plik pdf

Marta Tymoszenko
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
Rola epitetów Demeter w kształtowaniu się sylwetki bogini
na podstawie homeryckiego hymnu In Cererem
Wśród ok. 150 zebranych przez Bruchmanna epitetów poetyckich bogini Demeter
niemałą ich część zawiera II homerycki hymn In Cererem, czyli Do Demeter1. Jako określenie
rzeczownika epitet uwypukla w nim charakterystyczne cechy (w naszym przypadku cechy
adresatki hymnu), wyraża często jakąś ideę czy sens (np. ideę piękna lub brzydoty). Osobliwość
funkcjonowania przydawek w utworze zasadniczo wyznacza jego gatunek oraz styl autora.
Przyjrzyjmy się, w jaki sposób autor hymnu tworzy postać bogini.
Wiadomo, iż wszystkie 33 Hymny, jak i poematy Homera są napisane heksametrem
daktylicznym, czyli są „hymnami epickimi” według formy oraz treści narracyjnej (pars epica).
Ich szatę językową w bardzo wysokim stopniu nasycają różne sformułowania, tradycyjne dla
języka Homera, czasem powtarzają się całe wersety. Ze względu na formację językową hymn
Do Demeter zajmuje trzecie miejsce wśród innych utworów przypisywanych poecie2.
Włodzimierz Appel podkreśla niezwykle ważną rolę epitetów w poezji epickiej: oprócz
zdobniczej, opisowej i laudacyjnej funkcji, ich dobór wyznacza zasadnicze elementy hymnicznej
narracji. Istnieje ścisła relacja pomiędzy boskimi epitetami pojawiającymi się w formule
początkowej hymnu a tematyką pars epica. Np. oś kompozycyjna Hymnu do Apollona
wyznaczają epizody związane z wyjaśnieniem kultowych epitetów boga (Ὀλύμπιος, Τοξότης,
Δήλιος etc.), a podobna zasada widoczna jest w kompozycji wielu innych hymnów. Czasami już
samo nagromadzenie epitetów może w pewnym stopniu zastąpić szczupłość lub brak w hymnie
części narracyjnej. Zatem ich dobór i znaczenie mogą wywołać u słuchacza odpowiednie
skojarzenia, a tym samym pozwolić mu dopełnić ledwie zasygnalizowanym epitetem konkretny
mitologiczny epizod. Na to bowiem pozwalało im ich mityczne wyobrażenie3. Tradycję
wymieniania wszystkich imion i przydomków bóstwa w hymnach homeryckich, według
Henryka Podbielskiego, należy wywodzić z dawnych praktyk magicznych. Bóg, który miał
wielką liczbę imion, musiał wiedzieć, że to właśnie do niego adresowane są słowa, w wyniku
czego podawano także imiona jego rodziców, krainę, z której pochodzi lub nad którą ma on
1
Por. C.F.H. Bruchmann, Epitheta deorum, quae apud poetas Graecos leguntur, Lipsiae 1893 (Suppl. do W. H.
Roscher, Ausfürliche Lexikon der griechischen und römischen Mythologie, Hildesheim 1965).
2
Zob. Henryk Podbielski, Funkcja zapożyczeń językowych i neologizmów w „Hymnie do Hermesa”, „Roczniki
humanistyczne” 14 (1966), z. 3, s. 33-47.
3
Homerika czyli żywoty Homera i poematy przypisywane poecie, tłum., komentarz i przyp. W. Appela, Warszawa
2007, s.129-130; Zob. to samo J. Danielewicz, Morfologia hymnu antycznego, Poznań 1976, s. 14.
1
specjalną pieczę4. Czyli możemy wnioskować, iż hymny homeryckie są jakby wynikiem
przekształcania się potencjalnie rozbudowanego magicznego imienia bóstwa w barwną opowieść
o jego wyczynach.
