesmenów, w myśl założenia, że
gdyby mogli, to by pomagali.
Takie podejście często dawało o sobie znać także wtedy, gdy badani
wypowiadali się na temat standardów obowiązujących w biznesie. Aż połowa tego rodzaju „określeń i działań podmiotu” nie odnosiła się do sa359
360
Część trzecia, rozdział 2, punkty 2.2.1 i 2.2.3 niniejszej pracy.
Znalazły się one w puli wyrażeń dotyczących słabości i trudności biznesu.
252
mego biznesu, lecz stanowiła raczej postulaty kierowane głównie w stronę
sektora publicznego, jako tworzącego prawo. Badani oczekiwali dobrej
legislacji, sprzyjającej współpracy, czyli przede wszystkim odpisów podatkowych i stworzenia jasnych reguł (np.: to powinno mu się opłacać; jeżeli
prawodawstwo będzie przejrzyste to będzie się zachowywał przewidywalnie).
Bezpośrednio od biznesu oczekiwano wypełniania, również za pośrednictwem organizacji, zobowiązań wobec tych, którzy znajdują się w gorszej
sytuacji ekonomicznej (np.: część środków wypracowanych przeznaczać na
cele społeczne; dzielić się; pomagać ludziom w rozwiązywaniu problemów)
oraz – to postulat pochodzący głównie z organizacji WD – podejmowania
działań przede wszystkim wobec środowiska lokalnego i dostosowanych
do jego specyficznych wymagań (np.: nie pomagać fundacji Kuronia, tylko
organizacji na ich terenie).
„Działania na podmiot” (tabela 138. w internecie) także zostały zdominowane – co oczywiste – przez relacje z trzecim sektorem: poszukiwanie i korzystanie z pomocy biznesu (np.: wysyłać pisma z prośbą o wsparcie; docierać drogami mniej formalnymi za jakimś poręczeniem; prosić o olej,
czy masło; dostawać datki rzeczowe; mieć duży procent finansowania; naprawdę na tym korzystać; uzyskać samochód), kontakt, współpraca (utorować sobie własne drogi; mieć wspólne mianowniki; prowadzić konkretne
wspólne działania) oraz wdzięczność i rewanżowanie się (np.: zgłaszać do
konkursu na dobroczyńcę roku; utworzyć dobry obyczaj nagłaśniania sponsorów; podziękować nawet za to, co się nie przyda) to łącznie blisko trzy
czwarte frekwencji tej sieci. Były one jednak nieco inaczej interpretowane
w poszczególnych typach organizacji: im była ona „większa” i bliższa Warszawy, tym częściej badani postrzegali kontakty międzysektorowe jako
korzystne dla obu stron. Oddalenie od centrum (fizyczne i symboliczne)
sprzyjało interpretowaniu tej relacji jedynie jako jednostronnej pomocy
ze strony biznesu. Tylko w organizacjach WD badani wskazywali na „działania” w przeciwnym kierunku, czyli wywieranie wpływu na biznes (np.:
uświadomić mu, że bez tego trzeciego sektora się nie da), w tym także przez
budowanie koalicji (np.: wspólnie naciskać państwo) oraz tworzenie standardów współpracy (np.: wyszukiwać takie wspólne mianowniki w działalności).
253
3. Analiza pojęcia „Kościół i religia”
Chciałam w tym miejscu przypomnieć, że planując badania nie zakładałam wnikania w sfery światopoglądowe związane z przekonaniami
religijnymi badanych361. Dlatego zagadnienia związane z pojęciem „Kościół
i religia” stawały się tematem rozmowy jedynie z inicjatywy badanych.
Frekwencje subpól „Kościół i religia” w poszczególnych typach organizacji bardzo się różnią między sobą. Najlepiej widać to na przykładzie porównania organizacji „małych krajowych” i „dużych warszawskich”. Frekwencja sieci subpola z organizacji KM była dziesięciokrotnie większa niż
w materiale z organizacji WD.
Tabela 139. Frekwencje poszczególnych sieci pola semantycznego „Kościół i religia”,
w liczbach bezwzględnych i w %
WD
WM
KD
KM
Ogółem
Sieci pola
lb
%
lb
%
lb
%
lb
%
lb
%
Ekwiwalenty
8
40,0
42
46,7
43
53,7
67
33,8
160
41,2
Opozycje
2
10,0
23
25,6
11
13,7
45
22,7
81
20,9
Asocjacje
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
Okr. i dział.
podmiotu
5
25,0
9
10,0
18
22,5
62
31,3
94
24,3
Działania na
podmiot
5
25,0
16
17,8
8
10,0
24
12,1
53
13,7
Frekwencja
pola
20
100
90
100
80
100
198
100
388
100
Udział w całkowitej frekwencji pola
5,2
23,2
20,6
51,0
100
Pole „Kościół i religia” było przez badanych opisywane przede wszystkim za pomocą „ekwiwalentów” tego pojęcia, których było blisko dwukrotnie więcej niż „określeń i działań podmiotu”362. Z jednej strony rozumiano je jako instytucję życia publicznego; a z drugiej badani
wskazywali w nich na symboliczny, duchowy i aksjologiczny wymiar pojmowania pojęcia „Kościół i religia”.
361
Por.: przypis 143 w Części drugiej niniejszej pracy.
W wypadku większości pól najbardziej rozbudowaną sieć stanowią właśnie „określenia i działania podmiotu”.
362
254
Najliczniejszą grupę ekwiwalentów (tabela 140. w internecie) pojęcia
„Kościół i religia” stanowi kler (np.: miejscowy kanonik; proboszczowie;
siostry zakonne), kolejna kategoria to wskazane przez badanych jednostki
organizacyjne i formy działania Kościoła (np.: domy rekolekcyjne; parafia;
Rada Parafialna; duszpasterstwo akademickie). Stosunkowo często omawiane pojęcie jest rozumiane jako wspólnota ludzi (np.: gros ludzi, którzy
przychodzą do kościoła; ochrzczeni; wierzący; katolicy świeccy). Najwyższa
(w całym materiale) frekwencja omawianego pola w organizacjach KM
nie zaowocowała dużym zróżnicowaniem „ekwiwalentów”. W tej grupie
organizacji w ogóle nie pojawiły się „ekwiwalenty” związane czy to z kontekstem ściśle religijnym (jako Bóg, Pismo Święte, wyznanie), czy aksjologicznym (zasady postępowania i wyznawane wartości). Badani z tych organizacji nie wskazywali też na media religijne.
Obok – najliczniejszych – „opozycji” (tabela 141. w internecie), związanych z sektorem pozarządowym, drugą istotną pulę stanowią ludzie
i społeczeństwo jako całość (ludzie; społeczeństwo; drugi człowiek; delikwent; młodzież). Niemal wyłącznie w „małych” organizacjach w roli „opozycji” pojęcia „Kościół” wymieniano sektor publiczny (np.: urzędy państwowe; politycy; ośrodek pomocy społecznej) ludzi potrzebujących pomocy
(np.: bezdomni; bezrobotni; narkomani; stary człowiek) oraz sektor biznesowy (np.: biznesmeni; prywatna inicjatywa).
Pozytywnych „określeń i działań podmiotu” pola „Kościół i religia”
(tabela 142. w internecie) badani wskazali dwukrotnie więcej niż negatywnych. Wady Kościoła dostrzegają jedynie ci, którzy wchodzą z nim
w bliskie relacje: z jednym wyjątkiem, wszystkie wypowiedzi na ten temat
podchodzą z organizacji KM. Badani zarzucali Kościołowi przede wszystkim niechęć do współpracy (np.: jest winny, że nie ma współpracy; powiedział, jak to się mówi: huzia na Józia, nie zezwalam; skrzydła podcina
w bardzo nieelegancki sposób) i konkurowanie z sektorem pozarządowym
(np.: konkuruje z organizacjami; zarzuca, że organizacja zarabia). Pojawiły
się też wypowiedzi o nadmiernym bogactwie, braku uczciwości i oddaleniu
od społeczeństwa (np.: nieuczciwie sprowadzają samochody; tylko z bogatymi współpracuje, zakazał obiady dawać; dzieci z salek katechetycznych
wyrzucił) oraz o nieskuteczności podejmowanych działań (np.: chcą zrobić
punkt parzenia bezdomnym kawy i herbaty, jakiegoś ciastka zjedzenia, a to
nic nie daje). W materiale badawczym znalazło się niewiele wypowiedzi
charakteryzujących Kościół w sposób neutralny. Wszystkie one pochodzą
z organizacji oddalonych od Warszawy i dotyczą jedynie dwu kwestii: związ-
255
ków personalnych i organizacyjnych z trzecim sektorem (np.: powołuje
stowarzyszenie; zbiera przy kościele na potrzeby Caritasu) oraz podporządkowania odrębnym, specyficznym zasadom (np.: też ma prawo do swoich
poczynań; ma pewne sprawy kościelne; posłany od tego Ducha). Niemal
połowa wskazanych pozytywnych „określeń i działań podmiotu” dotyczyła bliskiego kontaktu z ludźmi i pomagania im (np.: zajmuje się więźniami;
organizowała kolacje wigilijne; gotowały; przychodził do domu dziecka).
Respondenci docenili także pomoc i współpracę Kościoła z trzecim sektorem (np.: udzielił organizacji pomieszczenia; na ambonie mówi, że zbieramy i mamy pieniędzy więcej; nasz przewodnik; sponsorował) oraz sprawność i skuteczność podejmowanych działań (np.: sprawnie działają; ma
kanały osobiste współpracy z USA, Szwajcarią; dobrze funkcjonuje). Tylko
trzy wypowiedzi bezpośrednio odnosiły się do udzielania przez Kościół
wsparcia duchowego (np.: takie napędowe koło do pracy tutaj). Badani
chętnie wypowiadali się także na temat obowiązujących Kościół standardów: co czwarta wypowiedź w sieci „określeń i działań podmiotu” miała
właśnie taką formę, ale niemal trzy czwarte z nich pochodziło z organizacji KM. Najważniejszy postulat to bliskość i pomaganie ludziom (np.: nie
może kochać Boga, a nie być wrażliwym, na to, co się wkoło dzieje; być
wrażliwym na potrzeby innych; być dla ludzi); badani twierdzili także, że
Kościół powinien współpracować i mieć dobre relacje z trzecim sektorem
(np.: oddać z tacy dla organizacji; pomóc, nie przeszkadzać; utrzymywać
kontakt z organizacjami na swoim terenie), co jednak nie powinno przeradzać się w konkurowanie z organizacjami (np.: po co oni mają to samo
robić, co my; powinien służyć do innych celów, a nie dublować).
Wśród „działań na podmiot” (tabela 143. w internecie) badani zdecydowanie najczęściej wskazywali bliskość i przynależność do Kościoła
i religii (np.: mieć w nim umocowanie; być wychowanym; być blisko, jak
najbliżej; starać się trzymać więź). Pozostałe wypowiedzi dotyczyły kontaktu i znajomości (np.: rozmawiać; zrobić spotkanie), współpracy (np.: prowadzić działalność w połączeniu) oraz udzielania i otrzymywania pomocy.
Tylko cztery „działania” wskazują na dystans i negatywne opinie na temat
Kościoła (np.: mieć negatywne nastawienie; nie mieć nic wspólnego). Wszystkie pochodzą z „dużych” organizacji, przede wszystkim z organizacji WD.
To jedynie potwierdza obojętność i niedostrzeganie w tych organizacjach
potrzeby kontaktu trzeciego sektora z Kościołem, na co, jak już pisałam,
wskazuje bardzo sporadyczne podejmowanie przez ich pracowników tego
tematu.
Rozdział 5
Analiza wizji świata
na podstawie glos
W niniejszym rozdziale przedstawiam analizę glos pochodzących
z całego materiału badawczego. Podstawowym, merytorycznym, kryterium
kwalifikowania wypowiedzi badanych do tego zbioru, było ich wykraczanie
poza problematykę zawierającą się w pojęciach poddanych dotychczasowym analizom. Znalazły się tu przede wszystkim sądy i komentarze formułowane spontanicznie (chociaż oczywiście zwykle w ramach podstawowych wątków wywiadu – o czym informują adnotacje w kolumnie
„konteksty”363), a także – poruszane w ostatniej części wywiadu – niektóre ogólniejsze poglądy badanych na takie kwestie, jak sukces, kariera,
dobra praca czy rola, jaką zaangażowanie społeczne odgrywa (lub powinno odgrywać) w życiu ludzi364.
363
Ze względu na konieczność zachowania zwięzłości w tabelach (umieszczonych
w internecie), „konteksty” zostały w nich oznaczone następująco: organizacje pozarządowe: OP; ludzie trzeciego sektora: L; sektor publiczny: SP; adresaci działań: AD; biznes: B; media: M; biografia: Bi; zaangażowanie: Za; wypowiedzi swobodne: WS.
364
To ostatnie zagadnienie koresponduje z bardziej rozbudowaną analizą aspektową pojęcia „zaangażowanie społeczne”. Jednak tam dokonałam analizy odpowiedzi
badanych na wprost zadawane pytanie dotyczące tego zagadnienia, a w analizie glos
znalazły się jedynie wypowiedzi, które uzupełniały odtworzoną ze spontanicznych wypowiedzi badanych ich wizję człowieka, jego praw i powinności; por. Część trzecia, rozdział 1, punkt 2 niniejszej pracy.
257
Analiza wizji świata na podstawie glos
Tabela 144. Zestawienie liczebności wszystkich glos pochodzących z poszczególnych
typów organizacji, w liczbach bezwzględnych
Typ organizacji
Rodzaj glos
WD
WM
KD
KM
Ogółem
Glosy o ludziach
49
40
38
39
166
Glosy o rzeczywistości
18
32
13
49
112
Glosy o przeszłości
1
9
2
12
24
Glosy o przyszłości
5
5
1
3
14
27
46
46
41
160
100
132
100
144
476
Glosy o zasadach
Ogółem
Zestawienie glos w tabeli 144 wskazuje na porównywalną ich liczbę
we wszystkich typach organizacji, chociaż nieco bardziej skłonni do formułowania tego rodzaju wypowiedzi okazali się badani z „małych” organizacji. Różnice frekwencji dotyczyły przede wszystkim dwóch rodzajów
glos: tych, które „mówią o rzeczywistości” i – w największym stopniu – tych
„odnoszących się do przeszłości”. Można tu dostrzec zdecydowaną przewagę wypowiedzi pochodzących z „małych” organizacji; badani z organizacji „dużych” sformułowali tylko jedną trzecią wszystkich „opinii na temat
rzeczywistości” i tylko około 12% „opinii odnoszących się do przeszłości”.
1. „Glosy o ludziach”, czyli jacy są
W puli „glos o ludziach” (tabela 145. w internecie) zebrane zostały,
odnoszące się do praktyki życia społecznego, cechy, zachowania i postawy
ludzi, które badani zaobserwowali w codziennych relacjach i funkcjonowaniu jednostek w społeczeństwie.
Wiele „glos o ludziach” badani formułowali nie tyle w formie refleksji o naturze ludzkiej w ogóle, ile jako oceny polskiego społeczeństwa. Ponieważ jednak nie sposób z całą pewnością odróżnić jednych sądów od drugich,
ani stwierdzić, w jakim stopniu dla formułowanych opinii znaczące były
obserwacje czynione jedynie w najbliższym środowisku, wszystkie wypowiedzi zostały potraktowane jednakowo, bez rozstrzygania o ich zakresie.
Łączna liczba „glos o ludziach” była podobna we wszystkich typach
organizacji, jednak respondenci różnili się co do ocen – pozytywnych i ne-
258
gatywnych – a także pod względem poruszanych wątków tematycznych.
Jeśli w ogóle jakiekolwiek porównanie stosunku ocen negatywnych do
pozytywnych jest w tego rodzaju analizie uprawnione, to najlepsze opinie
można było zaobserwować w organizacjach KD: było tam tylko osiem glos
negatywnych i aż dziewiętnaście pozytywnych. W pozostałych typach organizacji frekwencje te były raczej wyrównane.
