Wyk³ad VI.2 ³tp

Paulina Święcicka: Łacińska terminologia prawnicza 2012/2013
Wykład VI.2
Formuły łacińskie: Ogólna refleksja nad prawem, filozofia i teoria prawa (II)
I. Tworzenie prawa – technika ustawodawcza
1. Ad ea, quae frequentius accidunt, iura adaptantur = Prawa dostosowuje
się do tych przypadków, które zdarzają się często.
• por. [D. 1.3.23, Celsus]: Ex his, quae forte uno aliquo casu
accidere possunt, iura non constituuntur = Praw nie ustanawia się
dla tych przypadków, które zdarzyć się mogą tylko raz.
Iulianus 59 dig. D. 1,3,10: Neque leges
neque senatus consulta ita scribi possunt, ut
omnes casus qui quandoque inciderint
comprehendantur, sed sufficit ea quae
plerumque accidunt contineri.
Ani ustawy, ani uchwały senatu nie
mogą być pisane tak, aby obejmowały
wszystkie przypadki, które mogą się
zdarzyć, lecz wystarczy, że zawierają te,
które zdarzają się najczęściej.
2. De minimis non curat lex = Ustawy nie troszczą się o drobiazgi.
• por. Lex non debet esse ludibrio = Ustawa nie powinna być
przedmiotem drwin.
• por. Lex nihil frustra facit = Ustawa niczego nie czyni na próżno.
• por. § 11 Zasady techniki ustawodawczej: W ustawie nie zamieszcza
się wypowiedzi, które nie służą wyrażaniu norm prawnych, a w
szczególności apeli, postulatów, zaleceń, upomnień, oraz uzasadnień
formułowanych norm.
Tacitus, Annales 3.27:
Corruptissima re publica plurimae leges.
W najbardziej skorumpowanym
państwie najwięcej praw.
3. In legibus magis simplicitas quam difficultas placet [I. 2.23.7] = W
ustawach lepsza jest prostota niż zawiłość.
• por. Simplicitas legibus amica [I. 3.2.3] = Prostota jest
przyjaciółką ustaw.
I. 2.23.7: Sed quia stipulationes ex
senatusconsulto Pegasiano descendentes et ipsi
antiquitati displicuerunt et quibusdam casibus
captiosas eas homo excelsi ingenii Papinianus
appellat et nobis in legibus magis simplicitas
quam difficultas placet, ideo omnibus nobis
suggestis tam similitudinibus quam differentiis
Lecz ponieważ formalne przyrzeczenie
wywodzące się z uchwały Pegazjańskiej
nie znajdowały uznania w samej
starożytności i w niektórych
przypadkach człowiek o genialnym
umyśle, Papinian, nazywa je
podchwytliwymi, a nam w prawach
1
Paulina Święcicka: Łacińska terminologia prawnicza 2012/2013
utriusque senatusconsulti, placuit exploso
senatusconsulto Pegasiano, quod postea
supervenit, omnem auctoritatem Trebelliano
senatusconsulto praestare…
bardziej podoba się prostota niż
zawiłość, tak więc po przedstawieniu
nam zarówno podobieństw, jak i różnic
obu uchwał senatu, postanowiliśmy
uchylić Pegazjańską uchwałę, która
została podjęta później, i dać pełną moc
obowiązującą uchwale Trebeliańskiej.
4. Legem brevem esse oportet [Seneca, Epistulae morales] = Ustawa powinna
być zwięzła.
• por. § 5 Zasady Techniki Prawodawczej: Przepisy ustawy redaguje się
zwięźle i syntetycznie, unikając nadmiernej szczegółowości, a zarazem
w sposób, w jaki opisuje się typowe sytuacje występujące w dziedzinie
spraw regulowanych tą ustawą.
Seneca ad Lucillum epistulae 94.38:
In hac re dissentio a Posidonio, qui «improbo –
inquit - quod Platonis legibus adiecta principia
sunt. Legem enim brevem esse oportet, quo
facilius ab inperitis teneatur. Velut emissa
divinitus vox sit: iubeat, non disputet. Nihil
videtur mihi frigidius, nihil ineptius quam lex
cum prologo. Mone, dic quid me velis fecisse:
non disco sed pareo.' Proficiunt vero; itaque
malis moribus uti videbis civitates usas malis
legibus. [39] At non apud omnis proficiunt. »
W tej sprawie jestem innego zdania niż
Posidonius, który mówi tak: «Nie
podoba mi się, że u Platona do praw
przydatne są pewne ogólne zalecenia.