W hymnie Do Demeter autor nie używa epiklez, czyli epitetów kultowych bogini, które
mogłyby wyjaśnić jej pochodzenie oraz określić zwyczaje religijne i kultowe (jak np. w
hymnach Do Apollona czy Do Hermesa)5, natomiast niekiedy czyni pewną aluzję do
podstawowych epiklez bogini. Prezentowane dalej epitety są poetyckimi epitetami – upiększają
sylwetkę bogini (epitheta ornantia), podkreślają jej najbardziej charakterystyczne cechy oraz
określają najważniejsze funkcje Demeter. Lecz najważniejszą ich funkcją, jak się wydaje, jest to,
że pozwalają nam, nie posiadającym mitologicznej wyobraźni człowieka starożytnej Grecji,
rozszyfrować pierwotne znaczenie bóstwa, jak zostało ono przedstawione w tradycji hymnicznej.
Otóż w hymnie znajdują się 24 epitety: ἀγλαόκαρπος, ἀγέλαστος, ἄπαστος ἐδητύος
ἠδὲ ποτῆτος, ἁγνή, αἰδοίη, δῖα θεάων, Δηοῖ ἄνασσα, ἐϋστέφανος, ἔχουσα πολυήρατον
εἶδος, ἠΰκομος, καλλιστέφανος, καλλίσφυρος, κυανόπεπλος, κυδρή, μαῖα, ξανθή, μητέρα
κεδνὴν, Ῥείης ἠϋκόμου θύγατερ, (πολυ-) πότν(ι)α Δηώ, ὡρηφόρος, ἀγλαόδωρος, σεμνή,
τιμάοχος, χρυσάορος. Podzielimy je według kompozycyjnej struktury hymnu. Należy tu
zauważyć, że wśród czterech gatunków wczesnej greckiej poezji heksametrycznej – hymnu,
eposu heroicznego, katalogu oraz eposu dydaktycznego – tylko hymn ma określoną strukturę:
wstęp albo ekspozycyjno-laudacyjna część (proojmion); środkowa albo narracyjno-opisowa (pars
epica) i końcowa formuła hymnu (eksodion)6. Najbardziej szczegółowo hymn Do Demeter został
opracowany przez Nicholasa Jamesa Richardsona, którego komentarz jest niezbędnym
narzędziem dla każdego, kto pragnie dowiedzieć się więcej o jego historii, treści oraz
kompozycji7. Autor dzieli utwór na trzy główne części (podział według aspektu mitologicznego):
1. porwanie Persefony i poszukiwania Demeter (ww. 1-90), 2. Demeter w domu Keleusa (ww.
91-304), 3. głód, powrót Persefony oraz powstanie misteriów (ww. 305-489). Całą historię
zamyka końcowa inwokacja – ww. 490-495. W badaniu epitetów bogini nie można pominąć
wstępnej, krótkiej, ale bardzo ważnej części hymnu (ww. 1-2).
W Morfologii hymnu antycznego Jerzy Danielewicz, rozpatrując funkcjonalną rolę
epitetów w hymnach homeryckich, podkreśla, iż nie służą one już z pewnością ani pełniejszej
identyfikacji bóstwa (jak w pierwotnych modlitwach), ani pozyskaniu życzliwości bóstwa po to,
4
Zob. H. Podbielski, Wstępne rozważania na temat greckiej poezji hymnicznej, „Roczniki humanistyczne” 12
(1964), z. 3, s. 41.
5
Więcej o funkcjach epiklez zob. R. Parker, The Problem of the Greek Cult Epithet, Opuscula Atheniensia 28
(2003), s. 173 –183; Oxford Classical Dictionary, Oxford University Press, New York 1999³, s. 548-549, s. v.
Epithets, divine.
6
Więcej na temat struktury hymnów homeryckich zob. R. Janko, The Structure of the Homeric Hymns: A Study in
Genre, „Hermes” 109 (1981), No. 1, s. 9-24.
7
Zob. The Homeric Hymn to Demeter, ed. by N. J. Richardson, Oxford 1979.
2
by skierowana doń prośba łatwiej była spełniona. Nagromadzone na początku epitety w
większości hymnów sugerują nam „laudacyjny” charakter części wstępnej, pochwałę bóstwa8,
lecz nie można zastosować tego twierdzenia do wszystkich hymnów. Analizując hymn Do
Demeter, musimy zadać sobie pytanie, w jakim celu zostały wymienione na początku utworu
epitety bogini:
Δήμητρ᾽ ἠΰκομον, σεμνὴν θεόν, ἄρχομ᾽ ἀείδειν [...].