Za najważniejszą ludzką przywarę respondenci uznali bierność i roszczeniowość (np.: ci, co wiedzą, co mają zrobić, to idą na wybory, a ci, co
nie poszli, później wstają i mówią: O! Jak oni tu rządzą? Tak rządzą, jak
sobie wybraliśmy; pokutuje u nas to państwo opiekuńcze, [...] mamy to wyssane z mlekiem matki) oraz lenistwo i wygodnictwo – najczęściej zauważane w „dużych, warszawskich” organizacjach (np.: społeczeństwo jest,
jakie jest i moim zdaniem każdy będzie wolał iść, zanieść te 100% i mieć
w nosie i niewiele osób znajdzie się takich, co ten 1% gdzieś tam do organizacji zaniosą. [...] To by wypaliło pod warunkiem, że byłoby nakazane, ale
dobrowolnie?). Było aż osiemnaście tego rodzaju wypowiedzi. Pozostałe,
wskazane przez badanych, ludzkie wady to brak uczciwości (np.: lubią
kombinować, więc zaraz będą szukali jakiegoś tam rozwiązania: słuchaj weź,
może znasz kogoś) i wrażliwości na innych ludzi (np.: ludzie udają, że nie
widzą biedy; nie uświadamiają sobie, że to jest ta potrzeba, przy której realizacji trzeba by się zaangażować), interesowność (np.: nikt za darmo nie
da; ludzie dzisiaj przede wszystkim patrzą na pieniądze) oraz zawiść i niesprawiedliwe ocenianie innych (np.: miałam z tego tytułu dużo kłopotów,
bo ludzie źle to zinterpretowali. Bo pani Manuela [z 1. edycji „Big Brother”]
powiedziała, że jakby wygrała to by dała pani X. na stowarzyszenie, a ludzie
to zinterpretowali, że na moje własne konto; jest po prostu zawiść ludzka
[...] czy coś takiego).
Wśród zalet badani podkreślali przede wszystkim gotowość niesienia
pomocy innym (np.: każdy z nas ma potrzebę być z drugim człowiekiem,
tak czy siak, pomagać mu […] Nie ma ludzi takich, którzy nie mają tego
w sobie. Może czasami gdzieś tam nie odkryli jeszcze, ale taka jest prawda;
ludzie mają satysfakcję z tego, że zrobili dobry uczynek). W drugiej kolejności pojawiło się uczestnictwo i wpływ na życie społeczne, lecz była to
cecha podkreślana przede wszystkim w organizacjach WD, czasem także
WM (np.: przekonujemy się, że jako społeczeństwo możemy wiele sami zdziałać […] Mamy poczucie siły przez to, jakiejś sprawiedliwości; klucz to jest
w ludziach, nawet nie w jakimś tam systemie). W pozostałych – krajowych
259
– organizacjach nie pojawił się ani jeden głos na ten temat, chociaż jednocześnie znalazły się tam wypowiedzi o tym, że ludzie są aktywni i zaangażowani niejako z natury, że jest to ich immanentna, ludzka cecha
(np.: Większość normalnych ludzi po prostu traktuje to jak obiad: no zaczął
jeść obiad, zjadł ten obiad, strawił go i to wszystko. To samo z tym działaniem
w życiu, no zrobiło się coś, no fajnie jeżeli to się udało […], ale za chwilę
wstaje nowy dzień i trzeba działać dalej; Człowiek jest istotą społeczną, nie
chodzi tylko do pracy i już […]. Jest dziwne, jeśli się nie angażuje jakoś poza
swoimi obowiązkami zawodowymi, czy rodzinnymi, w życie swojej wspólnoty osiedlowej, czy nawet rodzinnej, czy każdej innej). Jednocześnie badani
podkreślali, że ludzie potrzebują życia w zgodzie z samym sobą, ze swoimi
przekonaniami i dążą do realizowania ich w codziennych zachowaniach
oraz że możliwe jest wywieranie na nich dobrego wpływu (ten wątek tylko raz został dostrzeżony w „małych” organizacjach, co być może wskazuje na większy opór małych środowisk lokalnych wobec prób zmian ich
postaw).
W puli glos neutralnych znalazły się także sądy o ludziach, którym
badani nie przypisali jednoznacznych temperatur emocjonalnych. Respondenci skłonni byli postrzegać ludzi jako odrębne indywidualności, znacznie
zróżnicowane między sobą, także pod względem wpływających na ich postawy indywidualnych doświadczeń, i gotowe podejmować samodzielne
decyzje (np.: ci blisko potrzebujących, patrzą rozsądnie nawet na przepisy,
natomiast ci, którzy są gdzieś tam wysoko, potrafią zapytać: To u nas są
głodne dzieci?; każdego człowieka do działania motywuje co innego; to nic
złego, że nie wszyscy lubią i chcą działać). W mniejszości znalazły się wypowiedzi o potrzebie wspólnoty ludzi, czyli potrzebie przynależności do
grupy i podejmowania wspólnych działań (np.: ludzie mają potrzebę robienia czegoś w grupie, bo wtedy jest większe poczucie bezpieczeństwa; każdemu
jest to potrzebne, czy jest klientem organizacji, czy jej współwspierającym,
żeby czuł się członkiem społeczności; ludzie nie czują się tak zagubieni,
kiedy budują wspólnotę) oraz równości i podobieństwach między poszczególnymi jednostkami (np.: każdy z nas dzisiaj, i ja i pani, jesteśmy ludźmi
społecznymi). Nie zmienia to faktu, że badani dostrzegali rolę uczestnictwa
jednostek w życiu społecznym: wypowiedzi na ten temat – jako odnoszące się bardziej do uniwersalnych sądów, niż do bieżącej, codziennej praktyki życia społecznego – znalazły się wśród „glos o zasadach”.
260
2. „Glosy o rzeczywistości”, czyli jak jest
Badani pracownicy organizacji pozarządowych zdecydowanie gorzej
niż ludzi oceniali otaczającą ich rzeczywistość społeczną (tabela 146. w internecie). Podczas gdy wypowiedzi negatywne stanowiły niespełna jedną
trzecią poprzedniej puli, to w materiale analizowanym teraz było ich blisko 60%, a tylko co szósta wypowiedź zawierała ocenę pozytywną. Drugą
istotną różnicę w stosunku do poprzednio analizowanych glos stanowiło
zdecydowanie częstsze formułowanie „opinii na temat rzeczywistości”
przez respondentów z „małych” organizacji – pochodziło z nich blisko trzy
czwarte tego zbioru wypowiedzi.
W stosunku do poprzednio omawianych zagadnień można zaobserwować jeszcze jedną ważną zmianę: o ile pod względem ogólnej oceny
ludzi opinie respondentów z poszczególnych typów organizacji nie różniły się w znacznym stopniu, o tyle zdecydowanie nie można tego powiedzieć
o ocenie rzeczywistości: negatywne zjawiska częściej dostrzegane były
w „małych” organizacjach, a opinię tę badani opierali przede wszystkim
na (niemal niesygnalizowanych przez respondentów z „dużych” organizacji) obserwacjach dotyczących biedy, ubóstwa i konsekwencji tych zjawisk
(np.: jest ciężko, naprawdę, jest ciężko u nas; bezrobocie jest straszne. Ile
ludzi życie sobie odbiera... Bardzo dużo; rodzin biednych, patologicznych,
na ogół alkoholików jest bardzo dużo; nie ma pieniędzy generalnie; jest taka
bieda i taka nędza). Badani z „małych” organizacji zwracali także uwagę
na źle funkcjonujące państwo i negatywnie oceniali tworzone przez nie
prawo (np.: ludzie nie są w stanie załatwić spraw, które im gwarantuje konstytucja; generalnie nie ma systemowych rozwiązań, jeśli chodzi o przeciwdziałanie czy zwalczanie problemu bezrobocia; brakuje systemu, który by
pobudzał do ofiarności […] żeby dawać; w kraju jest źle, coś gdzieś szwankuje) oraz formułowali pesymistyczne oceny co do obserwowanych trendów: twierdzili, że sprawy idą w złym kierunku (np.: dzieci ciągle przybywa
biednych; społeczeństwo ubożeje; miało być łagodniej, a dzisiaj widać, że
coraz gorzej). W „dużych”, przede wszystkim warszawskich, organizacjach
pojawiło się kilka wypowiedzi dotyczących występowania nierówności i polaryzacji sytuacji społecznej, przede wszystkim wskazywano różnice pomiędzy różnymi regionami Polski; w „małych” organizacjach oceny tego
rodzaju dotyczyły nierównych szans poszczególnych osób i środowisk (np.:
kto znajdzie dojście, to będzie miał, ale 5000 innych nie znajdzie dojścia
261
i nie będzie miało. A mówi się: Polska krajem równych szans; osoby niepełnosprawne intelektualnie nie mają praw; nie ma równowagi w pomocy dla
ofiary i dla sprawcy; są rejony, gdzie niedogodności są najbardziej dotkliwe).
Wypowiedzi pozytywnie oceniających otaczającą rzeczywistość sformułowano bardzo niewiele, zwykle dotyczyły one pluralizmu, wolności
i demokracji (np.: organizacje działają dlatego, że można. Po prostu jest jak
jest. A jest demokracja, wolność; To jest dziś dosyć podstawowe narzędzie
społeczne, możliwość zrzeszenia się i działalności), pozytywnych ocen środowiska społecznego – tylko w organizacjach KM (np.: wcale nie jest powiedziane, że Polska to już nic kompletnie nie robi absolutnie; gdy wiadomo,
że część potrzeb społecznych zaspakaja organizacja, no to w świadomości
społecznej staje się czymś normalnym, wręcz nienormalne jest, kiedy nic nie
dzieje) – oraz tego, że praca dla ludzi przynosi efekty (np.: wszędzie na
świecie opinia publiczna raczej do fundacji jest nastawiona pozytywnie. U nas
też coraz bardziej jest nastawiona pozytywnie; coraz więcej różnego rodzaju
stowarzyszeń powstaje). Ciekawe różnice pojawiły się pomiędzy poruszanymi przez respondentów z poszczególnych typów organizacji wątkami,
którym nie przypiywano jednoznacznych pozytywnych lub negatywnych
konotacji. W organizacjach KM dominowały wypowiedzi o roli środowiska
lokalnego (np.: jest ważne, żeby poznać człowieka, żeby on mnie znał […]
to mnie przyjmie; publicznie nawet mówię: przestań mówić w sposób ogólny
o problemie. Działasz w X., to mów o tym). Potwierdza to wyniki prezentowane w innych częściach pracy, wskazujące na to, że badani w „małych”
organizacjach często skłonni są zjawiska społeczne postrzegać i analizować
właśnie w tym kontekście. W „dużych”, przede wszystkim warszawskich,
organizacjach analizowano natomiast relację państwo–obywatel i to w jednym, konkretnym wymiarze: badani uważali, że państwo nie jest w stanie
rozwiązywać wszystkich problemów obywateli, że są oni niejako skazani
na samoorganizację, ale nie ma w tym nic złego (np.: są pewne działania,
które powinny robić organizacje, jakieś społeczności, kluby, stowarzyszenia,
ludzie się powinni organizować; została pewna pustka i ją jakoś zapełniają
OP i bardzo dobrze. To jest coś zdrowszego, to jest normalne; rośnie akceptacja tego, że państwo nie wypełnia jak magma całego życia, świadomość
rośnie; gdyby państwo realizowało wszystko […] to by było coś w rodzaju
lekko faszyzującego systemu). W „małych” organizacjach doszukać się można opinii poniekąd przeciwnych: zostały one zebrane w „glosach o przeszłości” (gdy przybierały postać nostalgii za państwem opiekuńczym) oraz
262
w „glosach o zasadach” (gdy badani twierdzili, że ludzie mają prawo do
opieki ze strony państwa).
3. „Glosy o przeszłości”, czyli jak było,
i „o przyszłości”, czyli jak będzie
O ile wypowiedzi dotyczących przyszłości w całym materiale było
bardzo niewiele (tabela 148. w internecie), o tyle zwraca uwagę stosunkowo duża liczba wypowiedzi dotyczących przeszłości (tabela 147. w internecie): jest to kwestia w zdecydowanie większym stopniu obecna w materiale pochodzącym z „małych” organizacji, przede wszystkim oddalonych
od Warszawy.
Ponieważ w materiale pochodzącym z „dużych” organizacji pojawiły
się tylko trzy wypowiedzi dotyczące przeszłości, poniższa analiza odnosi
się jedynie do organizacji „małych”. Przy tak niewielkich liczebnościach
nie sposób oczywiście wnioskować o przewadze pozytywnych lub negatywnych ocen, jakie respondenci formułują w stosunku do czasów minionych365, można jedynie wskazać ich podstawowe wątki. Należą do nich
przede wszystkim dwie kwestie – sygnalizowane już w niniejszym rozdziale – istnienie państwa opiekuńczego (np.: państwo opiekuńcze tak było
promowane, że powinno się wszystkim zajmować, powinno dawać ludziom)
oraz mniejszy – w przeszłości – zakres wolności i samoorganizacji społeczeństwa (np.: w powojennej Polsce nie było tradycji, że takie organizacje
działały. […] One nigdy nie były w takim społecznym znaczeniu. Pieniądze
dostawały od państwa; dopiero w roku 90. w Polsce zaistniały przemiany,
365
Kwestia stosunku do przeszłości osób zaangażowanych społecznie stanowi wątek
interesujący sam w sobie. O istotności analizowania: „stosunku do indywidualnej (lokalnej) i systemowej przeszłości, [której – MD] waga wzrasta wyraźnie w sytuacji radykalnej zmiany społecznej” pisze Andrzej Rychard. Autor podkreśla znaczącą rolę, jaką
w jej ocenie odgrywa osobista biografia: „Powstaje wtedy problem: czy odrzuceniu przeszłości »systemowej« ma też towarzyszyć odrzucenie przeszłości indywidualnej? Jest to
poważny problem, dotykający obszaru zbiorowego poczucia tożsamości. Jeśli odrzuca
się rzeczywistość realnego socjalizmu, co wówczas ludzie mają zrobić ze swoją indywidualną przeszłością. (...) Nikt nie chce widzieć swojej indywidualnej przeszłości jako
bezsensownej”, por.: A. Rychard, Przestrzeń instytucjonalna, (w:) A. Giza-Poleszczuk,
M. Marody, A. Rychard, Strategie i system. Polacy w obliczu zmiany społecznej, Warszawa 2000, Wydawnictwo IFiS PAN, s. 195.
263
[…] nastąpiła ta odwilż; do dzisiaj to „obywatelskie” brzydko się z tą milicją...).
Warto zauważyć, że jedne i drugie wypowiedzi wskazują na zmiany
zaistniałe po roku 1990. Ciekawa w tym kontekście, jako odbiegająca od
takiego poglądu, wydaje się, opinia jednego z badanych, który twierdził,
że koniec komunizmu właściwie nie zmienił sposobu funkcjonowania
w społeczeństwie (I jeszcze wtedy […] wydawało mi się, że zrobię kupę
rzeczy i tak chodziłem od Annasza do Kajfasza i ZBOWID był zainteresowany, bo mieli spore grono niepełnosprawnych. […] Wtedy jedyną bogatą
firmą była Spółdzielnia Inwalidów […] No to się tam zatrudniłem. Najpierw
prowadziłem gimnastykę w przerwach w pracy […] Potem zostałem przewodniczącym rady nadzorczej spółdzielni i wykorzystałem to, żeby zmienić
hotel robotniczy na zakład rehabilitacji. Tłumaczyłem spółdzielcom, że będziemy ich leczyć, ale będziemy też zarabiać na spółdzielnię, sprzedawać
świadczenia. […] Potem, kiedy już się zrobiło tragicznie, 91 rok – nikomu
nic się nie opłacało, postanowiłem rozszerzyć działalność i utrzymać zakład.
Wystartowałem do samorządu, […] żebyśmy utworzyli fundację, która pomoże przetrwać zakładowi. Zostałem w międzyczasie przewodniczącym komisji zdrowia rady miejskiej – namówiłem samorządowców, żeby kupić
aparat, polski aparat do mierzenia krzywej kręgosłupa i zbudowałem program
profilaktyki. Potem zostałem przewodniczącym rady miejskiej i ten program
utrwaliłem i zaczęło się toczyć normalne życie, tego zakładu). Podobny stosunek do przeszłości zaobserwowała u lokalnych liderów także Hanna
Bojar. Komentując ich „orientacje temporalne”, Autorka podkreśla obecny w nich „wartościujący stosunek do przeszłości”, która zwykle jest „wartościowana pozytywnie”, również dlatego, że jest: „podstawą, na której
buduje się teraźniejszość”366. Taki punkt widzenia był często prezentowany przez badanych przeze mnie pracowników organizacji. Obecna działalność stanowiła dla nich naturalną kontynuację wcześniejszego zaangażowania społecznego, realizowanego w takiej formie, jaka była wówczas
możliwa, czyli zwykle w ramach oficjalnych, PRL-owskich instytucji367.
Bardzo niewielka liczba (tylko czternaście w całym materiale badawczym) wypowiedzi dotyczących przyszłości właściwie uniemożliwia prze366
Por. H. Bojar, Liderzy lokalni wobec przeszłości, (w:) Kurczewska J. (red.), Oblicza lokalności. Tradycja i współczesność, Warszawa 2004, IFiS PAN, s.167–168.
367
Por.: Część trzecia, rozdział 1, punkt 1.3 niniejszej pracy.