Albowiem prawo powinno być zwięzłe,
aby ludzie niedoświadczeni mogli go
tym samym lepiej przestrzegać. Niech
będzie ono jakby rozporządzeniem
wydanym z woli bogów: niech
rozkazuje, a nie rozprawia. Nic nie
wydaje mi się bardziej niedorzeczne i
niestosowne, jak prawa poprzedzone
wstępem. Skarć, powiedz co chcesz,
bym uczynił, nie uczę się bowiem, tylko
okazuję posłuszeństwo. A jednak prawa
pomagają dobrym obyczajom]. Tak
więc, jak ci wiadomo, państwa mające
złe prawa, mają także złe obyczaje.
„Prawa bowiem wszystkich nie
poprawiają”».
• Ch.L. de Montesquieu, O duchu praw, t. II, Warszawa 1957, s. 139:
Księga XXIX, rozdział 16: „Ustawy nie powinny być zbyt wysubtelnione: powinny
być pisane dla ludzi przeciętnych; nie powinny one wyrażać logicznego kunsztu,
lecz rozum zwykłego ojca rodziny.”
2
Paulina Święcicka: Łacińska terminologia prawnicza 2012/2013
5. Leges ad omnibus intellegi debent [C. 1.14.9: Imperatores Valentinianus
III et Marcianus, const. 454 r. n.e.] = Ustawy powinny być zrozumiałe dla
wszystkich.
• por. § 6 Zasady Techniki Prawodawczej: Przepisy ustawy redaguje się
tak, aby dokładnie I w sposób zrozumiały dla adresatów zawartych w
nich norm wyrażały intencje prawodawcy.
C. 1.14.11:Imperatores Leo, Zeno: Cum
de novo iure, quod inveterato usu non adhuc
stabilitum est, dubitatio emergat, necessaria est
tam suggestio iudicantis quam sententiae
principalis auctoritas. [474 n.e.]
Gdy pojawia się wątpliwość co do
nowego prawa, które przez długie
stosowanie nie zostało jeszcze
dostatecznie wyjaśnione, niezbędne jest
zapytanie sędziego, jak też uzyskanie
opinii znanych autorytetów.
• INP PAN 1996, Jakość Prawa, s. 32: „Formułowanie przepisów w sposób
niezrozumiały może mieć różne przyczyny: nieuwagę, poszukiwanie
kompromisu między różnymi opcjami ciała stanowiącego prawo czy nawet
zwykłe niechlujstwo.”
6. Iura non in singulas personas, sed generaliter constituuntur [Ulpianus,
D. 1.3.8] = Prawa są stanowione nie ze względu na konkretne osoby, lecz
dla wszystkich.”
II. Stosowanie prawa
1. Applicatio est vita regulae =Stosowanie [prawa] jest życiem normy
prawnej.
• por. Executio est finis et fructus legis = Wykonanie jest celem i
owocem prawa.
• por. Exercendae sunt leges [Suetonius, Vitae Caesarum] = Prawa
należy stosować.
2. De similibus idem est iudicium [Tomasz Akwinata, Summa Theologiae] =
W podobnych sprawach powinno zapadać podobne rozstrzygnięcie.
• por. Bonus iudex variae ex personis causisque constituet [Celsus,
D. 6.1.38] = Dobry sędzia rozstrzyga różnie, stosownie do [różnych]
osób i przypadków.
• por. Legibus, non exemplis iudicandum = Sądzić należy na
podstawie ustaw, a nie przykładów (ex C. 7.45.13, imp. Iustinianus,
529 r. n.e.)
3
Paulina Święcicka: Łacińska terminologia prawnicza 2012/2013
C. 7.45.13: Imperator Justinianus: Nemo
iudex vel arbiter existimet neque consultationes,
quas non rite iudicatas esse putaverit,
sequendum, et multo magis sententias
eminentissimorum praefectorum vel aliorum
procerum (non enim, si quid non bene
dirimatur, hoc et in aliorum iudicum vitium
extendi oportet, cum non exemplis, sed legibus
iudicandum est), nec si cognitionales sint
amplissimae praefecturae vel alicuius maximi
magistratus prolatae sententiae: sed omnes
iudices nostros veritatem et legum et iustitiae
sequi vestigia sancimus. [529 n.e.]