„Zacznę opiewać Demeter o pięknych włosach, boginię
Zacną [...]9”.
(In Cererem, w. 1)
Nie istnieje tu bowiem żadne nawiązanie do treści. Autor tylko wstępnie zapowiada temat
hymnu – Demeter, uściślając go dalej słowami αὐτὴν ἠδὲ θύγατρα τανύσφυρον – „z jej córką
smukłonogą”, ogranicza temat do jednego epizodu z życia bogini – historii o porwaniu jej córki
Persefony przez Hadesa. W połączeniu z epitetem ἠΰκομος zamiast Demeter mogła znajdować
się zupełnie inna bogini. Wystarczy tylko przytoczyć przykłady z Homera oraz Hesioda: τ΄
ἠΰκομος Νιόβη (Il., XXIV, 602); ἠΰκομος Λητώ (Il., I, 36; Od., XI, 318); ἠΰκομος Ῥείη
(Theog., 625; 634). Epitet σεμνή – „czcigodna”, pojawia się w epickiej literaturze po raz
pierwszy. W tym kontekście służy on do zbudowania wzniosłego nastroju hymnu poprzez
pochwałę majestatu bogini Demeter. Tego typu określenia nazywamy „ogólnymi epiklezami
nominalnymi”10.
W większości hymnów część narracyjno-opisowa, w której zawsze znajduje się
mitologiczna opowieść o bóstwie, jego narodzinach, wychowaniu, zasięgu panowania,
ulubionych miejscach spoczynku oraz najważniejszych cechach określających jego sylwetkę,
następuje zawsze po wstępie (to zjawisko spostrzegamy w 13 z 33 hymnów). Hymn Do Demeter
(495 wersetów) razem z hymnami Do Apollona, Do Hermesa i Do Afrodyty stanowią cztery
największe utwory hymniczne. Tu szczególnie widzimy technikę prowadzenia obszernej narracji
typu epickiego, która oparta jest na epitetach11. Na przykład w hymnie o Hermesie epitety są
wykorzystywane w celach humorystycznych12, w innych zaś hymnach służą one do objaśnienia
początków i pochodzenia kultu, instytucji sakralnych, przydomków boga itp.
Tak więc po bardzo krótkiej części wstępnej autor hymnu zaczyna swoją opowieść o
smutnej historii matki i córki. Pierwsze 33 wiersze opowiadają nam o podstępnym planie
8
Zob. J. Danielewicz, Morfologia..., op. cit., s. 12-14.
Tłum. W. Apell, op. cit., s. 147.
10
Ibidem, s. 14 z przyp. 37.
11
Por. H. Podbielski, Liryzacja epopei na podstawie analizy strukturalnej hymnu homeryckiego do Hermesa,
„Meander” 18 (1963), z. 7 - 8, s. 324.
12
Ibidem, s. 323.
9
3
Dzeusa, aby oddać swojemu bratu Hadesowi, co „Wielu-U-Siebie Przyjmuje” (w. 31), córkę
Demeter, której imię zostaje w tym miejscu jeszcze niewymówione (po raz pierwszy pojawia się
imię Persefony w 56 wierszu13). W całej tej części, związanej z gwałtownym porwaniem
niewinnej dziewczyny, kiedy zbierała kwiaty razem z córkami Okeanosa, nie spotykamy
epitetów Demeter. Autor wplata przydawki bogini w swoją narrację dalej, chociaż na pierwszy
rzut oka niektóre z nich w ogóle nie są związane z treścią mitu. Dzięki nim można ocenić
stosunek autora do bogini, który podkreśla jej status wśród innych wiecznie żyjących jako
czcigodnej matki (chociaż nie sposób tu dokładnie sprecyzować, w jakiej roli występuje
Demeter: jako matka Persefony czy matka plonów, rodzicielka zboża) oraz władczyni. Otóż w
środkowej części hymnu spotykamy takie formuły14: μητέρα κεδνήν (w. 35) – „matkę
czcigodną”, πότνια μήτηρ (ww.: 39; 122) – „matka władczyni”, πότνια Δηώ (ww.: 47, 54) –
„władczyni Deo”, δῖα θεάων (ww.: 63, 260, 483) – „boska wśród bogiń”, πότνα θεάων (w.