264
prowadzenie jakiejkolwiek analizy. Można jedynie wskazać na fakt, że
nadzieje na lepsze jutro badani wiązali z rozwojem demokracji i zaangażowania społecznego (np.: z czasem w Polsce [zaangażowanie] też będzie
zupełnie naturalne; młoda demokracja dopiero się wykluwa, demoralizacja
trwa 50 lat, to resocjalizacja trwa 100 lat, no więc.. skróćmy to nawet do
drugich 50 to i tak jest... ale jest to, krok po kroku idzie do przodu. Jest
lepiej; na razie jeszcze nie do wszystkich dotarło, że […] wiele rzeczy możemy, nie czekając na decyzję władz, sami sobie pozałatwiać. To jest proces,
który się rozwija), w tym także trzeciego sektora (np.: [chociaż teraz] trudno jest prosić o jakieś pieniążki i pomoc, ale kierunek jest ten sam i on
pozostanie nadal; Bez względu na to czy będzie dobrze, czy będzie źle, [OP]
będą działały. Jest to niezależne). Zapewne dzięki temu sformułowano więcej prognoz optymistycznych niż pesymistycznych.
4. „Glosy o zasadach”, czyli jak być powinno
Najmniej sądów dotyczących zasad pojawiło się w „dużych”, warszawskich organizacjach (tabela 149. w internecie), co wynika przede
wszystkim z faktu, że badani nie wypowiadali się o najważniejszych wartościach. W odniesieniu do zbioru „glos o zasadach” dokonałam innego
niż dotąd podziału. Tym razem nie został on oparty na różnicach w przypisywanych przez badanych temperaturach emocjonalnych, lecz odnosił
się do zakresu przedmiotowego poruszanych zagadnień. Na tej podstawie
wyróżniłam: „ludzkie powinności i prawa”, a także „glosy o karierze, sukcesie i dobrej pracy” oraz wypowiedzi dotyczące „najważniejszych wartości”.
Pierwszy wniosek, jaki nasuwa się w efekcie zestawienia „glos dotyczących powinności ludzi i przysługujących im praw”, to szczególna (w stosunku do pozostałego materiału) relacja tych wypowiedzi w organizacjach
„małych”, oddalonych od Warszawy. We wszystkich pozostałych typach
organizacji wypowiedzi dotyczących ludzkich powinności i obowiązków
było czterokrotnie więcej, niż tych, które odnosiły się do ich praw, tymczasem w organizacjach KM badani sformułowali tylko dwanaście wypowiedzi pierwszego rodzaju i aż siedemnaście drugiego. Taka relacja może
wskazywać na większą, niż gdzie indziej, skłonność do postrzegania roli
jednostki w społeczeństwie jako przedmiotu, niż jako podmiotu działań.
Wskazuje na to także charakter praw przypisywanych ludziom przez re-
265
spondentów z organizacji KM: jest to przede wszystkim opieka i równość
praw gwarantowana przez państwo (np.: ty jesteś blondynka, a ja brunetka,
on wygląda tak a ty wyglądasz inaczej, czyli jesteśmy tymi samymi ludźmi,
tylko troszeczkę inaczej wyglądamy; władze powinny być do tego zobowiązane […] państwo powinno pomagać potrzebującym; każdy powinien mieć
pracę i zarobić na swoje utrzymanie, a nie żeby było tak jak jest). Tylko
jedna wypowiedź odnosiła się do kwestii podmiotowej roli obywateli w życiu społecznym. Jedyny przypisany tutaj obywatelom zakres samodzielnie
podejmowanych decyzji dotyczył prawa decydowania o zaangażowaniu
w działania społeczne (np.: nie wszyscy muszą być społecznikami, nie wszyscy mają predyspozycje, czas, taką potrzebę. To trzeba uszanować).
Wskazywana przez respondentów ludzka powinność to przede wszystkim działanie na rzecz wspólnego dobra i dobra innych ludzi (np.: trzeba
świat zmieniać z negatywów na pozytywy; Szczęście jest niepełne jak się […]
człowiek nie dzieli. Pomaganie innym to ważna cecha człowieka; To jest
powinność chrześcijanina, obywatela też. Jedno i drugie; To jest powinność
ludzka […] każdy powinien na drugiego człowieka po ludzku patrzeć; robienie czegoś nie jest czymś nadzwyczajnym, to coś oczywistego; [działanie]
jest normalnym, naturalnym, przyrodzonym elementem czy potrzebą człowieka; Dlatego że jest członkiem wspólnoty, społeczeństwa, dlatego to jest
jego obowiązek). W tej kwestii respondenci ze wszystkich typów organizacji wypowiadali się podobnie.
Jednak pozostałe obowiązki nie były już przypisywane ludziom tak
powszechnie. Działanie lokalne, na rzecz najbliższego środowiska (np.:
powinny to być działania prospołeczne właśnie w swoim środowisku: dogadywać się z sąsiadem, żeby coś zrobić; coś dużego trudniej ogarnąć, lepiej
pracować na mniejszym terenie), podkreślane było jako zalecenie tylko
w „dużych” organizacjach – w „małych”, o czym była mowa na wstępie
rozdziału, w mniejszym stopniu jest to postulat, a w większym praktyka
społeczna. Niemal wyłącznie w organizacjach WM pojawiał się wątek odpowiedzialności za siebie i innych oraz ponoszenia konsekwencji swoich
działań (np.: każdy powinien brać odpowiedzialność jakąś tam za swoje
życie, a jeżeli ktoś jest nieudolny, to inni ludzie powinni go wspierać w tym,
a nie oczekiwać, że państwo mu da, załatwi; każdy powinien zarabiać na
siebie; nie można mieć pretensji bez przerwy do rządu o wszystko; nie grzech
być zamożnym, […] ale być niewrażliwym na innych). Za to wątkiem nieobecnym w wypowiedziach z „dużych” warszawskich organizacji było za-
266
lecenie życia w zgodzie z samym sobą i swoimi przekonaniami (np.: przyjrzeć się sobie samemu, […] co chce się z życiem zrobić i kim się jest; albo
ja stawiam na dobra materialne, albo po prostu inne cele sobie stawiam;
Bóg nam dał talenty, […] i powiedział: »rozliczę was później z tych talentów,
co żeście z nimi zrobili«). Jak już wskazywałam, respondenci z organizacji
WD nie formułowali wypowiedzi o wprost aksjologicznej wymowie, nie
było tu nawet opinii o roli współpracy i zaufania w życiu społecznym, co
stanowiło kwestię najczęściej podnoszoną w całym materiale badawczym.
Pozostałe wartości wskazywano sporadycznie, były to: wolność (rozumiana jako czynienie dobra), praca oraz życie społeczne, interpretowane jako
wartość sama w sobie.
Nieco na wyrost w puli „glos o wartościach” znalazły się wypowiedzi
badanych dotyczące ich stosunku do kariery, sukcesu i dobrej pracy. Jak
już wspomniałam, były to kwestie, o które wprost pytałam w wywiadach,
nie stanowiły zatem glos w klasycznym rozumieniu takiego elementu analizy368, chociaż część z nich została sformułowana spontanicznie, nie jako
odpowiedź na pytanie. Należy jednak pamiętać, że zagadnienia te badani
interpretowali zwykle w kontekście pracy w organizacjach pozarządowych.
W kwestii kariery udało się wyodrębnić trzy rodzaje opinii: pierwszy wskazywał, że kariera to nic złego – takie zdanie mieli tylko badani z „dużych”
organizacji (np.: kariera to nic złego, po prostu to co się robi, daje możliwości. Nie jest złe, że […] pracuje się przez to w innych instytucjach. To […]
pozwala na większy zasięg możliwości, ale nie […] we własnym interesie,
tylko można w większym zakresie pomóc; kariera to jest masa ciężkiej pracy, którą się wkłada codziennie w to co się robi […] i to jest po prostu
poświęcenie życia akurat takiej a nie innej działalności); drugi interpretował
karierę w sposób negatywny, jako coś nie do końca czystego i nie całkiem
w porządku (np.: kariera nam się jakoś tak też kojarzy z takim czymś za
wszelką cenę i odstawianiem człowieka gdzieś na bok; jest takie niebezpieczeństwo, że można szybko zrobić karierę. Prasa, telewizja, […] można się
sprzedać, taką karierę zrobić, że hej!; troszeczkę dla mnie brzmi negatywnie
w rozumieniu takim komercyjnym, […] może to jest mój stereotyp, […] że
bardzo często kariera wiąże się z tym, że […] trzeba przejść po przysłowiowych
trupach do celu i robi się wtedy karierę). Trzeci rodzaj opinii – poniekąd
relatywizujący zagadnienie i tym samym godzący oba poprzednie stano368
267
wiska – podkreślał, że dla oceny tego, co można uznać za robienie kariery, każdorazowo zasadnicze są intencje, jakie przyświecają tego typu działaniom (np.: jest dobrze, jak ludzie przechodzą do polityki, jeśli robią to
z takiego przekonania, że już zrobili w OP swoje […]. Natomiast nie jest
dobre, jeśli ktoś idzie do organizacji, żeby się angażować w politykę; Niech
czyny świadczą. Po czym nas poznacie? Po owocach. Twój to taki słodki
pomarańcz, a twoje kwaśne jabłko). W odniesieniu do kwestii dobrej pracy respondenci zwykle skłonni byli podkreślać, że dobra, to znaczy ciekawa i sensowna (np.: przede wszystkim praca musi mieć sens; taka, że człowiek idzie z radością do niej i umie z niej coś wydobyć nie tylko dla siebie
ale i dla innych. […] Wtedy to jest dobra praca, człowiek jest spełniony; to
jest taka praca, w której człowiek może realizować się, […] w której się
chętnie uczestniczy i […] dobrze jest jeżeli człowiek ma poczucie, że ta praca to też jest hobby, że to się jedno z drugim jakoś wiąże i nakłada na siebie
Po prostu nie można się w pracy nudzić, bo po co wtedy przychodzić do
pracy). Tylko trzy opinie wskazywały na znaczenie zarobków dla pozytywnego postrzegania wykonywanego zajęcia. W kwestii sukcesu wskazano
jedynie dwa towarzyszące mu skojarzenia: konieczność poświęceń i zaangażowania dla jego osiągnięcia (np.: żeby osiągnąć sukces trzeba być głęboko przekonanym o tym i wiedzieć co się chce zrobić, a potem być strasznie upartym; trzeba zawsze wariata na początek. Bez wariata na początku
nie ma sukcesu; żeby to zrobić dobrze i utrwalić, trzeba kawał życia wywalić, rodzinnego poświęcić) oraz indywidualny wymiar tego pojęcia, rozumianego przede wszystkim jako samorealizacja.
*
*
*
Glosy wynotowane z wywiadów z pracownikami polskich organizacji
pozarządowych uprawniają do sformułowania wniosku o istotnym związku,
w jakim wykonywane przez respondentów zajęcie pozostaje z postrzeganiem i ocenianiem przez nich otoczenia społecznego.
Do najważniejszych ludzkich wad badani zaliczyli bierność i brak
uczciwości, natomiast za najważniejszą zaletę skłonni byli uznać ofiarność
i gotowość do niesienia pomocy innym. Działanie na rzecz innych i wspólnego dobra zostało uznane za najważniejszą powinność ludzi; chociaż,
z drugiej strony, najczęściej podkreślane przysługujące ludziom prawo
dotyczyło możliwości swobodnego wyboru w tym względzie. Jednak kwe-
268
stia społecznego zaangażowania stanowiła podstawową oś myślenia o innych ludziach zarówno w wymiarze indywidualnym, jak i o ludzkich zbiorowościach: społecznościach lokalnych czy społeczeństwie jako całości.
Nie bez znaczenia dla sformułowanej tezy jest także to, że badani jako
istotną wartość wskazywali współpracę i zaufanie w życiu społecznym.
Wynikająca ze zgromadzonego materiału ocena rzeczywistości społecznej nie wypadła optymistycznie. Wśród najistotniejszych negatywnych
wątków znalazły się przede wszystkim te, z którymi badane osoby stykały
się na co dzień w ramach swojej pozarządowej działalności, a więc bieda
i jej konsekwencje oraz nierówność szans. Wśród wypowiedzi neutralnych
dominowała kwestia roli lokalnego środowiska w podejmowaniu działań.
Nieliczne stwierdzenia pozytywne, oprócz zaangażowania i przychylności
lokalnego środowiska dla działań pozarządowych, wskazywały na pluralizm
i demokrację (znów głównie w odniesieniu do możliwości zrzeszania się
i podejmowania wspólnych działań, a nie np. wolnych wyborów) oraz na
efekty, jakie przynosi praca na rzecz innych. Jak wynika z „glos o przyszłości” rozwój demokracji i zaangażowania społecznego stanowił także
główną przesłankę formułowania przez badanych pozytywnych opinii w odniesieniu do tego, co nas czeka, a brak możliwości działania organizacji
pozarządowych był główną przesłanką negatywnej oceny przeszłości.
Część czwarta
Próba podsumowania
Rozdział 1
Znaczenie przypisywane
poszczególnym instytucjom
życia publicznego
Zestawienie wyników analizy pól semantycznych stanowiło podstawę
dokonania porównań pomiędzy poszczególnymi kategoriami i określenia
znaczenia, jakie przypisywali im badani. Dzięki porównaniu frekwencji
poszczególnych pól oraz ich udziału procentowego w sumie frekwencji
wszystkich kategorii, możliwe było wskazanie najbardziej nośnych tematów
w poszczególnych typach organizacji, co z kolei pozwoliło nakreślić swoiste
schematy świata społecznego widzianego oczyma respondentów. Dane na
ten temat zawiera tabela 150.
Tabela 150. Udział frekwencji analizowanych pól semantycznych we frekwencji łącznej, w liczbach bezwzględnych i w %
Frekwencja
Analizowane
pola
Ludzie trzeciego
sektora
Organizacje
pozarządowe
WD
%
WM
%
KD
%
KM
%
Og.
%
742
20,6 1107
27,3 1125
29,3 1160
26,7
4134 26,1
1404
39,0 1332
32,8 1272
33,2 1251
28,8
5259 33,2
Sektor publiczny
544
15,1
407
10,0
491
12,8
773
17,8
2215 14,0
Adresaci działań
organizacji
466
12,9
636
15,7
535
13,9
606
13,9
2243 14,2
Biznes
229
6,4
171
4,2
154
4,0
174
4,0
728
4,6
Media
197
5,5
315
7,8
180
4,7
190
4,4
882
5,6
272
Kościół i religia
Próba podsumowania
20
Suma frekwencji
wszystkich pól
3602
Udział frekwencji z poszczególnych typów
organizacji w sumie frekwencji
wszystkich pól
w%
22,7
0, 6
90
100 4058
25,6
2,2
80
100 3837
24,2
2,1
198
100 4352
27,5
4,6
388
2,5
100 15 849 100
100
Przedstawione w tabeli 150. zestawienie frekwencji wszystkich pól
we wszystkich organizacjach stanowiło podstawę analizy różnic pomiędzy
poszczególnymi typami organizacji w odniesieniu do „intensywności” formułowania wypowiedzi na temat poszczególnych elementów świata społecznego. Najważniejsze zróżnicowania dotyczyły:
• relacji frekwencji pola „ludzie trzeciego sektora” do frekwencji
pola „organizacje pozarządowe” – im dalej (fizycznie i symbolicznie) od
Warszawy, tym ta frekwencja była liczniejsza dla pierwszego ze wskazanych
pól: „świat pozarządowy” stawał się mniej instytucjonalny, a w większym
stopniu myślenie o nim koncentrowało się wokół grup ludzi i środowisk;
w organizacjach WD frekwencja pola „organizacje pozarządowe” była blisko dwukrotnie większa, niż frekwencja pola „ludzie trzeciego sektora”;
w organizacjach KM pola te niemal się wyrównały;
• dwu najważniejszych, niemal równoważnych, grup odniesienia wyznaczających świat społecznego funkcjonowania trzeciego sektora – w świadomości badanych pełniły tę rolę kategorie: „sektor publiczny” i „adresaci działań organizacji”. Udział łącznej frekwencji każdego z tych pól we
wszystkich organizacjach wyniósł po ok. 14%, co oznacza, że liczba wypowiedzi dotyczących każdej z nich z osobna była zbliżona do zsumowanej
frekwencji trzech pozostałych pól zewnątrzsektorowych: „media”, „biznes”
oraz „Kościół i religia”. Jednak w poszczególnych typach organizacji rozkład frekwencji pól „sektor publiczny” i „adresaci działań organizacji” nie
był równomierny. Bardziej znaczące różnice można dostrzec w odniesieniu
do „sektora publicznego” – były one szczególnie widoczne pomiędzy organizacjami WM (10%) i KM (blisko 18% frekwencji pola). W odniesieniu
do „adresatów działań” nie było tak znaczącego zróżnicowania, rozbież-
Znaczenie przypisywane poszczególnym instytucjom życia publicznego
273
ności w poszczególnych typach organizacji nie przekraczały 3% (najmniejszy udział był w WD – 13%, największy w WM – blisko 16%). Z powyższego porównania wynika, że o ile znaczenie administracji państwowej
w działaniach trzeciego sektora można uznać za uzależnione (do pewnego stopnia) od typu organizacji, o tyle skupienie na ludziach i środowiskach, do których organizacje kierują swoje działania, w podobnym stopniu determinowało myślenie i działanie pracowników każdej z organizacji,
niezależnie od jej wielkości i miejsca, w którym działała;
• znaczenia przypisywanego w poszczególnych typach organizacji
pozostałym instytucjom życia publicznego. W najbardziej równomierny
sposób uwagą obdarzano „media”369. Nieco bardziej zróżnicowany był stosunek do „biznesu” – relacje z tym podmiotem szczególnie często pojawiały się w wypowiedziach respondentów z „dużych” warszawskich organizacji, w których jego udział przekroczył 6% sumy frekwencji wszystkich
pól, podczas gdy w pozostałych organizacjach wynosił nieco ponad 4%.