118) – „pani wśród bogiń”, μαῖα (w. 147) – „matko”, κυδρήν θεόν (ww. 179; 292) – „sławną
boginię”, πότνιαν ἁγνήν (ww.: 203, 439) – „czystej władczyni”, πολυπότνια Δηώ (w. 211) –
„Deo czcigodna”, αἰδοίῃ Δημήτερι (w. 374) – „czcigodnej Demeter”15. Imię Δηώ często jest
traktowane jako hipokorystyczna forma od Δημήτηρ lub jako forma wywodząca się z
pierwszego elementu – Δη-μήτηρ16.
Jak widać, autor niejednokrotnie podkreśla dość wysokie miejsce, które zajmowała wśród
bogów adresatka hymnu. Epitet πότνια, „władczyni”, był później utożsamiany już z dwiema
boginiami, matki i córki władającymi nad misteriami eleuzyjskimi oraz nad duszami zmarłych:
οὗ πότνιαι σεμνὰ τιθηνοῦνται τέλη [...] – „gdzie dwie bogini misteria święte czczą [...]”
(Soph., Oedipus Coloneus, 1050), a także w Atenach podczas święta Tesmoforiów: Ἡκετ᾽
εὔφρονες, ἵλαοι, / πότνιαι, ἄλσος ἐς ὑμέτερον, [...] – „przybądźcie radosne, przychylne
władczyni, do gaju naszego, [...]” (Aristoph., Thesm., 1148-1149). Formuła πότνα θεάων,
według Richardsona17, jest „kombinacją”, która się składa z wyrażenia πότνα θεά (u Homera
zawsze występuje w formie wokatiwu, por. πότνια θηρῶν – Il., XXI, 470) oraz δῖα θεάων, i
jest odpowiednikiem ostatniej.
Hom. hymn II, w. 55-56: τίς θεῶν οὐρανίων ἠὲ θνητῶν ἀνθρώπων ἥρπασε Περσεφόνην καὶ σὸν φίλον
ἤκαχε θυμόν; – „któryż to z bogów niebiańskich lub z ludzi śmiertelnych porwał twą Persefonę i smutkiem ci
serce wypełnił?” (Homerika czyli żywoty Homera i poematy przypisywane poecie, tłum., komentarz i przyp. W.
Appel, Warszawa 2007).
14
Pod terminem formuła rozumiemy kombinację rzeczownik-epitet, która jest tradycyjnym elementem języka
epiki, por.: J. H. Gaisser, Noun-epithet combinations in the homeric hymn to Demeter, „Transactions of the
American Philological Association” 104 (1974), s. 113-116.
15
Tu i dalej tłumaczenie epitetów oraz niektórych cytatów z tekstów oryginalnych własne.
16
Zob. The Homeric Hymn to Demeter, op. cit., s. 167.
17
Ibidem, s. 187.
13
4
Forma πολυπότνια jest jednym ze złożonych epitetów, którymi autor hymnów często się
posługuje18. Możemy powiedzieć także, że jest ona rozszerzeniem formuły πότνια Δηώ.
Wysunięto zarazem hipotezę o jej charakterze kultowym19.
W analizowanym hymnie ma miejsce zwykły element dla poezji heksametrycznej –
„genealogiczny”. Autor dwukrotnie (ww.: 60, 75) podkreśla pochodzenie Demeter: Ῥείης
ἠϋκόμου θύγατερ – „córko Rhei o włosach przepięknych”. Osobliwością jest tu zamieszczenie
informacji o genealogii adresatki hymnu (nie na początku utworu), ponieważ w innych hymnach
autor zaczyna swoją laudację bóstwa od jego pochodzenia, sławnych potomków (np. h. III do
Apollona, h. IV do Hermesa, h. XXIV do Dionizosa etc.).
Druga grupa epitetów bezpośrednio dotyczy rozwijającej się akcji utworu. Przy ich
pomocy autor przedstawia sytuację po porwaniu Persefony – smutek i tęsknotę matki za swoim
dzieckiem: ἀγέλαστος (w. 200) – „bez uśmiechu”, ἄπαστος ἐδητύος ἠδὲ ποτῆτος (w. 200 –
wiersz zapożyczony z Odysei Homera20) – „nie sycąc ani głodu, ani pragnienia”, κυανόπεπλος
(ww.: 319, 360, 374, 442) – „w czarnym peplosie”. Tu bogini występuje nie jako odległa i
straszna siła, w postaci której często byli przedstawiani wszyscy bogowie na Olimpie, lecz jako
ziemska istota z bardzo ludzkimi cechami: w tym ujawnia się pierwsza epifania Demeter w
świecie ludzi21. Przy pomocy takich wzruszających przydawek autor na pewno pragnął wywołać
u słuchaczy współczucie oraz rozumienie stanu bohaterki hymnu. Dalej w wierszach 40-42
czytamy o tym, że tuż po usłyszeniu krzyku córki ogarnął ją wielki smutek i ból: Demeter
„rozdarła dłońmi welon na włosach swych ambrozyjskich, ciemną zasłonę wraz narzuciła na oba
ramiona”22. Potem dowiadujemy się, jak bogini wędrowała wszędzie po ziemi w poszukiwaniu
Persefony przez dziewięć dni, z pochodnią w rękach oraz przestrzegając postu23. Demeter
wdziewa odzież żałobną – czarny peplos, podobnie jak bogini Leto u Hezjoda: Λητὼ
κυανόπεπλον ἐγείνατο, μείλιχον αἰεί (Theog., 406) – „Leto w czarnobłękitnym peplosie
powiła, zawsze przesłodka24”. Jej reakcja na utratę córki czyni pewną aluzję do epizodu z Iliady
(XXII, 405-472), kiedy Hekaba i Andromacha, tuż po usłyszeniu o śmierci Hektora, rozdarły
swoje welony, chociaż w hymnie nie chodzi o zmarłą córkę. Postać Demeter jest bardzo bliska
Np. πολυσημάντωρ πολυδέγμων (w. 31), πολυεύχετος (w. 165), πολυπότνια (w. 211), πολυάρητος (w.
220), πολυπήμονος (w. 230) etc.
19
Zob. J. H. Gaisser, op. cit., s. 125 z przyp. 36.
20
Por. Od., IV, 788: κεῖτ᾽ ἄρ᾽ ἄσιτος, ἄπαστος ἐδητύος ἠδὲ ποτῆτος, […] – „tak głodna leżała, nie jedząc nic
ani pijąc” (Homer o Penelopie).
21
O dwóch epifaniach Demeter zob. The Homeric Hymn to Demeter, op. cit., s. 56.
22
Hom. hymn II, w. 40-42: ὀξὺ δέ μιν κραδίην ἄχος ἔλλαβεν, ἀμφὶ δὲ χαίταις / ἀμβροσίαις κρήδεμνα
δαΐζετο χερσὶ φίλῃσι, / κυάνεον δὲ κάλυμμα κατ᾽ ἀμφοτέρων βάλετ᾽ ὤμων [...].
23
Te wszystkie etapy czy epizody stanowiły tło rytualnych przedstawień (związanych nie tylko z misteriami
eleuzyjskimi, lecz i świętami). Więcej na ten temat zob. W. Burkert, Starożytne kulty misteryjne, Kraków 2007;
K. Kerenyi, Eleusis. Archetypowy obraz matki i córki, Kraków 2004.
24
Tłumaczenie J. Łanowski, Hezjod. Teogonia. Prace i dni. Tarcza, Warszawa 1999.
18
5
postaci bogini Izydy w mitologii egipckiej: Plutarch opowiada, iż po utracie ukochanego Ozyrysa
Izyda oderwała kawałek swoich włosów, włożyła żałobny czarny himation i tak samo wszędzie
się błąkała, pytając każdego o grób utraconego małżonka (De Iside et Osiride, XIII). Ciekawe
jest to, że Demeter nosi żałobę nie tylko wtedy, gdy wraca do Persefony (w. 374), ale także i po
powrocie na Olimp (w. 443). W taki sposób czarny peplos staje się symbolem, który przypomina
nie tylko o byłej żałobie, ale także o utracie córki, dokonującej się każdego roku.