Jednak największe różnice można było dostrzec w odniesieniu do pola
„Kościół i religia”: w tym wypadku dało o sobie znać nakładanie się efektów fizycznego i symbolicznego oddalenia od centrum. Frekwencja pola
„Kościół i religia” była w organizacjach WD około dziesięciokrotnie niższa
niż w organizacjach KM (w pierwszym typie stanowiła ok. 0,5% sumy
frekwencji, w drugim 4,5%). W pozostałych dwu typach organizacji udział
ten wyniósł ok. 2%.
Trzeci sektor w Polsce sytuuje się zatem przede wszystkim pomiędzy
administracją publiczną (od której w znacznej mierze zależy jego kondycja)
a ludźmi i środowiskami, do których adresuje swoje działania. Te dwie
podstawowe grupy odniesienia konstytuują świat społeczny sektora pozarządowego, w znacznym stopniu przysłaniając inne jego elementy. Uprawniony wydaje się wniosek, że taki wynik stanowi przesłankę stwierdzenia,
iż w świadomości pracowników polskich organizacji podstawowa rola trzeciego sektora sprowadza się do pośredniczenia między państwem a obywatelem.
369
Różnica widoczna w odniesieniu do organizacji KM wynikała z tego, że w tej
grupie znalazła się organizacja prowadząca własną rozgłośnię radiową, por.: Część trzecia, rozdział 4, punkt 1 niniejszej pracy.
Rozdział 2
Świat społeczny „dobry” i „zły”.
Ocena poszczególnych instytucji
życia publicznego
Tabela 150. dostarcza informacji o znaczeniu, jakie badani przypisywali poszczególnym instytucjom życia publicznego, ale nic nie mówi o ocenach, jakie pod adresem tych instytucji zostały sformułowane; te wyniki
obrazuje diagram 1. Został on skonstruowany na podstawie wszystkich
wypowiedzi, jakie znalazły się w sieciach „określeń” i „działań podmiotu”
analizowanych pól, którym badani przypisali jednoznaczne temperatury
emocjonalne. Pominęłam natomiast te wyrażenia, którym została przypisana ocena neutralna i te, które znalazły się w grupie informującej o standardach. Widoczne na diagramie wartości procentowe odnoszą się zatem
do udziału wypowiedzi badanych o poszczególnych elementach świata
społecznego: jasnymi wariantami danego wzoru oznaczone zostały wypowiedzi pozytywne, ciemnymi – negatywne.
Diagram 1. prezentuje zatem „jasne” (pozytywne) i „ciemne” (negatywne) strony ocenianych przez respondentów elementów świata społecznego. A oto najważniejsze wnioski dotyczące tej problematyki:
• „organizacje pozarządowe” (pola w kropki) i „ludzie trzeciego
sektora” (pola w paski lewoskośne) to kategorie zdecydowanie „jasne”,
chociaż nie w jednakowym stopniu. Pod adresem organizacji respondenci
sformułowali blisko czterokrotnie więcej opinii pozytywnych, niż negatywnych, w odniesieniu do ludzi trzeciego sektora pozytywnych stwierdzeń
było aż siedem razy więcej niż negatywnych. Wydaje się więc, że dokonując oceny środowiska pozarządowego respondenci gotowi byli przede
wszystkim myśleć o nim w „ciepłych barwach”, a jeśli już formułowali
opinie krytyczne, to raczej pod adresem instytucji, niż ludzi i środowisk,
co nie dziwi, wziąwszy pod uwagę, że sami tę grupę tworzą;
Świat społeczny „dobry” i „zły”. Ocena poszczególnych instytucji życia publicznego
275
Diagram 1. Pozytywne i negatywne opinie o poszczególnych elementach świata społecznego we wszystkich typach organizacji
• sektor pozarządowy nie działa w sprzyjającym środowisku, skoro
dwie – zdaniem badanych – najważniejsze dla niego grupy odniesienia
oceniane były przez nich zdecydowanie negatywnie. Pod adresem sektora
publicznego (pola w kratkę) sformułowano trzykrotnie więcej opinii negatywnych niż pozytywnych. Podobne wyniki dotyczyły adresatów działań
organizacji (pola w paski prawoskośne), jednak w tym wypadku opinie
odnosiły się głównie do sytuacji tej grupy, a nie tylko do cech przypisywanych jej samej370;
• przewaga „ciemnych” stron wystąpiła także w ocenach drugiego
– obok sektora publicznego – sponsora inicjatyw pozarządowych, czyli
biznesu (pola szare). Jednak generalnie badani ocenili biznes mniej negatywnie: na jedno wyrażenie pozytywne przypadało tylko 1,4 opinii negatywnej;
• tylko dwa podmioty życia społecznego w otoczeniu sektora pozarządowego badani częściej oceniali pozytywnie, niż negatywnie. W odnie-
370
276
Próba podsumowania
sieniu do mediów (pola w gwiazdki) – na jedną negatywną wypowiedź
przypadało 1,3 pozytywnej. Bardzo dobrą opinię badani mieli na temat
Kościoła (pola gładkie, czarne i białe), jednak nie można zapominać
o ogromnej dysproporcji frekwencji tego pola w poszczególnych typach
organizacji (najczęściej wypowiadali się na ten temat przedstawiciele
organizacji typu KM)371, co sprawia, że wniosek ten nie jest do końca
uprawniony.
W kontekście zaprezentowanych wyników warto sformułować pytanie,
które może stanowić przyczynek do oceny stopnia dojrzałości polskiego
trzeciego sektora. Dotyczy ono źródeł tak krytycznej oceny dwóch podmiotów konstytuujących jego świat społeczny, czyli sektora publicznego
i adresatów działań organizacji. Pierwsza odpowiedź, będąca zarazem hipotezą, to dostrzeganie przyczyn takiej opinii w dobrym rozpoznaniu tych
dwóch środowisk (bardziej trafnym, niż pozostałych aktorów życia społecznego, z powodu liczniejszych kontaktów), w wyniku którego badani
po prostu potrafią je ocenić realistycznie. Jeśli tak jest w rzeczywistości,
wprawdzie nie stanowi to dobrego rokowania dla rozwoju społeczeństwa
obywatelskiego w Polsce (niewydolne państwo contra bierne, roszczeniowe
społeczeństwo), jednak świadczy na korzyść trzeciego sektora, jako kompetentnego sędziego rzeczywistości społecznej. Może być jednak i tak, że
zaobserwowana w badaniach fala krytyki jest pochodną potrzeby odróżnienia się na scenie społecznej od innych jej aktorów i – tym samym – ma
na celu poprawę własnego wizerunku. Korzystna prezentacja środowiska
pozarządowego na tle, z jednej strony – niewydolnego państwa i, z drugiej
– w konfrontacji z ludźmi, którzy są niezaradni i tym samym pozostają skazani na jego pomoc, może ułatwiać odnalezienie podstawowego sensu
funkcjonowania organizacji i stanowić uzasadnienie tezy o własnej „wyjątkowości epistemologicznej – a także w pewnym sensie i egzystencjalnej”372.
371
Por.: J.Kurczewska, Technokraci i ich świat społeczny, Warszawa 1997, IFiS PAN,
s. 124 oraz Część czwarta, rozdział 4 niniejszej pracy.
372
Rozdział 3
„Centrum” i „peryferie” świata
społecznego w organizacjach
„dużych, warszawskich” i „małych,
krajowych”
Podstawowe kryterium odróżnienia perspektyw postrzegania świata
społecznego w organizacjach typu WD i KM stanowił stosunek badanych
do środowiska lokalnego i poczucia przynależności do niego. Środowisko
lokalne nie znalazło się w puli pojęć analizowanych przeze mnie za pomocą metody pól semantycznych, co nie zmienia faktu, że stanowiło ono
istotny punkt odniesienia dla wielu omawianych zagadnień. Można to zauważyć głównie w tabelach zawierających zewnętrzne elementy (przede
wszystkim „asocjacje” i „opozycje”) pól „organizacje pozarządowe” i „ludzie trzeciego sektora”373. Rola, jaką badani przypisywali funkcjonowaniu
lokalnego środowiska została także uwidoczniona w analizie glos374. Na
tej podstawie, przy zachowaniu proporcji wynikających z tabeli 150., powstały diagramy 2. i 3., prezentujące postrzeganie „centrum” i „peryferii”
świata społecznego w dwóch typach organizacji – „dużych, warszawskich”
i „małych, krajowych” – najbardziej różniących się między sobą na dwu
założonych wymiarach375.
Diagram 2. prezentuje strukturę świata społecznego, jaką odtworzyłam na podstawie materiału pochodzącego z „dużych, warszawskich” organizacji. „Centrum” tego świata stanowił sektor pozarządowy, postrzegany przede wszystkim instytucjonalnie, zaś „peryferie” to wszystkie
otaczające trzeci sektor podmioty: „sektor publiczny”, „adresaci działań
organizacji”, „media”, „biznes” i – w minimalnym stopniu – „Kościół”.
373
374
375
Por.: Część druga, rozdział 1, punkt 2 .
278
Próba podsumowania
Opozycja „my–oni” jawiła się tu w sposób klarowny i jednoznaczny, wzajemne przenikanie tak różnych, w rozumieniu badanych, podmiotów było
właściwie niemożliwe, a gdy się zdarzało, to zwykle było oceniane jako
naganne376.
Diagram 2. „Centrum” i „peryferie” świata społecznego w oczach badanych z organizacji WD
376
Odmienne wnioski prezentują Barbara Lewenstein i Hanna Palska, referując
wyniki uzyskane w badaniach liderów dużych, opiniotwórczych organizacji. Autorki piszą: „W wielu wypowiedziach formułowano pogląd, że (...) organizacjom nie chodzi
tylko o to, aby robić przysłowiowe »swoje«, ale o to, aby przede wszystkim stać się
partnerem dla władzy, aby wspierać jej działania, kierować razem rozwojem społeczeństwa”, por.: B. Lewenstein, H. Palska, Organizacje pozarządowe na scenie publicznej
Polski okresu transformacji: dynamika rozwojowa i relacje z władzą – analiza badań
jakościowych, (w:) P. Gliński, B. Lewenstein, A. Siciński (red.), Samoorganizacja społeczeństwa polskiego: III sektor i wspólnoty lokalne w jednoczącej się Europie, Warszawa
2004, IFiS PAN, s. 103. Źródłem tak znacznych różnic w wynikach uzyskanych przeze
mnie i przez cytowane autorki jest – moim zdaniem – przede wszystkim dobór osób
badanych. Lektura publikacji ukazujących się w trzecim sektorze prezentuje podobny
punkt widzenia, jak ten, który odtworzyły w badaniach Lewenstein i Palska, gdyż jest to
właśnie punkt widzenia jego liderów. Tymczasem moimi rozmówcami był średni personel organizacji, który – jak wynika z przedstawionych analiz – strukturę świata społecznego postrzega inaczej niż ci, którzy formułują „trzeciosektorową” ideologię, por.: Część
druga, rozdział 1, punkt 3 niniejszej pracy.
„Centrum” i „peryferie” świata społecznego w organizacjach
279
Struktura świata społecznego, jaką zrekonstruowałam na podstawie
wypowiedzi respondentów z „małych, krajowych” organizacji, oparta była
na zupełnie innej dychotomii.
Diagram 3. „Centrum” i „peryferie” świata społecznego w oczach badanych z organizacji KM
Diagram 3. prezentuje kryterium przynależności do „centrum” lub
„peryferii” świata społecznego, oparte na przynależności do najbliższego
otoczenia, czyli środowiska lokalnego: od zaliczenia doń lub wykluczenia
zeń zależy status każdego podmiotu. Środowisko lokalne było tutaj zwykle
rozumiane jako miejscowość, w której się mieszka, ewentualnie – nieco
szerzej – jako region kraju. Do tak pojmowanego „centrum” badani z organizacji KM zaliczali (tym razem w niemal równych proporcjach) organizacje pozarządowe i ludzi trzeciego sektora, jeżeli były to „ich” lokalne
organizacje i „ich” ludzie, członkowie tej samej lokalnej społeczności.
W „centrum” znalazło się także miejsce dla podmiotów zewnętrznych wobec sektora pozarządowego: lokalnych mediów, podopiecznych lokalnych
organizacji, lokalnego biznesu, parafii, a także lokalnych władz samorządowych. Konsekwencje takiego sposobu myślenia okazały się istotne także w odniesieniu do poszczególnych osób, uczestniczących w życiu społecznym, w tym respondentów biorących udział w moich badaniach.
280
Próba podsumowania
Normalną rzeczą było pełnienie przez nich funkcji niejako ponad sektorowymi podziałami, przede wszystkim jednoczesne uczestnictwo w życiu
organizacji i piastowanie funkcji w samorządzie lokalnym. Swoistym rekordzistą okazał się respondent, który, będąc założycielem i prezesem
największej w swojej miejscowości organizacji pozarządowej, piastował
w tej miejscowości wysokie stanowisko w lokalnych władzach i prowadził
własną firmę. Natomiast na „peryferiach” świata społecznego znalazło się
wszystko to, co do lokalnego środowiska nie przynależało, zaś esencję
myślenia o „onych” stanowiła Warszawa: dla badanych pracujących w „małych”, oddalonych od stolicy organizacjach właśnie ona stanowiła najdalsze
„peryferie”, do których na tych samych prawach zaliczali warszawskie organizacje pozarządowe i ludzi w nich pracujących, wielki biznes i sektor
publiczny, rozumiany jako organy władzy centralnej. Do wszystkich tych
miejsc pracownikom „małych, krajowych” organizacji było równie daleko
(fizycznie i symbolicznie).
Zaprezentowane przeze mnie dwa sposoby widzenia świata społecznego, w umysłach badanych stanowiły podstawę postrzegania przez nich
„swoich” i „obcych” grup odniesienia. Jak pisze Tamotsu Shibutani: „Grupą odniesienia staje się każda zbiorowość, rzeczywista lub wyobrażona,
której perspektywę przyjmuje aktor”. Jest to zatem: „grupa, której pogląd
na świat aktor traktuje jako układ odniesienia w kształtowaniu własnego
pola spostrzeżeniowego”377. Oczywiście, zaprezentowana zasada nie działa zawsze i wszędzie. Konieczne wydaje się w tym miejscu sformułowanie
zastrzeżenia, że zaproponowane przeze mnie schematy prezentują „typy
idealne”378, w żadnym wypadku nie stanowiące uniwersalnego klucza interpretacyjnego do dających się zaobserwować u badanych sposobów myślenia o świecie społecznym. Dobrym przykładem znacznej różnorodności
w tym zakresie jest konstatacja Dariusza Gawina poczyniona na podstawie
materiałów zebranych w Węgrowie379. Gawin pisze: „Warszawa występuje
377
Por.: T. Shibutani, Reference Groups as Perspectives, (w:) American Journal of
Sociology, 1954, (za:) G. Marszal (red.), M. Tabin (red. polskiego wydania), op. cit.,
s. 110.
378
379
Podczas realizacji grantu KBN „Tradycje jako sposób radzenia sobie z nową
rzeczywistością”, por.: D. Gawin, Między ideologią a społecznikostwem. Lokalny wymiar
polskiej polityki, (w:) J. Kurczewska (red.), Oblicza lokalności. Tradycja i współczesność,
Warszawa 2004, IFiS PAN, s. 305.
„Centrum” i „peryferie” świata społecznego w organizacjach
281
w stosunku do Węgrowa z pozycji centrali, stymulującej rozwój lokalnej
aktywności i podtrzymującej go poprzez wsparcie finansowe”. I dalej:
„punktem odniesienia dla stowarzyszeń tego rodzaju jest stolica, a nie
inne stowarzyszenia w ich rodzimych miejscowościach”380. W całym artykule Gawin skupia się przede wszystkim na różnicach pomiędzy wyodrębnionymi przez siebie grupami „technokratów” i „społeczników”381, co –
w konsekwencji – prowadzi do silnego zarysowania międzysektorowych
różnic i antagonizmów. Przeprowadzone przeze mnie badania doprowadziły do zdecydowanie odmiennych wniosków na temat funkcjonowania
„małych, peryferyjnych” organizacji.
380
381
Ibidem, s. 323–324.
Rozdział 4
Technokratyczne elementy
światopoglądu ludzi trzeciego
sektora
W rozdziale porównawczym dotyczącym postrzegania przez badanych
ludzi trzeciego sektora i adresatów działań organizacji, sformułowałam
tezę o przeważającej w myśleniu tych pierwszych „orientacji na podporządkowanie” sobie tych drugich382. Ta konstatacja doprowadziła mnie do
kolejnego skojarzenia. We wstępie do książki Technokraci i ich świat społeczny, Joanna Kurczewska wskazuje podstawowe „wątki”, do jakich odniosła się w swojej pracy. Wymienia wśród nich „wątek społeczny”, o którym pisze: „W jego ramach problematyka technokratyczna staje się
konstytutywnym składnikiem strukturalno-funkcjonalnych analiz społeczeństwa industrialnego i postindustrialnego. Przede wszystkim jawi się
jako kwestia merytokracji. Między innymi ważne staje się ustalenie, jak
bardzo wiedza i kwalifikacje decydują o zróżnicowaniach społeczeństw
współczesnych, a także jak bardzo ważna dla struktury i dynamiki społecznej staje się grupa (klasa lub warstwa) merytokratyczna”383. Ostatni
wskazany przez autorkę wątek to „wątek kulturowy”, w którego świetle
– jak pisze – „tak naprawdę dopiero można postawić kwestię rekonstrukcji świadomości technokratycznej. Dopiero dzięki niemu wyraźnie widać,
jak pewne kategorie obiektywne, wydaje się czysto naukowe, przeistaczają się w wyraźne kategorie ideologiczne, lepiej lub gorzej uzasadniające
382
J. Koralewicz, M. Ziółkowski, Mentalność Polaków. Sposoby myślenia o polityce,
gospodarce i życiu społecznym 1988-2000, Warszawa 2003, SCHOLAR/Collegium Civitas
Press, s. 142–143; por. także: Część trzecia, rozdział 3, punkt 3 niniejszej pracy.
383
J. Kurczewska [1997], op. cit., s. XVII.
Technokratyczne elementy światopoglądu ludzi trzeciego sektora
283
interesy i wartości wybranych jednostek i grup”384. Analizując (w rozdziale Władza autorytetu): „spotkanie technokraty z przyszłością”, Kurczewska
wskazuje, że: „ważne okazuje się (...) samookreślenie się grupy dzięki
posiadanym i użytkowanym przez nią koncepcjom przyszłości” oraz to:
„iż koncepcje te występują nie tylko w roli celu uzasadniającego przywództwo technokratów w określaniu jedynej strategii osiągania przyszłości, lecz
w roli środka uzasadniającego – czasami bezpośrednio, a czasami znów
pośrednio – konieczności istnienia autorytetu i posłannictwa technokratów
w społeczeństwie industrialnym”385. Badani przeze mnie pracownicy organizacji pozarządowych – jak wynika z przeprowadzonych analiz – często
byli głęboko przekonani o: „konieczności istnienia [swojego – MD] autorytetu i o [swoim – MD] posłannictwie”. Kurczewska pisze o budowaniu:
„elitarności grupy przez wskazanie, że tylko ona potrafi w przyszłości maksymalizować wartości społeczne” i o: „przekonaniu technokratów o swojej
wyjątkowości epistemologicznej – a także w pewnym sensie i egzystencjalnej”386. Wielokrotnie dostrzegałam u badanych przekonanie o tym, że to
właśnie oni (i organizacje, w których pracują) stanowią jedyną nadzieję
dla – porzuconych przez liberalne, a jednocześnie niewydolne, państwo
– adresatów swoich działań, a tym samym tylko oni: „mogą ulepszać rzeczywistość”387. Paradoksalnie, jest to wątek spajający dwie – bardzo różniące się między sobą – koncepcje świata społecznego, które zidentyfikowałam jako współistniejące w polskim trzecim sektorze388. W jednej z nich
takie przekonanie wynika z negatywnego sposobu zakreślania misji trzeciego sektora (działamy, bo nikt inny nie działa, z konieczności wyręczamy
państwo w jego powinnościach, ale robimy to lepiej, niż ono samo); w drugiej zaś – z przekonania, że to właśnie do trzeciego sektora, jako emanacji idei partycypacji, należy troszczenie się o dobro obywateli (działamy,
bo tak być powinno, nikt nie zrobi tego lepiej, niż sami obywatele). W jednym i drugim stanowisku obecne jest silne przekonanie o własnej wyjątkowości i przewadze kompetencyjnej ludzi trzeciego sektora, którzy niezależnie od przyczyn, dla których działają, przekonani są o tym, że
najlepiej wiedzą, czego społeczeństwu potrzeba. Stąd już tylko krok do:
384
385
386
387
388
Ibidem, s. XIX.
Ibidem, s. 123.
Ibidem, s. 124.
Ibidem.
Por.: Część czwarta, rozdziały 3 i 5 niniejszej pracy.
284
Próba podsumowania
„piętna stosunków społecznych opartych na relacji: autorytet nielicznych–
posłuszeństwo większości”, w których technokraci: „wywyższają głównie
swój aktywizm wiodący do (...) przyszłości”389. Joanna Kurczewska pisze
dalej o „trzecim spotkaniu” technokratów, tym razem spotkaniu: „»czysto
ludzkim«, o najbardziej spośród trzech spotkań [chodzi o spotkania z przyrodą i przeszłością – MD] społecznym charakterze”390. Dla obserwatora
i badacza trzeciego sektora znów pojawiają się tu znajomo brzmiące pojęcia i zagadnienia. Mam na myśli z jednej strony – dylematy o jaki rodzaj
władzy chodzi technokratom (Kurczewska wymienia m.in. „panowanie
kulturowe”, „status awangardy kulturowej” i „rolę przywódcy światopoglądowego”), a z drugiej – wynikającą m.in. z tej niepewności sytuację,
w której: „posłannictwo technokratów staje się mało przejrzyste dla społeczeństwa391”. Być może właśnie owa „mała przejrzystość” jest jednym
z powodów, dla których budowa społeczeństwa obywatelskiego w Polsce
nie postępuje – jak wynika z licznych wypowiedzi i publikacji jego badaczy,
teoretyków, a nawet samych uczestników – w zadawalającym tempie.
Pojęcie „technokracji” do analizy procesu budowania społeczeństwa
obywatelskiego zastosował m.in. Dariusz Gawin. Autor ten osoby sprawujące władzę w mieście nazywa „zarządzającymi technokratami” i analizuje ich „technokratyczną wizję miasta”, „paternalizm” oraz postrzeganą
przez nich „obywatelską aktywność”, którą widzą jako: „gotowość do
wspierania władz w zakresie ich działań” i „kreowanie zadaniowych ciał
zdolnych do współpracy w realizacji miejskich inwestycji”392. Naturalnym
obszarem działania tak zdefiniowanych: „technokratów reprezentujących
władze miejskie, których zadaniem jest przede wszystkim rozbudowa i zarządzanie miejską infrastrukturą” jest – według Gawina – „miasto realne”393. Ten punkt widzenia wydaje się w pełni uzasadniony i nawet bardziej
przekonujący (czy też klarowny), niż moje dotychczasowe rozważania.
Problem dostrzegam gdzie indziej. Owo „miasto realne” Gawin przeciwstawia „miastu wyobrażonemu”: w nim „typem działacza jest (...) społecznik”, którego cel stanowi: „kształtowanie kulturowej i historycznej tożsa-
389
390
391
392
393
J. Kurczewska [1997], op. cit., s. 125.
Ibidem, s. 127.
Por.: ibidem, s. 127.
Por.: D. Gawin, op. cit., s. 310–314.
Technokratyczne elementy światopoglądu ludzi trzeciego sektora
285
mości wspólnoty lokalnej”394. Tak silnie zarysowana opozycja nie wydaje
mi się do końca uprawniona, zwłaszcza, że sam autor nieco dalej podkreśla: „paternalistyczny stosunek [społecznika – MD] do zwykłych członków
społeczności” i to, że: „podejmuje on działania kreowania pożądanych
zachowań wbrew oporowi i niechęci tej społeczności, w wyniku czego traktuje on ją jako przedmiot swoich kulturowych zabiegów”395. Uważam, że
tak stanowcze skonfrontowanie „technokratów” i „społeczników” zbytnio
idealizuje tych ostatnich. W przekonaniu o właśnie takim wyidealizowanym
postrzeganiu tej grupy, utwierdza mnie również sam autor, gdy pisze:
„Pracę społeczną podejmuje się bowiem nie dla własnej zasługi, lecz dla
dobra ogółu – czyli wspólnoty lokalnej”396. Wyniki uzyskane przeze mnie
w badaniach wskazują, że jest to przede wszystkim wartość „uznawana”,
a niekoniecznie „realizowana”397 i raczej „uroczysta” niż „codzienna”398.
Doskonale zdaję sobie sprawę z kontrowersyjności zastosowania do
opisu badanej (w bardzo wyrywkowy sposób) przeze mnie grupy elementów charakterystyki technokratów. W pewnym sensie czuję się niejako
„rozgrzeszona” przez samą Joannę Kurczewską, która pisze o „posłannictwie technokratów”, jakie: „przysługiwać może nie tylko technokratom, ale
wszystkim grupom, które aspirują do jakiejkolwiek władzy, do jakiegokolwiek autorytetu w państwie i kulturze społeczeństwa industrialnego”399.
Celem takiego świadomego nadużycia nie było wszak stwierdzenie (w oczywisty sposób absurdalne), że polski trzeci sektor zaludniają technokraci.
Chciałam jedynie wskazać na – niepokojące, jak sądzę – elementy samoświadomości społecznej, które zidentyfikowałam w zgromadzonym materiale badawczym. Jak wynika z (nielicznych) wypowiedzi badanych bezpośrednio odnoszących się do przyszłości400, swoje nadzieje na lepsze jutro
opierali oni na przekonaniu o rozwoju demokracji i zaangażowania społecznego. W świetle uzyskanych przeze mnie wyników powstaje jednak
394
Por.: ibidem.
396
Por.: ibidem.
397
Por.: A. Kłoskowska, Socjologia kultury, Warszawa 1981, PWN, s. 184–185; Część
pierwsza, rozdział 4, punkt 2 niniejszej pracy.
398
Por.: S. Ossowski, Konflikty niewspółmiernych skal wartości, w: S. Ossowski, Z zagadnień psychologii społecznej, Dzieła, tom 3, Warszawa 1967, PWN, s. 88–91; Część
pierwsza, rozdział 4, punkt 2 nieniejszej pracy.
399
J. Kurczewska [1997], op. cit., s. 128.
400
395
286
Próba podsumowania
pytanie o jakość tej demokracji. Codzienne praktykowanie społeczeństwa
obywatelskiego wydaje się bowiem często nieprzystające do jego – jak
pisze Ireneusz Krzemiński – „wartości podstawowej, czyli t r o s k i
o g o d n o ś ć c z ł o w i e k a ” [podkr. Autora]. Autor uznaje ją za: „nieodłączny element obywatelskości i przejaw postawy obywatelskiej” i definiuje jako: „taki sposób myślenia o sprawach społecznych (czy to partykularnych, czy to wspólnych wszystkim), który koncentruje uwagę na tym,
czy proponowane rozwiązania nie naruszają godności ludzi”. Na tej podstawie Krzemiński formułuje postulat: „nie tylko werbalnego odwołania
się do godności, ale i żądania posunięć, które przywracałyby naruszoną
czyjąś godność i które zabezpieczałyby na przyszłość ludzi przed jej naruszeniem”401.
Sądzę, że w myśleniu o godności człowieka (wówczas, gdy nie pozostaje ona tylko „werbalnym odwołaniem”) nie ma miejsca na tak przedmiotowe, czy też „zorientowane na podporządkowanie”402, postrzeganie,
na jakie – wobec „adresatów działań organizacji” – wskazują uzyskane
przeze mnie wyniki. Być może wiele racji ma zatem Leszek Kołakowski,
gdy stwierdza: „Mówiąc, że demokracja jest przeciwna naturze, chcę wysłowić w skrócie przypuszczenie, że te ludzkie instytucje, które rodzą się
spontanicznie, niezaplanowane, nie tylko demokracji nie wytwarzają, lecz
opierają się jej w sposób odruchowy”403.
401
I. Krzemiński, op. cit., s. 80–81.
J. Koralewicz, M. Ziółkowski, op. cit., s. 142–143, a także Część trzecia, rozdział 3,
punkt 3 niniejszej pracy.
403
L. Kołakowski, Demokracja jest przeciwna naturze, (w:) E. Nowicka, M. Chałubiński, (red.), Idee a urządzanie świata społecznego. Księga jubileuszowa dla Jerzego
Szackiego, Warszawa 1999, PWN, s. 72.
402
Rozdział 5
Czy polski trzeci sektor
jest ruchem społecznym
Jak zaznaczyłam we wstępie do niniejszej pracy, na podstawie zebranego materiału i przeprowadzonych analiz nie było możliwe udzielenie
jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, czy polski sektor pozarządowy można uznać za ruch społeczny. Nie znaczy to jednak, że kwestia ta pozostanie zawieszona w próżni: postaram się teraz wskazać kilka przyczynków
mogących – jak sądzę – nieco przybliżyć Czytelnika do odpowiedzi na to
pytanie. Najważniejszy z nich to próba ustalenia, czy jako ruch społeczny
postrzegają trzeci sektor sami jego uczestnicy.
Punktem wyjścia rozważań o adekwatności i przydatności pojęcia
„ruchu społecznego” do opisu i analizy polskiego trzeciego sektora postanowiłam uczynić kwestię rozróżnienia pomiędzy wspólnotą i zrzeszeniem
(stowarzyszeniem). Syntetyczny przegląd tej problematyki przeprowadził
Kazimierz Z. Sowa404, wskazując na bardzo zróżnicowane podejścia i wywodząc zagadnienie od Roberta Maclvera (przeciwstawienie community–association), Émila Durkheima (kategorie „solidarności mechanicznej”
i „solidarności organicznej”), Ferdinanda Tönniesa (podział grup społecznych na Gemeinschaften i Gesellschaften), a nawet od Arystotelesa (rozróżnienie wspólnot „dla pożytku całego życia”, czyli polis i wspólnot powstających dla pożytków chwilowych i częściowych). Autor dokonuje
podsumowania tego przeglądu, prezentując – jak sam zastrzega – „typy
idealne”405 wspólnoty i zrzeszenia. Wspólnotę charakteryzuje jako grupę
społeczną „skupioną przestrzennie” (co przybliża ją do pojęcia „społecz404
405
K.Z. Sowa, Wstęp do socjologicznej teorii zrzeszeń, Warszawa 1988, PWN.
Ibidem, s. 28.
288
Próba podsumowania
ności lokalnej”), o „nieokreślonym celu” i „szerokim układzie stosunków”,
w tym koniecznie „stosunków osobowych”, związaną z „charakterystycznym
emocjonalnym stosunkiem członków do grupy”, mającą „naturalną genezę” i będącą „»obiektywną« względem jednostki” oraz stanowiącą „zbiorowość potencjalnie autonomiczną społecznie”. Zrzeszenie to natomiast
grupa społeczna istniejąca bez „konieczności skupienia przestrzennego”,
mająca „określony cel”, charakteryzująca się „wąskimi układami stosunków” („niekoniecznie osobowymi”), o „racjonalnym stosunku członków
do grupy”, „konwencjonalnej genezie”, zachowująca „»subiektywność«
względem jednostki” i będąca zawsze „heteronomiczna społecznie”406.