Do trzeciej grupy należy odnieść epitety opisujące wygląd bogini. Następne przydawki –
epitheta ornantia, zostały zamieszczone w hymnie zgodnie z tradycją epicką, bez związku z
dalszym ciągiem utworu. Potwierdzeniem tego jest to, iż możemy je znaleźć zarówno u Homera,
jak i u Hezjoda przy opisie innych bogiń czy ludzi. Np. formuła ἐϋστέφανος Δημήτηρ, (ww.:
224, 236b, 307, 384, 470) odpowiada identycznemu zestawieniu w Pracach i Dniach Hezjoda
przy opisie bogini:
[...] φιλέῃ δέ σ᾽ ἐϋστέφανος Δημήτηρ
„niech cię pokocha pięknie zwieńczona Demeter”
(Erga, 300)
Takie połączenie odpowiada kombinacji z Odysei (V, 125): ἐυπλόκαμος Δημήτηρ.
Homer używa także epitetu ἐϋστέφανος w odniesieniu do bogiń: Artemidy (Il., XXI, 511) oraz
Afrodyty (Od., VIII, 267, por. Hes., Theog., 196), a także do heroiny Mykeny: ἐϋστέφανός τε
Μυκήνη·(Od., II, 120).
Cały wiersz 315 przedstawia urodę Demeter: Δήμητρ᾽ ἠΰκομον, πολυήρατον εἶδος
ἔχουσαν. Bogini była nie tylko „pięknowłosa” (ἠΰκομος jest stałym epitetem przy opisie bogini:
ww.: 1, 60, 75, 297, 315), ale i „miała miły wygląd”. Możemy porównać ten opis Demeter z
opisem Eurynomy, córki Okeanosa u Hezjoda: Ὠκεανοῦ κούρη πολυήρατον εἶδος ἔχουσα,
(Theog., 909) – „córka Okeanosa, dziewczyna o miłym wyglądzie”. Julia Haig Gaisser twierdzi,
iż formuła πολυήρατον εἶδος jest pohomerycką innowacją, spotykaną już u Hezjoda, ponieważ
Homer używa jej w innej gramatycznej formie (Accusativus respectus), która nie do końca
odpowiada tej z hymnu (tu mamy Accusativus dopełnienia bliższego)25.
Wyrażenie ξανθή Δημήτηρ (w. 302) jest identyczne z wyrażeniem z Iliady: ὅτε τε
ξανθὴ Δημήτηρ / κρίνῃ ἐπειγομένων ἀνέμων καρπόν τε καὶ ἄχνας, (Il., V, 500-501) –
„gdzie jasnowłosa Demeter przy pomocy wiatrów pośpiesznych ziarno od plew oddziela”. N. J.
25
Zob. J. H. Gaisser, op. cit., s. 120.
6
Richardson zaznacza, że epitet ξανθός, „płowy, blond”, jest stałym określeniem w odniesieniu do
bogiń oraz heroin w poezji antycznej różnych czasów, niemniej jednak najbardziej pasuje on do
Demeter w roli bogini dojrzałego zboża podczas jego młócki26, jak to widzimy u Homera w
przytoczonym powyżej przykładzie. W tym miejscu autor hymnu, pewnie nieświadomie,
ironizuje, wprowadzając tym epitetem epizod związany ze strasznym głodem, który Demeter
zsyła na ludzki ród (ww. 302-313).
Bogini Demeter jest „czysta” – Δημήτερος
ἁγνῆς·(w. 439). Taką przydawkę
spostrzegamy również u Hezjoda, por. Δημήτερί θ᾽ ἁγνῇ (Erga, w. 439). „Czyste” są także
bogini Artemida (Od., V, 123; XVIII, 202) oraz Persefona (Od., XI, 386) u Homera.
Do opisu subtelnej urody bogini należy przydawka καλλίσφυρος (w. 453) – „z pięknymi
kostkami u nóg”, szeroko stosowana także przez Homera przy przedstawianiu nimf:
καλλισφύρου εἵνεκα νύμφης (Il., IX, 560), bohaterek: Δανάης καλλισφύρου Ἀκρισιώνης,
(Il., XIV, 319) – „córkę Akrizijosa, Danae, o nogach wysmukłych”, καλλίσφυρος Ἰνώ, (Od., V,
333). Hezjod obdarza tym epitetem boginię Nikę: Νίκην καλλίσφυρον (Theog., 384).