Mając w pamięci zastrzeżenie autora o konieczności traktowania
powyższego zestawienia jako opisu „typów idealnych”, i wszystkie konsekwencji takiego podejścia407, spróbowałam przyłożyć do niego zebrany
przeze mnie materiał. Przedstawione w pracy408 diagramy, prezentujące
dwie wizje świata społecznego (odtworzone na podstawie analizy danych
z najbardziej różniących się między sobą typów badanych organizacji),
wykazują, że jedna z tych wizji bardziej pasuje do grupy społecznej typu
„wspólnotowego”, a drugą lepiej charakteryzuje typ „zrzeszeniowy”. Na
podstawie relacji badanych z organizacji KM można stwierdzić, że grupy
społeczne działające w niewielkich, „peryferyjnych” miejscowościach wyodrębnia kryterium skupienia przestrzennego, które sprawia, że powstają
one w naturalny („samorzutny”) sposób i są „obiektywne” względem jednostki, a także zdolne są do tworzenia zbiorowości „potencjalnie autonomicznej społecznie”. Takie grupy spaja „szeroki układ (personalnych)
stosunków”, który z jednej strony implikuje „emocjonalny stosunek członków do grupy”, a z drugiej sprawia, że cel bywa często „nieokreślony”,
chociażby ze względu na znaczne zróżnicowanie celów poszczególnych
członków grupy. Taki opis, jak sądzę, trafnie charakteryzuje sposób, w jaki
myśleli o świecie i w jaki działali respondenci w „małych, peryferyjnych”
organizacjach. Często prezentowali oni pogląd, że: jest ważne, żeby poznać
człowieka, żeby on mnie znał oraz, że: trzeba szerokoformatowo działać,
406
Ibidem, s. 27–28.
Które zakłada, że – jak pisze Jerzy Szacki – „typu idealnego nie odkrywa się
w empirycznej rzeczywistości”, lecz: „tworzy się, ażeby tę rzeczywistość badać i rozumieć,
nie oczekując wszakże, iż będzie z nim kiedykolwiek całkowicie zgodna”, por. J. Szacki,
Historia myśli socjologicznej. Wydanie nowe. Warszawa 2002, PWN, s. 465.
408
407
Czy polski trzeci sektor jest ruchem społecznym
289
(...) ręce i nogi szeroko rozstawiać i tak zamiatać na dużej przestrzeni409.
Wśród badanych z „dużych” organizacji, przede wszystkim warszawskich
(czyli najbardziej „centralnych”) dominowało przekonanie o tym, że trzeci sektor nie stanowi grupy społecznej „skupionej przestrzennie”; to grupa, która „powstała konwencjonalnie”, co implikuje zarówno jej „»subiektywność« względem jednostki”, jak i „racjonalny” (a w każdym razie
bardziej racjonalny, niż we „wspólnocie”) stosunek członków do niej samej.
Dzieje się tak również na skutek braku konieczności występowania „szerokiego układu osobowych stosunków”. W rezultacie, postrzegany w ten
sposób sektor pozarządowy stanowi podstawową, wyodrębnioną z całości
świata społecznego płaszczyznę, w celowy i symboliczny sposób spajającą
jego wymiar personalny (wszystkich działających w niej ludzi) i instytucjonalny (poszczególne organizacje)410. Dla zilustrowania takiego podejścia
znów zacytuję wypowiedź osoby badanej: sens współpracy lokalnej zależy
od tego, czy jest wspólny mianownik, bo samo bycie na danym obszarze to
jeszcze nie powód do współpracy411.
Powyższy wywód prowadzi do postawienia następującego pytania,
pierwotnego względem kwestii przydatności terminu „ruch społeczny”: czy
grupę, którą (zależnie od różnego rodzaju okoliczności) charakteryzuje
tak znaczne zróżnicowanie wewnętrzne, w ogóle można próbować określać
jakimkolwiek wspólnym mianem? Paradoksalnie, wniosek, jaki nasuwa się
w tym momencie nie stanowi wprawdzie jednoznacznej odpowiedzi na tak
409
Cytaty pochodzą z organizacji typu KM, por.: Część trzecia, rozdział 5, tabela
146. Znakomity przykład realizacji tego sposobu myślenia o społeczeństwie obywatelskim
stanowi Program Rozwoju Funduszy Lokalnych zainicjowany i realizowany od 1998 roku
przez Akademię Rozwoju Filantropii w Polsce. Jak pisze – podsumowując 5 lat działalności Funduszu – Monika Mazurczak: „Program Rozwoju Funduszy Lokalnych okazał
się skuteczny przede wszystkim dzięki ogromnemu wysiłkowi społeczności gmin i powiatów, które potrafiły zintegrować się dla utworzenia własnego funduszu wspierającego w sposób permanentny rozwój lokalnego społeczeństwa obywatelskiego”, por.: M. Mazurczak, Zanim weszła ustawa o działalności pożytku... czyli 5 lat współpracy samorządu
terytorialnego i lokalnych organizacji filantropijnych 1998-2003, ISP, maszynopis będący
roboczą wersją opracowania, przygotowaną na seminarium „Współpraca administracji
publicznej i organizacji pozarządowych w Polsce. Bilans dekady”, ISP, Warszawa 21 listopada 2003, s. 1.
410
Por.: Część druga, rozdział 3, punkt 2.3, oraz Część trzecia, rozdział 2, punkty 1
i 2 i rozdział 3, punkt 1 niniejszej pracy.
411
Cytat pochodzi z organizacji typu WD, por.: Część trzecia, rozdział 5 niniejszej
pracy, tabela 146.
290
Próba podsumowania
postawione pytanie, pozwala jednak – jak sądzę – udzielić odpowiedzi na
inne pytanie, sformułowane w teoretycznej części pracy: czy w świadomości pracowników polskich organizacji pozarządowych można odnaleźć
przekonanie (silnie akcentowane w literaturze przedmiotu) o istnieniu
jakiegoś czynnika, który ze zbioru organizacji czyni trzeci sektor?412 Wydaje się, że twierdząca odpowiedź odnosi się tylko do „dużych, centralnych” organizacji: im są one „większe” i bardziej „centralne”, tym silniejsze jest w nich przekonanie o istnieniu jakiejś symbolicznej pajęczyny
spajającej organizacje i związanych z nimi ludzi w sektor pozarządowy.
Natomiast im organizacja „mniejsza” i bardziej „peryferyjna”, tym silniejsze jest przekonanie jej pracowników o tym, że jej podstawowy „układ
odniesienia”, w którym jest zakorzeniona, stanowi lokalna społeczność,
a pozarządowość to raczej cecha drugorzędna413.
Za punkt wyjścia dalszych rozważań dotyczących ruchu społecznego
przyjęłam dwie podstawowe cechy definicyjne tego zjawiska, sformułowane przez Piotra Glińskiego. Autor pisze: „po pierwsze ruch społeczny
p o l e g a n a i n t e r a k c j i (p r z e d e w s z y s t k i m »w s p ó l n o t o w e j«) j e d n o s t e k; po drugie ruch społeczny i s t n i e j e z a wsze w aktywnej relacji do zmiany społecznej
b ą d ź / i k u l t u r o w e j” [podkr. Autora]414. Zebrany przeze mnie
materiał dostarczył informacji o występowaniu co najmniej dwu typów
takiej „interakcji jednostek”, którą dostrzegali badani. Pierwszy typ bezpośrednio dotyczył trzeciego sektora i tworzyli go – w jego ramach – pra412
W pewnym sensie taki stan rzeczy potwierdzają wyniki zaprezentowane w raporcie Diagnoza społeczna 2003. Antoni Sułek, w rozdziale: Stan społeczeństwa obywatelskiego w Polsce podsumowuje odpowiedzi na pytanie: „Gdy w Pana(i) społeczności lokalnej ludzie robią coś dla ogółu, kto zwykle daje pomysł lub organizuje takie działania?”.
Autor pisze: „Im mniejsza miejscowość, tym częściej rolę animatorów pełni miejscowa
władza; różnica między wsią a większymi miastami o liczbie mieszkańców ponad 100 tys.
jest aż dwukrotna. Na wsi i w małych miastach częściej niż w dużych rolę animatora
pełnią też tradycyjne autorytety i instytucje – ksiądz i nauczyciel, parafia i szkoła. W miastach dwukrotnie częściej niż na wsi rolę tę pełnią organizacje społeczne i stowarzyszenia, a także dziennikarze, a w największych miastach także inne osoby, ale nie biznesmeni (tu brak różnic między typami miejscowości), por.: J. Czapiński, T. Panek, (red.),
Diagnoza społeczna 2003, Warszawa 2003, Wyższa Szkoła Psychologii i Zarządzania,
s. 202.
414
P. Gliński, Polscy Zieloni. Ruch społeczny w okresie przemian, Warszawa 1996,
IFiS PAN, s. 18.
413
291
cownicy „dużych, centralnych” organizacji. Partnerami tych interakcji byli
przede wszystkim „ludzie trzeciego sektora”, a badani nawet postulowali
tworzenie infrastruktury, która umożliwiłaby m.in. sprawny przepływ informacji w sektorze ([organizacje pozarządowe – MD] potrzebują instytucjonalizacji do jakiegoś stopnia, bez niej nie ma komunikacji415). Partnerzy
drugiego rodzaju interakcji byli jednak definiowani odmiennie – badani
z „małych, peryferyjnych” organizacji widzieli ich przede wszystkim
w członkach swojej społeczności lokalnej i podkreślali, że w jej ramach
komunikacja jest bardzo efektywna (znamy doskonale środowisko, wiemy
skąd, co, wiemy kto416). Powstaje w ten sposób pytanie: czy w jednym ruchu społecznym możliwe jest równoległe funkcjonowanie dwóch – odmiennie definiowanych – typów „interakcji jednostek”, czy może taka sytuacja
oznacza istnienie dwóch (odrębnych? współdziałających? konkurencyjnych?) ruchów społecznych?
Rozwiązania tego dylematu nie przynosi także analiza drugiego,
wskazanego przez Glińskiego, warunku zaistnienia ruchu społecznego czyli jego „aktywnej relacji do zmiany”, która oznacza: „że podstawowym
(zamierzonym bądź niezamierzonym) celem ruchu społecznego jest jakaś
forma zmiany społecznej”417. Wręcz przeciwnie, uważam, że wyniki tej
analizy poniekąd potwierdzają istotność zastosowanej przeze mnie opozycji „centrum–peryferie”. W literaturze przedmiotu dosyć rozpowszechnione jest opisywanie świata społecznego za pomocą podziału na trzy
sektory418. Jednakże precyzyjne zdefiniowanie roli trzeciego sektora w tym
trójpodziale stanowi już przedmiot istotnego sporu, na stałe obecnego
w środowisku pozarządowym. Rzecz w swego rodzaju dwoistości postrzegania przez organizacje pozarządowe swojego miejsca i znaczenia; dwoistość tę kolokwialnie można określić mianem dylematu: czy jesteśmy za,
czy przeciw transformacji. Dylemat ten ostro zarysowali także moi badani, udzielając odpowiedzi na pytanie o to, czy organizacje działają dlatego,
że jest dobrze (bo umożliwia im to system demokratyczny), czy dlatego,
że jest źle (bo transformacja spowodowała ujawnienie i narastanie problemów społecznych, którymi nikt inny nie chce się zająć). Skupienie uwa-
415
416
417
418
Por.: Część trzecia, rozdział 2, punkt 2 niniejszej pracy, tabela 62.
Por.: Część trzecia, rozdział 5 niniejszej pracy, tabela 146.
P. Gliński, op. cit., s. 22.
292
Próba podsumowania
gi na zdobyczach demokracji dominowało przede wszystkim w „dużych,
centralnych” organizacjach. Tutaj możliwość zrzeszania się i organizowania ludzi wokół ich spraw i problemów, niezależność organizacji i dobrowolność uczestniczenia w nich to wartości silnie akcentowane, stanowiące
jednocześnie podstawową przesłankę optymistycznego patrzenia w przyszłość. Jednak im dalej od „centrum”, tym częściej akcenty rozkładały się
inaczej: jeden z podstawowych motorów napędzających działanie „małych,
peryferyjnych” organizacji badani dostrzegali w konieczności przeciwdziałania negatywnym skutkom transformacji. Taka optyka skłaniała ich do
pesymistycznej oceny zarówno przemian zainicjowanych po 1989 roku, jak
i tego, co – ich zdaniem – przyniesie przyszłość, a w konsekwencji budziła w nich nawet sentyment wobec PRL-owskiej przeszłości419.
W efekcie opisanej dwoistości w podejściu do procesu przemian demokratycznych powstaje swoiste zamknięte koło, które można scharakteryzować następująco: transformacja ustrojowa i gospodarcza niesie ze sobą
wiele problemów społecznych – my podejmujemy działania, by je rozwiązać, ale możemy te działania podejmować dlatego, że transformacja nam
to umożliwia. Nie jest to oczywiście paradoks dotyczący tylko ludzi zaangażowanych w działalność organizacji pozarządowych, wiele badań sugeruje jego istnienie w całym społeczeństwie. Z jednej strony Polacy transformację oceniają jako nieudaną420, a z drugiej – jak podkreślają autorzy
Diagnozy społecznej 2003 – „rozpowszechniony w społeczeństwie pogląd,
419
Por.: analiza sieci asocjacji pól „organizacje pozarządowe” (Część trzecia, rozdział
2, punkt 2 niniejszej pracy, tabele: 56, 61, 66, 71, 76) i „ludzie trzeciego sektora” (Część
trzecia, rozdział 2, punkt 1 niniejszej pracy, tabele: 30, 35, 40, 45, 50) oraz analiza „glos
o rzeczywistości” (Część trzecia, rozdział 5, punkt 2 niniejszej pracy, tabela 146) i „glos
o przeszłości” i „przyszłości” (Część trzecia, rozdział 5, punkt 3 niniejszej pracy, tabela
147). Miejsce zamieszkania („centralne” lub „peryferyjne”), jako istotny wskaźnik różnicujący oceny procesu transformacji, wskazują także autorzy raportu Diagnoza społeczna 2003. W rozdziale Stosunek do przemian systemowych i ocena ich wpływu na życie badanych, Antoni Sułek i Janusz Czapiński referują analizy przeprowadzone
przede wszystkim na podstawie odpowiedzi na pytanie: Czy reformy w Polsce po 1989
roku udały się ogólnie, czy raczej nie udały? Autorzy stwierdzają: „Pogląd, że reformy po
1989 r. się udały, najczęściej występuje w dużych (7,9%) i wielkich miastach (9,3%); na
wsi żywi go tylko 4,7% badanych”. (Co nota bene nie zmienia ogólnie niepokojącego
wyniku: „Pogląd, że reformy się udały, spotyka się bardzo rzadko (6,1%) – powszechny
jest pogląd, że reformy się nie udały (57,1%)”, por.: J. Czapiński, T. Panek, op. cit.,
s. 192.
420
Por.: przypis 424.
293
że reformy przeprowadzone w Polsce po 1989 r. się nie udały, nie jest
równoznaczny z przekonaniem, że nie należało ich podejmować. Na bezpośrednie pytanie Czy z perspektywy czasu może Pan(-i) powiedzieć, że
warto było zmieniać ustrój w Polsce czy też nie warto?, zadawane przez
CBOS w latach 1994, 1995, 1997, 1999 i 2002, ci, którzy uważali, że było
warto, zawsze przynajmniej dwukrotnie przeważali nad tymi, którzy uważali, że nie było warto. (...) W społeczeństwie polskim współistnieją więc
obok siebie dwa przekonania: (1) że reformy po 1989 roku się nie udały
i (2) że poprzedni ustrój trzeba było zmienić. Sądy te nie muszą być
ze sobą sprzeczne. Prawdopodobnie poważna część społeczeństwa sądzi,
że zmienić poprzedni ustrój było trzeba, ale nowy należało budować
»inaczej«”421.
Celem powyższego wywodu było wskazanie różnic światopoglądowych, tak bardzo, jak sądzę, istotnych, że uniemożliwiają one stwierdzenie,
iż w wypadku trzeciego sektora mamy do czynienia z ruchem społecznym.
Możliwość modyfikacji (czy też złagodzenia) takiej tezy dostrzegam w tym,
że – być może – wspólną wizję świata społecznego można odnaleźć właśnie
w omówionym wcześniej paradoksie, polegającym na jednoczesnym przekonaniu, że zmiana ustrojowa była konieczna (abyśmy mogli działać)
i nieudana (dlatego musimy działać). Być może badaną przeze mnie grupę ludzi od reszty społeczeństwa odróżnia właśnie to, że nie poprzestają
oni na takiej konstatacji, lecz podejmują działania, które, poprzez wykorzystanie danych przez demokrację możliwości, dokonują zmiany niesatysfakcjonujących realiów życia społecznego. Podejście to dobrze wpisałoby się w opisywany przez Pawła Kuczyńskiego i Marcina Frybesa:
„»autorski« charakter sposobów badania ruchów społecznych”. Autorzy
podkreślają: „kapryśność i zjawiskowość ruchów społecznych”, która prowadzi do tego, że: „najwybitniejsi teoretycy tego kręgu usiłują pogodzić
wymogi warsztatowe z potrzebą »aktualizacji« wiedzy, która w istocie ma
odpowiadać na pytanie o dzieje (dziejowość?) »wytwarzane« tu i teraz
przy udziale ruchów społecznych”422. Teza o możliwości zastosowania takiego, złożonego z dwu przedstawionych powyżej komponentów, modelu
ruchu społecznego, wydaje się kusząca i elegancka. Problem w tym, że jej
421
J. Czapiński, T. Panek, op. cit., s. 194.
P. Kuczyński, M. Frybes, W poszukiwaniu ruchu społecznego. Wokół socjologii
Alaina Touraina, Warszawa 1994, Oficyna Naukowa, s. 11.