Wyżej wspomniane epitety rysują ogólną sylwetkę bohaterek poezji heksametrycznej.
Pomimo to autor hymnu stara się znaleźć w Demeter cechy o charakterze indywidualnym,
wprowadzając „swoje” neologizmy. Do ostatnich należy przede wszystkim wyrażenie
καλλιστέφανος Δημήτηρ (ww.: 251, 295) – „nosząc piękny wieniec”, którego nie ma ani u
Homera, ani u Hezjoda. Jedna z hipotez o jego pochodzeniu mówi, że to autor hymnu użył tego
słowa zestawiając jego odpowiednik ἐϋ-στέφανος z homerycką przydawką καλλι-πλόκαμος27.
Można także zauważyć, że ten epitet został utworzony pod wpływem złożonych przydawek z
drugim komponentem -στέφανος, często spotykanych w hymnach homeryckich: ἐϋστέφανος
(ww.: 224, 236b, 307, 384, 470), φιλοστέφανος (w. 102), χρυσοστέφανος (Hom. h. VI, 1).
Jeszcze jednym „nowym” epitetem hymnu jest przydawka τιμάοχος (w. 268), „szeroko
czczona”, przy pomocy której autor podkreśla także wysoki status bogini Afrodyty w jednym z
adresowanych do niej hymnów: πᾶσιν δ᾽ ἐν νηοῖσι θεῶν τιμάοχός ἐστι...– „mając cześć
znamienitą we wszystkich boskich świątyniach...” (Hom. h. V, w. 31).
Przy analizie epitetów w hymnie Do Demeter nie zapominajmy jednak o etiologicznym
charakterze tego utworu. Jego głównym αἴτιον jest przypomnienie okoliczności zbudowania
świątyni Demeter w Eleusis i urządzenia tam misteriów28 (w. 270 i 473). Na początku opowieści
autor nie czyni żadnej aluzji do tego, jaki skutek będzie miało porwanie Persefony oraz zejście
samej bogini Demeter do świata ludzi. W wierszu 4 nazywa on adresatkę hymnu „ze złocistym
26
Zob. The Homeric Hymn to Demeter, op. cit., s. 257.
Zob. J. H. Gaisser, op. cit., s. 126 z przyp. 42.
28
Por. J. Danielewicz, Morfologia..., op. cit., s. 29 z przyp. 84.
27
7
sierpem” i „dawczynią plonów”: Δήμητρος χρυσαόρου, ἀγλαοκάρπου. Pierwszy epitet
wskazuje na narzędzie, którym zbiera się zboże na polach, chociaż Demeter nigdy nie była
przedstawiona w sztuce z sierpem w ręce. Druga wersja opowiada o mieczu: w Likofronie
Aleksandra (w. 153) bogini występuje pod imieniem Ξιφηφόρος, „nosząca miecz“. Epizod ten
dotyczy beockiej Demeter z przydomkiem Ἐρινύς, „mszcząca się”, którą przedstawiano w
pozycji siedzącej z mieczem w ręku29. Przy pomocy drugiego epitetu (ἀγλαοκάρπου) autor
wskazuje na rolę bogini szczególnie w świecie ludzi: Demeter bowiem była boginią płodności,
dawczynią plonów. Możemy porównać jej szczodrość w obdarzaniu ludzi urodzajem ze
szczodrością drzewa dającego owoce u Homera: μηλέαι ἀγλαόκαρποι (Od., VII, 115 = Od., XI,
589).
Synonimem przydawki ἀγλαόκαρπος jest często powtarzany epitet ἀγλαόδωρος,
„obdarzająca pięknymi darami”, w wyrażeniu πότνια Δημήτηρ, ὡρηφόρε, ἀγλαόδωρε, (ww.:
54, 192, 492 – bez πότνια). Obdarzając ludzkość najważniejszym produktem – zbożem, Demeter
jest odpowiedzialna także za sprowadzanie pór roku (ὡρηφόρος). Tę funkcję szczególnie
dostrzegamy w świętach poświęconych kultowi płodności Demeter przez cały rok (Haloa,
Chloia, Proerosia, Thalysia, Thesmophoria, Skirophoria). Ponadto słowa te (wśród wielu innych)
wyrażają wyjątkową liryczność utworu30, czego nie da się zauważyć ani u Homera, ani u
Hezjoda.
Najwyższej czci doznaje bogini razem ze swoją córką tuż po wprowadzeniu świętych
misteriów w Eleusis i odejściu na Olimp (w rozwiązaniu mitu o porwaniu Persefony). Tam, u
boku Dzeusa, mieszkają one – σεμναί τ᾽ αἰδοῖαι τε (w. 486). Dzięki tym epitetom autor
ilustruje ich status wśród bogów oraz ludzi jako „świętych i czcią otaczanych”. Szczęśliwy jest
ten, kogo one miłują, zsyłając do jego domu Plutosa – dostatek (w. 486-488).
Osobliwość epitetów końcowej części hymnu wyznacza specyficzne zakończenie tego
utworu. Jak pisze Richard Janko31, pominięcie pozdrowienia (znanego jako χαῖρε) bóstwa na
końcu hymnu jest dość nietypowe dla tego typu utworów. W swojej finalnej inwokacji autor,
zwracając się do bogini formą wokatiwu, wykorzystuje znaną już nam formułę: πότνια,
ἀγλαόδωρ᾽, ὡρηφόρε, Δηοῖ32 ἄνασσα, (w. 492). W taki sposób autor kończy swoją opowieść
laudacją bogini, którą również rozpoczął hymn. Dalej zwraca się z prośbą do Demeter oraz do
Persefony, aby darowały mu w zamian za pieśń szczęśliwe życie, ze swojej zaś strony – obiecuje
29
Zob. The Homeric Hymn to Demeter, op. cit., s. 139-140.
Ibidem, s. 58.
31
Zob. R. Janko, The Structure of the Homeric Hymns: A Study in Genre, „Hermes”, 109 (1981), No. 1, s. 15-16.
32
Δηοῖ – Voc. od hypokorystycznej formy Δηώ.
30
8
pamiętać o nich i przystąpić do wykonania innej pieśni (w. 494-495)33. Motyw błaganiamodlitwy był typowym elementem zakończenia klasycznych hymnów.
Podsumowując, należy stwierdzić, że epitety bogini Demeter są dość ciekawie
rozmieszczone w hymnie: są one jakby wplatane w tok narracji, nie zawsze odnosząc się do
treści hymnu. Zaskakującym jest to, że wśród 24 epitetów bogini, tylko 3 przedstawiają Demeter
jako nieszczęsną, bardzo zasmuconą matkę, poszukującą swojej porwanej córki (ἀγέλαστος,
ἄπαστος ἐδητύος ἠδὲ ποτῆτος, κυανόπεπλος). Pozostałe 21 przydawek odnosi się do adresatki
hymnu jako bogini płodności oraz czcigodnej bogini, która wprowadziła tajemniczy kult
misteriów eleuzyjskich (ὡρηφόρος, ἀγλαόκαρπος, αἰδοίῃ Δημήτερι, πολυπότνια Δηώ etc.).
Przydawki w środkowej części hymnu zostały podzielone według określonych zasad: wygląd,
emocje, status bogini oraz pełnione przez nią funkcje. W tym szeregu określeń, tradycyjnych dla
poezji epickiej, należy także zauważyć nowatorski sposób podejścia autora do opisu wyglądu
Demeter – pewień stopień indywidualizacji jej epitetów (przydawki καλλιστέφανος, τιμάοχος).
Z całą zatem pewnością można dostrzec kształtowanie się pełnej sylwetki bogini w tradycji
hymnicznej: Demeter, poszukująca swojej córki z jednej strony oraz Demeter – bogini płodności,
ustanowicielka praw i obyczajów dla ludzi – z drugiej.
33
Takie zakończenie spostrzegamy również w VI hymnie do Afrodyty i w XXX hymnie do Matki Ziemi.
9