422
294
Próba podsumowania
sformułowanie nie jest uprawnione na podstawie wyników moich badań.
Zgromadzony materiał nie uzasadnia bowiem stwierdzenia, że to badani
postrzegają trzeci sektor jako ruch społeczny. Nie chodzi, oczywiście, o sam
termin, którego oni – jako praktycy, nie teoretycy, życia społecznego –
mają prawo w ogóle nie znać, lecz o odczuwanie przez nich takich cech
trzeciego sektora, które socjolog-teoretyk mógłby uznać za komponenty
ruchu społecznego. Być może ów hipotetyczny naukowiec byłby skłonny
sformułować odmienne wnioski. Mnie jednak nie pozwala na to paradygmat, w którym przeprowadziłam badania i dokonałam analizy uzyskanych
wyników. Teoria ugruntowana do końca procesu badawczego nie zwalnia
mnie bowiem z obowiązku prowadzenia „gry między badaczem i danymi”423
i realizacji założenia, wedle którego badacz i dane „mówią do siebie nawzajem424”. Moje dane nic mi nie powiedziały o istnieniu ruchu społecznego.
*
*
*
Anselm Strauss i Juliet Corbin piszą: „Przeprowadzanie badań to
ciężka praca. Jest to także wesołe i ekscytujące. W rzeczywistości, nic nie
może równać się z radością dochodzenia do odkrycia”425. Wszystkie wymienione przez nich odczucia stały się w tym projekcie moim udziałem:
zmęczenie ciężką pracą, ekscytacja i radość, że w ogóle udało się przeprowadzić badanie terenowe i następnie opracować jego wyniki. Jednak
nade wszystko była to dla mnie wielka przygoda, i to wielowymiarowa.
Poznałam nowe miejsca i nowych ludzi, głęboko wierzących w sens tego,
co robią. Dowiedziałam się wielu nowych rzeczy o środowisku, z którym
jestem od dawna związana, może zatem także o sobie samej. Przekonałam
się, jak wiele z tego, co socjologowie napisali w przeszłości, pomaga rozumieć i opisywać teraźniejszość. I przeżyłam wielką przygodę metodologiczną, która pozwoliła mi poznać inny sposób patrzenia na otaczającą
rzeczywistość społeczną.
423
A. Strauss, J. Corbin [1998], op. cit., s. 13.
Ibidem, s. 173.
425
Ibidem, s. 14 [tłum. własne – MD].
424
Bibliografia
Bibliografia
Abdel-Malek A., Nastawienie cywilizacyjne a kształtowanie nowego świata, strona internetowa anarchistycznego forum filozofii politycznej i krytyki społecznej.
Babbie E. (2003), Badania społeczne w praktyce, Warszawa, PWN.
Beck U. (2002), Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, Warszawa,
Scholar.
Berger P.L., Luckmann T. (1983), Społeczne tworzenie rzeczywistości, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy.
Bogucka T. (1977), Polak po komunizmie, Kraków, Znak.
Bokajło W., Dziubka K. (red.) (2001), Społeczeństwo obywatelskie, Wrocław, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Bokszański Z., Piotrowski A. (1977), Socjolingwistyczne aspekty stosowania wywiadu
kwestionariuszowego, (w:) Studia socjologiczne, nr 1(64).
Bokszański Z., Piotrowski A., Ziółkowski M. (2000), Socjologia języka, Warszawa,
Wiedza Powszechna.
BORDO, Seria poradników Centrum Informacji dla organizacji pozarządowych.
BORIS, Seria poradników Biura Obsługi Ruchu Inicjatyw Samopomocowych.
BORIS, roczniki (nr 1–7) z lat 1995–2002.
Burke P. (2000), Historia i teoria społeczna, Warszawa–Kraków, PWN.
Cousins W. (1991), Non-Governmental Initiatives, (w:) ADB, The Urban Poor and
Basic Infrastructure Services in Asia and the Pacific. Asian Development Bank,
Manila, WWW Virtual Library on Non-Governmental Organizations.
Czapiński J., Panek T. (2003), Diagnoza społeczna 2003, Warszawa, Wyższa Szkoła
Psychologii i Zarządzania.
Czyżewski M., Piotrowski A., Rokuszewska-Pawełek A. (1997), Biografia a tożsamość
narodowa, Łodź, Katedra Socjologii Kultury Uniwersytetu Łódzkiego.
Davies N. (2004), Europa – historyczne wyzwania, oficjalna strona internetowa Społecznego Instytutu Wydawniczego Znak.
Dawidowski T. Ks. FSSP (2001), Rozważania rekolekcyjne. Wielki Post, 2001, (w:)
Prawica polska. Pismo społeczno-polityczne, nr 18, (wydanie internetowe).
296
Bibliografia
Dąbrowska J., Gumkowska M. (2002), Wolontariat i filantropia w Polsce – raport
z badań 2002, Warszawa, Stowarzyszenie Klon-Jawor.
Dąbrowska J., Gumkowska M., Wygnański J. (2002), Podstawowe fakty o organizacjach
pozarządowych. Raport z badania 2002, Warszawa, Stowarzyszenie Klon-Jawor.
Demokracja po komunizmie (zbiór) (2000), Kraków, miesięcznik Znak (styczeń).
Dobroczyński B., Owsiak J. (1999), Orkiestra Klubu Pomocnych Serc czyli monolog-wodospad Jurka Owsiaka, Kraków, Znak.
Domański H., Rychard A. (red.) (1997), Elementy nowego ładu, Warszawa, IFiS PAN.
Drucker P.F. (1995), Zarządzanie organizacją pozarządową, Warszawa, Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO.
Drucker P.F. (2002), Myśli przewodnie Druckera, Warszawa, MT Biznes.
Dudkiewicz M. (1996), Działalność Fundacji >Bank Żywności SOS< w Warszawie
w latach 1993–1995, praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. dr hab.
Józefiny Hrynkiewicz.
Durkheim É. (1999), O podziale pracy społecznej, Warszawa, PWN.
Durkheim É. (2000), Zasady metody socjologicznej, Warszawa, PWN.
Dyoniziak R., Iwanicka K., Karwińska A., Nikołajew J., Pucek Z. (1999), Społeczeństwo w procesie zmian. Zarys socjologii ogólnej, Zielona Góra, Zachodnie Centrum Organizacji.
Encyklopedia socjologii, tomy: I–IV, Warszawa 1998–2002, Oficyna Naukowa.
Eyman M. (tłum.), Independent Sector, Biuletyn Specjalny FIP, wydanie internetowe.
Fatyga B. (1997), Program „Dzielimy się tym, co mamy” 1994-1997. O możliwościach
wymiany między miastem i wsią oraz o „teatrze dobroczynności”, Lublin-Warszawa, Oficyna wydawnicza EL-PRESS.
Fatyga B. (1999), Dzicy z naszej ulicy. Antropologia kultury młodzieżowej, Warszawa,
Ośrodek Badań Młodzieży ISNS UW.
Fatyga B., Górniak K., Zieliński P. (2000), Dwie Europy. Młodzi Niemcy i Młodzi
Polacy na przełomie wieków. Plemienny wróg – globalny kumpel, Warszawa, Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej.
Fijałkowska B., Woroniecki P. (red.) (1995), Idea demokracji w polskiej tradycji intelektualnej, Olsztyn, WSP.
Frączak P. (2002), Trzeci sektor w III Rzeczypospolitej. Wybór artykułów 1989-2001,
Warszawa, Fundusz Współpracy.
Frączak P. (red.) (2004), Lokalne społeczeństwa obywatelskie – Mapy aktywności. Raporty z badań, Warszawa, NOWY ŚWIAT.
Gawin D. (red.) (1999), Homo eligens. Społeczeństwo świadomego wyboru, Warszawa,
IFiS PAN.
Gawroński S. (1999), Ochotnicy miłości bliźniego: przewodnik po wolontariacie, Warszawa, Biblioteka Więzi.
Giza A. (1991), Życie jako opowieść. Analiza materiałów autobiograficznych w perspektywie socjologii wiedzy, Wrocław, Warszawa, Kraków, Ossolineum.
Giza-Poleszczuk A., Marody M., Rychard A. (2000), Strategie i system. Polacy w obliczu zmiany społecznej, Warszawa, IFiS PAN.
Gliński P. (1996), Polscy Zieloni. Ruch społeczny w okresie przemian, Warszawa, IFiS
PAN.
Bibliografia
297
Gliński P., Lewenstein B., Siciński A. (red.) (2002), Samoorganizacja społeczeństwa
polskiego: trzeci sektor, Warszawa, IFiS PAN.
Gliński P., Lewenstein B., Siciński A. (red.) (2004), Samoorganizacja społeczeństwa
polskiego: III sektor i wspólnoty lokalne w jednoczącej się Europie, Warszawa,
IFiS PAN.
Głogosz D. (1998), Tak nas widzą samorządowcy, (w:) LOS, Czasopismo Samopomocy Społecznej, nr 10 (33).
Goffman E. (1981), Człowiek w teatrze życia codziennego, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy.
Golinowska S., Głogosz D. (red.) (1999), Pozarządowe instytucje społeczne: między
państwem a społeczeństwem, Warszawa, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych.
Goliński I., Skiba J. (2003), Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie,
Warszawa, Stowarzyszenie Klon-Jawor.
Goljaszewska B. (red.) (1997), Innowacje lokalne w gminach, Warszawa, FRDL.
Górski E. (2003), Rozważania o społeczeństwie obywatelskim i inne studia z historii
idei, Warszawa, IFiS PAN.
Grochowska E., Graham A. (red.) (1996), Jak wziąć się do dzieła – Przewodnik dla
obywateli, Warszawa, FRDL.
Guć M., Helmin M. (1998), Prawo na co dzień. Poradnik dla organizacji pozarządowych, Warszawa, Fundacja Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego.
Gurycka A. (1994), Reprezentacja świata w umysłach młodzieży. Geneza, Warszawa–Olsztyn, Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Pracownia Wydawnicza.
Habermas J. (1993), Obywatelstwo a tożsamość narodowa. Rozważania nad przyszłością Europy, Warszawa IFiS PAN.
Hall E.T. (1984), Poza kulturą, Warszawa, PWN.
Hałas J., Porawski A. (red.) (1998), Dzielnice, osiedla, sołectwa płaszczyzną współpracy z organizacjami pozarządowymi. Seria poradników Projektu Sieci Demokratycznej, Poznań.
Hammersley M., Atkison P. (2000), Metody badań terenowych, Poznań, Zysk i S-ka.
Hebanowski W. (2001), W poszukiwaniu etosu trzeciego sektora w Polsce, praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Hanny Świdy-Ziemby, Uniwersytet Warszawski, ISNS (maszynopis).
Höffner J. kard. (bd), Chrześcijańska nauka społeczna, Kraków, WAM (Księża Jezuici).
Hrynkiewicz J. (red.) (2002), Przeciw ubóstwu i bezrobociu: lokalne inicjatywy obywatelskie, Warszawa, ISP.
Hrynkiewicz J. (1990), Zieloni: Studia nad ruchem ekologicznym w Polsce, Warszawa,
Instytut Stosowanych Nauk Społecznych UW.
Hudson M. (1997), Bez zysków i strat. Sztuka kierowania organizacjami sektora pozarządowego, Warszawa, Phare Dialog społeczny.
Idea Solidarności (zbiór) (2000), Kraków, miesięcznik Znak (sierpień).
Jakubowska B., Kozyra-Olszańska M., Płócińska M., Jak rozwiązywać problemy społeczności lokalnych. Seria poradników Projektu Sieci Demokratycznej.
Jałowiecki B., Szczepański M. (2002), Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej, Warszawa, Scholar.
298
Bibliografia
Jasiecki K., Post B. (red.) (1999), Młodzi liderzy zmian. Poglądy, postawy i opinie,
absolwentów Szkoły Liderów z lat 1994, 1997, Warszawa, Scholar.
Jasińska-Kania A. (1998), Osobowość, orientacje moralne i postawy polityczne, Warszawa, Instytut Socjologii UW.
Jordan P., Skrzypczak B. (red.) (2002), Centrum aktywności lokalnej jako metoda
rozwoju społeczności lokalnej, Warszawa, BORIS.
Kane J. (1998), Civil Society and the State, London-New York, VERSO.
Kane J. (1998), Democracy and Civil Society, London-New York, VERSO.
Kaźmierska K. (1997), Wywiad narracyjny – technika i pojęcia analityczne, (w:)
M. Czyżewski, P. Piotrowski, A. Rokuszewska-Pawełek (red.), Biografia a tożsamość narodowa, Łódź, Katedra Socjologii Kultury Uniwersytet Łódzki.
Kempny M. (1988), Wymiana i społeczeństwo, Wrocław, Ossolineum.
Kempny M., Szmatka J. (red.) (1992), Współczesne teorie wymiany, Warszawa,
PWN.
Kempny R. (2000), Służba dla wspólnego dobra, (w:) Gość Niedzielny, 45 (wydanie
internetowe).
Kidyba A., Łobocki J. (1993), Instytucje non-profit w restrukturyzacji regionu. Doświadczenia Lubelskiej Fundacji Rozwoju, Warszawa, Fundacja im. Friedricha Eberta
w Polsce.
Kłosiński M. (1994), Obraz bezrobocia i bezrobotnych w polskiej prasie, (w:) Kultura i społeczeństwo, nr 2.
Kłoskowska A. (1981), Socjologia kultury, Warszawa, PWN.
Konecki K. (2000), Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana,
Warszawa, PWN.
Kopka B., Żelichowski R. (red.) (1997), Rodem z Solidarności. Sylwetki twórców NSZZ
„Solidarność”, Warszawa, Niezależna Oficyna Wydawnicza.
Koralewicz J., Malewska-Peyre H. (1998), Człowiek człowiekowi człowiekiem. Analiza wywiadów biograficznych działaczy społecznych w Polsce i we Francji, Warszawa, ISP PAN.
Koralewicz J., Ziółkowski M. (2003), Mentalność Polaków. Sposoby myślenia o polityce, gospodarce i życiu społecznym 1988–2000, Warszawa, Scholar/Collegium
Civitas Press.
Kowalewski Z. (1991), Społeczeństwo obywatelskie w doświadczeniu historycznym,
Warszawa, Pax.
Kozyr-Kowalski S. (2002), Socjologia, społeczeństwo obywatelskie i państwo, Poznań,
Wydawnictwo Naukowe UAM.
Król M. (1998), Historia myśli politycznej. Od Machiavellego po czasy współczesne,
Gdańsk, ARCHE.
Królikowska J. (2004), Socjologia dobroczynności, Warszawa, Wydawnictwo Akademickie Żak.
Krzemiński I. (1988), Świat zakorzeniony, Warszawa, WOLA.
Krzysztofek K., Szczepański M. (2002), Zrozumieć rozwój. Od społeczeństw tradycyjnych do informacyjnych, Katowice, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Kuczyński P., Frybes M. (1994), W poszukiwaniu ruchu społecznego. Wokół socjologii
Alaina Touraina, Warszawa, Oficyna Naukowa.
Bibliografia
299
Kurczewska J. (1997), Technokraci i ich świat społeczny, Warszawa, IFiS PAN.
Kurczewska J. (red.) (2004), Oblicza lokalności. Tradycja i współczesność, Warszawa,
IFiS PAN.
Kurczewski J. (red.) (1995), Demokracja po polsku, Warszawa, Zakład Socjologii
Obyczajów i Prawa, ISNS UW.
Kurczewski J. (red.) (2003), Lokalne społeczności obywatelskie, Warszawa, Ośrodek
Badań Społecznych ISNS UW.
Kurczewski J., Jakubowska-Branicka I. (red.) (1994), Biznes i klasy średnie. Studia
nad etosem, Warszawa, ISNS UW.
Kuroń J. (1991), Moja zupa, Warszawa, BGW.
Kwaśniewski J. (1997), Kontrola społeczna procesów marginalizacji, Warszawa, Interart.
Kwiatkowski P. (red.) (b.d.), Uczyć się od społeczeństwa, FRDL.
Lamnek S. (1995), Qualitative Sozialforschung, Band 1, Methodologie, Weiheim, Psychologie Verlags Union.
Lasocik Z. (1994), Kilka uwag o roli organizacji pozarządowych w państwie demokratycznym, Warszawa, Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych
BORDO, portal ngo.pl.
Leś E. (2000), Fundacja dla Polski: dziesięć lat wspierania ruchu obywatelskiego i pomocowych inicjatyw na rzecz dzieci i młodzieży, Warszawa, Fundacja dla Polski.
Leś E. (2000), Od filantropii do pomocniczości. Studium porównawcze rozwoju i działalności organizacj i społecznych, Warszawa, Elipsa.
Leś E. (1994), Organizacje obywatelskie w Europie Środkowo-Wschodniej. Od małych
enklaw wolności ku społeczeństwu obywatelskiemu, Waszyngton, CIVICUS.
Leś E. (2001), Zarys historii dobroczynności i filantropii w Polsce, Warszawa, Prószyński i S-ka.
Liwosz E., Mączko Z., Staroń A., Zaleszczuk W. (1998), Z udziałem całej społeczności tworzymy plan rozwoju gospodarczego gminy, Warszawa, Projekt Sieci Demokratycznej (DemNet).
Lutyńska K., Wejland K. (red.) (1983), Wywiad kwestionariuszowy. Analizy teoretyczne i badania empiryczne, Warszawa, PAN-Ossolineum.
Lyons J (1984), Semantyka (1), Warszawa, PWN.
Łabędź K., Sobolewska-Myślik K. (1999), Samorządność lokalna – idea czy rzeczywistość: społeczne ruchy samorządowe w procesach transformacji ustrojowej, Kraków,
Księgarnia Akademicka.
Łazarowicz M., Frączak P., Schimanek T. (red.) (b.d.), Wolontariat w biznesie, Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce.
Łazarowicz M., Schimanek T. (red.) (2000), Podatki a filantropia, Warszawa, Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce.
Maciuła M. (red.) (2000), Atlas modelowych obywatelskich inicjatyw lokalnych, Warszawa, Bank Informacji o Organizacjach Pozarządowych Klon-Jawor.
Magoska M. (2001), Obywatel w procesie zmian, Kraków, Księgarnia Akademicka.
Malikowski M. (red.) (1999), Praca socjalna i pomoc społeczna. Aspekty teoretyczne
– kształcenie – aplikacja, Rzeszów, „Sulima-Mana”.
300
Bibliografia
Manterys A. (1997), Wielość rzeczywistości w teoriach socjologicznych, Warszawa,
PWN.
Marciniak P. (red.) (2002), Samorząd a organizacje pozarządowe – niespełnione partnerstwo?, Warszawa, Stowarzyszenie na rzecz FIP.
Markovič I., „PostWschód i PostZachód. W globalnej wiosce”, referat wygłoszony na
konferencji „Translokacje”, Wiedeń, 29–31 stycznia, 1999, Magazyn sztuki on
line, nr 23/99 (wydanie internetowe).
Marody M. (red.) (2000), Między rynkiem a etatem. Społeczne negocjowanie polskiej
rzeczywistości, Warszawa, Scholar.
Marshall G. (1998), Dictionary of Sociology, Oxford – New York, Oxford Paperback
Reference.
Marshall G. (red.), Tabin M. (red. polskiego wydania) (2004), Słownik socjologii
i nauk społecznych, Warszawa, PWN.
Marynowicz-Hetka E., Piekarski J. (red.) (1998), Wokół problemów działania społecznego. Wybór tekstów i przykładów projektów działania, Katowice, Śląsk, seria
Biblioteka Pracownika Socjalnego.
Mauss M. (1973), Socjologia i antropologia, Warszawa, PWN.
Mazur E. (1999), Dobroczynność w Warszawie XIX wieku, Warszawa, Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
Mazurczak M., Zanim weszła ustawa o działalności pożytku... czyli 5 lat współpracy
samorządu terytorialnego i lokalnych organizacji filantropijnych 1998-2003, ISP,
maszynopis będący roboczą wersją opracowania, przygotowaną na seminarium
„Współpraca administracji publicznej i organizacji pozarządowych w Polsce. Bilans dekady”. ISP, Warszawa 21 listopada 2003.
Merton R. (2002), Teoria socjologiczna i struktura społeczna, Warszawa, PWN.
Michalski K. (red.) (1994), Europa i społeczeństwo obywatelskie. Rozmowy w Castel
Gandolfo, Kraków, Znak.
Miles M.B., Huberman A.M. (2000), Analiza danych jakościowych, Białystok, Transhumana.
Molek M. (1981), Interes własny i postawa społeczna, Warszawa, Towarzystwo Wiedzy
Powszechnej.
Morstin A. (red.) (1999), Indywidualizm a kolektywizm, Warszawa, IFiS PAN.
Murawski K. (1999), Państwo i społeczeństwo obywatelskie. Wybrane problemy rozwoju demokracji w Polsce 1989-1997, Kraków, WAM.
Narojek W. (1980), Społeczeństwo otwartej rekrutacji. Próba antropologii klimatu stosunków międzyludzkich we współczesnej Polsce, Warszawa, PWN.
Naumiuk A. (2003), Edukacja i aktywizacja społeczna w organizacjach pozarządowych.
Przykład ruchu United Way, Warszawa 2003, ORTHOS.
Nowakowska M., Marciniak P. (red.) (2000), Codzienne partnerstwo. Poradnik dla działaczy samorządowych i pozarządowych, Warszawa, Stowarzyszenie na rzecz FIP.
Nowicka E. (red.) (1990), Swoi i Obcy, tom 1, Warszawa, Instytut Socjologii UW.
Nowicka E., Chałubiński M. (red.) (1999), Idee a urządzanie świata społecznego. Księga jubileuszowa dla Jerzego Szackiego, Warszawa, PWN.
Ochojska J. (2000), Niebo to inni (wywiad-rzeka Wojciecha Bonowicza), Kraków,
Znak.
Bibliografia
301
Ossowski S. (1967), Z zagadnień psychologii społecznej, (w:) Dzieła, tom 3, Warszawa, PWN.
Palska H. (2002), Bieda i dostatek. O nowych stylach życia w Polsce końca lat dziewięćdziesiątych, Warszawa, IFiS PAN.
Pérez-Díaz V.M. (1996), Powrót społeczeństwa obywatelskiego w Hiszpanii, Kraków,
Znak.
Piekarski R. (red.) (2002), Lokalna wspólnota polityczna a zagadnienie tożsamości
zbiorowej, Kraków, UNIVERSITAS.
Piotrowski A. (1998), Ład integracji. Studia z socjologii interpretatywnej, Łódź, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Piotrowski P., W stronę nowej geografii artystycznej, (w:) Magazyn Sztuki online (wydanie internetowe).
Pius XI, Encyklika Quadragessimo Anno, (w:) Znak, 1982, nr 7–9.
Potocka-Hoser A. (1985), Aktywiści organizacji społecznych i politycznych w zakładzie
przemysłowym. Obraz własnej osoby i otoczenia społecznego w latach 1978 i 1981,
Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich i Wydawnictwo PAN.
Prochenko P., Marketing Społeczny. Bardzo to miłe, ale czy ma sens?, (w:) Brief.pl
(wydanie internetowe).
Przybyłowska I. (1978), Wywiad swobodny ze standaryzowaną listą poszukiwanych
informacji i możliwości jego zastosowania w badaniach socjologicznych, (w:)
Przegląd Socjologiczny, t. XXX.
Pucek J. (1998), Vademecum darczyńcy, Warszawa, Akademia Rozwoju Filantropii
w Polsce.
Radwan-Pragłowski J., Frysztacki K. (1988), Społeczne dzieje pomocy człowiekowi: od
filantropii greckiej do pracy socjalnej, Katowice, Śląsk, seria: Biblioteka Pracownika Socjalnego.
Regulska J. (red.) (1995), Grochem o ścianę...? Polityka informacyjna samorządów
terytorialnych, Warszawa, FRDL.
Riessman F., Carroll D. (2000), Nowa definicja samopomocy. Polityka i Praktyka,
Warszawa, PARPA.
Robertis de C. (1998), Metodyka działania w pracy socjalnej, Katowice, Śląsk, seria:
Biblioteka Pracownika Socjalnego.
Robin R. (1980), Badanie pól semantycznych: doświadczenia Ośrodka Leksykologii
Politycznej w Saint-Cloud, (w:) M. Głowiński (red.), Język i społeczeństwo, Warszawa, Czytelnik.
Rybczyńska D.A., Olszak-Krzyżanowska B. (1999), Aksjologia pracy socjalnej
– wybrane zagadnienia, Katowice, Śląsk, seria: Biblioteka Pracownika Socjalnego.
Rymsza M. (2001), Rola organizacji pozarządowych w realizacji zadań lokalnej polityki społecznej samorządu, (w:) Lokalna polityka społeczna (publikacja pokonferencyjna), Warszawa, Wydawnictwo Sejmowe.
Rysz-Kowalczyk B. (red.) (2002), Leksykon polityki społecznej, Warszawa, Oficyna
Wydawnicza ASPRA-JR.
Rysz-Kowalczyk B., Szatur-Jaworska B. (red.) (2003), Wokół teorii polityki społecznej,
Warszawa, Instytut Polityki Społecznej UW.
302
Bibliografia
Sajkowska M. (red.) (1998), Poradnik dla gmin i organizacji pozarządowych: Jak organizować lokalny system pomocy dzieciom krzywdzonym, Fundacja Dzieci Niczyje.
Salamon L.M., Anheier H.K. (1992), In Search of the Nonprofit Sector I: The Question of definitions, Baltimore, Maryland, The Johns Hopkins University.
Salata E. (2003), Współczesne doświadczenie porodu. Analiza metafor strukturalnych
w wywiadach narracyjnych tematycznych, praca magisterska pod kierunkiem prof.
dr hab. Barbary Fatygi, Warszawa, ISNS UW (maszynopis).
Siciński A. (1995), Społeczeństwo obywatelskie a polskie transformacje ustrojowe,
(w:) E. Muszyńska, I. Pielak (red.), Ludzie i instytucje. Stawanie się ładu społecznego. Pamiętnik IX ogólnopolskiego zjazdu socjologicznego PTS, Lublin, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Simmel G. (1975), Socjologia, Warszawa, PWN.
Skąpska G. (red.) (1998), Opiekuńczość czy solidarność?, Kraków, Fundacja MCRD.
Skąpska G. (red.) (2003), Bieda i bogactwo w polskiej kulturze i świadomości, Kraków,
UNIVERSITAS.
Skrzypiec R. (red.) (2002), Lokalne uczestnictwo obywatelskie. Raporty z badań 19982002, Warszawa, NOWY ŚWIAT.
Sokół-Dąbrowska J. (1985), Postawa moralna działacza społecznego. Próba interpretacji i oceny dziesięciu wywiadów, praca magisterska napisana pod kierunkiem
dr Marii Lis-Turlejskiej, Warszawa, Wydział Psychologii UW (maszynopis).
Sowa K. Z. (1988), Wstęp do socjologicznej teorii zrzeszeń, Warszawa, PWN.
Sozański T., Szmatka J., Kempny M. (1993), Struktura, wymiana, władza. Studia z socjologii teoretycznej, Warszawa, IFiS PAN.
Strauss A., Corbin J. (1988), Grounded Theory Methodology. An Overview, (w:)
N.K. Denzin, Y.S. Lincoln (red.), Strategies of Qualitative Inquiry, Sage Publications, Thousand Oaks, London, New Dehli
Strauss A., Corbin J. (1998), Basics of Qualitative Research. Techniques and Procedures
for Developing Grounded Theory, Sage Publications, Thousand Oaks, London,
New Dehli.
Szacka B. (2003), Wprowadzenie do socjologii, Warszawa, Oficyna Naukowa.
Szacki J. (red.) (1997), Ani książę, ani kupiec: obywatel. Idea społeczeństwa obywatelskiego w myśli współczesnej, Kraków, Znak.
Szacki J. (2002), Historia myśli socjologicznej. Wydanie nowe, Warszawa, PWN.
Szczepański J. (1970), Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa, PWN.
Szczęsny J. (red. serii) (1999), Organizacje pozarządowe partnerem samorządu terytorialnego. Teoria i praktyka, Materiały szkoleniowe Reforma administracji publicznej, Warszawa, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów.
Szlachcicowa I. (red.) (2003), Biografia a tożsamość, Wrocław, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Sztompka P. (red.) (1999), Imponderabilia wielkiej zmiany. Mentalność, wartości i więzi społeczne czasów transformacji, Warszawa–Kraków, PWN.
Sztompka P. (2002), Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków, Znak.
Sztompka P. (2000), Trauma wielkiej zmiany. Społeczne koszty transformacji, Warszawa, ISP PAN.
Bibliografia
303
Sztumski J. (1999), Wstęp do metod i technik badań społecznych, Katowice, Śląsk.
Tabaczyńska A. (red.) (1998), Porządnie poza rządem, Warszawa, Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce.
Tarkowska E., Warzywoda-Kruszyńska W., Wódz K. (2003), Biedni o sobie i swoim
życiu, Katowice–Warszawa, Śląsk, seria: Biblioteka Pracownika Socjalnego.
Tönnies F. (1988), Wspólnota i stowarzyszenie, Warszawa, PWN.
Turner J.H. (2004), Struktura teorii socjologicznej, Wydanie nowe, Warszawa, PWN.
Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie,
Dz. I, art. 3.2.
Warto Wiedzieć Więcej, seria poradników, w tym: Badania organizacji pozarządowych
i Porady dla organizacji pozarządowych, Stowarzyszenie Klon-Jawor.
Wawrzyński M. (1997), Fundacje w Polsce, Warszawa, Ulica Lipowa.
Wejcman Z. (1997), Samorząd terytorialny i organizacje pozarządowe – współpraca czy
odrębność?, Warszawa, BORIS.
Wejcman Z. (2000), Budowanie porozumień i rzecznictwo organizacji pozarządowych,
Warszawa, BORIS.
Westheimer J., Kahne J. (2002), What kind of Citizen: The Politics of Educating for
Democracy. Paper presented at the Annual Meeting of the American Political Science Association, Boston MA.
Wiatr J.J., Raciborski J., Bartkowski J., Frątczak-Rudnicka B., Kilias J. (2003), Demokracja polska, 1989–2003, Warszawa, Scholar.
Wieruszewska M. (red.) (2002), Samoorganizacja w społecznościach wiejskich. Przejawy, struktury, zróżnicowania, Warszawa, Instytut Rozwoju wsi i Rolnictwa
PAN.
Włodarek J., Ziółkowski M. (red.) (1990), Metoda biograficzna w socjologii, Warszawa–Poznań, PWN.
Wróbel J. (1997), „Nie widzę sprzeczności”, wywiad z Normanem Daviesem, Życie
nr 39, 16.02.
Wygnański J. (red.) (1996), Jeszcze raz „O demokracji w Ameryce”, czyli przewodnik
po organizacjach pozarządowych w USA, Warszawa, Klon-Jawor.
Wygnański J.J. (1998), O współpracy organizacji z samorządem, czyli jak żyć razem
a nie osobno, (w:) LOS, Czasopismo Samopomocy Społecznej, nr 10 (33).
Wyka A. (1993), Badacz społeczny wobec doświadczenia, Warszawa, IFiS PAN.
Wyrzykowski M. (red.) (1999), Podstawy prawne funkcjonowania organizacji pozarządowych, Warszawa, ISP.
Zagórski Z. (red.) (1999 tom I, 2002 tom II), Socjologiczne portrety grup społecznych,
Wrocław, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Załuska M., Toczyski W., Leś E., Boczoń J. (1988), Organizacje pozarządowe w społeczeństwie obywatelskim, Katowice, Śląsk, Biblioteka Pracownika Socjalnego.
Zarycki T. (2000), O niektórych dylematach współczesnych badań nad przestrzenią
społeczną, Studia Regionalne i Lokalne, nr 4 (4).
Ziółkowski M. (1981), Znaczenie, interakcja, rozumienie. Studium z symbolicznego
interakcjonizmu i socjologii fenomenologicznej jako wersji socjologii humanistycznej, Warszawa, PWN.
Spis map i diagramów
Mapa 1.
Położenie miejscowości, w których działają organizacje wytypowane do badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
Diagram 1. Pozytywne i negatywne opinie o poszczególnych elementach
świata społecznego we wszystkich typach organizacji . . . . . 275
Diagram 2. „Centrum” i „peryferie” świata społecznego w oczach badanych z organizacji WD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
Diagram 3. „Centrum” i „peryferie” świata społecznego w oczach badanych z organizacji KM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279

Zobacz tutaj - MMD Dudkiewicz

Transkrypt

Podobne dokumenty