Niech żaden sędzia lub arbiter nie sądzi,
że jest przymusowo związany
jakimkolwiek wynikiem konsultacji z
cesarzem, o której sądzi, że nie została
prawidłowo wydana, czy też w zgodzie
z prawem, i to w szczególności stosuje
się w odniesieniu do decyzji
prześwietnych prefektów i innych
urzędników, bowiem jeśli cokolwiek nie
zostało prawidłowo rozstrzygnięte,
konsekwencje nie powinny być
rozciągane na decyzje innych sędziów,
jak i decyzje sądów nie powinny mieć za
swoja podstawę przykładowych
rozstrzygnięć innych sędziów, ale
powinny być oparte na prawie;
ostateczne decyzje prefektów lub
trybunałów wszystkich innych
urzędników, nie są wiążące, jeśli są
sprzeczne z prawem; i rozkazujemy
wszystkim naszym sędziom, aby
podążali za prawdą, i zasadami prawa i
sprawiedliwością.
3. Iudex est lex loquens [Cicero, de Legibus] = Sędzia jest mówiącą ustawą.
• por. Iudicis est dicere, non dare = Rzeczą sędziego jest orzekać, nie
stanowić prawo.
III. Zwyczaj i jego znaczenie dla prawa
1. Consuetudo certa esse debet = Zwyczaj powinien być trwały.
2. Inveterata consuetudo pro lege servatur [Iulianus, D. 1.3.32.1] =
Utrwalony zwyczaj stosuje się jak prawo.
3. Consuetudo est optima legum interpres [Paulus, D. 1.3.37] = Zwyczaj
jest najlepszą wykładnią ustawy.
4. Consuetudinis ususque longaevi non vilis auctoritas est, verum non
usque adeo sui valitura momento, ut aut rationem vincat aut legem [C.
8.52.2] = Powaga zwyczaju i długotrwałej praktyki nie jest mała, jednak nie
aż tak duża, by mogła uchylić rozsądek lub ustawę.
5. Ex non scripto ius venit, quod usus comprobavit. Nam diuturni mores
consensu utentium comprobati legem imitantur [I. 1.2.9] = Prawem
4
Paulina Święcicka: Łacińska terminologia prawnicza 2012/2013
niepisanym jest to, które zostało potwierdzone przez stosowanie. Albowiem
długotrwałe zwyczaje, potwierdzone przez zgodę stosujących je, przybierają
postać prawa.
6. Inveterata consuetudo pro lege non immerito custoditur, et hoc est
ius, quod dicitur moribus constitutum [Iulianus, D. 1.3.32.1] = Słusznie
przestrzega się od dawna istniejącego zwyczaju na równi z ustawą, jest to
właśnie prawo, o którym się mówi, że powstało ze zwyczaju.
• por. art. 38 Statutu MTS: Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości
stosuje … zwyczaj międzynarodowy, jako dowód ogólnej praktyki
przyjętej przez prawo.
• por. art. 65 § 1 k.c.: Oświadczenie woli należy tak tłumaczyć, jak tego
wymagają ze względu na okoliczności, w których złożone zostało,
zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje.
Ulpianus 1 de off. proc. D. 1,3,33: Diuturna Długotrwały zwyczaj zwykło się
consuetudo pro iure et lege in his quae non ex
stosować jako prawo i ustawę w tych
scripto descendunt observari solet.
(przypadkach), w których nie ma prawa
pisanego.
Paulus 1 quaest. D. 1,3,37: Si de
Jeśli pytamy o wykładnię ustawy, w
interpretatione legis quaeratur, in primis
pierwszej kolejności należy mieć na
inspiciendum est, quo iure civitas retro in
uwadze, jakiego prawa społeczność w
eiusmodi casibus usa fuisset: optima enim est
takich przypadkach przestrzegała
legum interpres consuetudo.
wcześniej; albowiem zwyczaj jest
najlepszym interpretatorem ustawy.
IV. Wykładnia – interpretacja prawa
1. Clara non sunt interpretanda = Jasne wyrażenia nie wymagają
interpretacji.
• Interpretatio cessat in claris = Interpretacja nie jest dozwolona w
przypadkach jasnych.
• In claris non fit interpretatio = W przypadkach jasnych nie ma
potrzeby dokonywania interpretacji.
• Absoluta sententia expositore non indiget = Jasne sformułowanie
nie wymaga objaśnienia.
• por. Quod constat clare, non debet verificari = Nie należy
dowodzić tego, co jest jasne.
• por. Manifesta non indigent probatione = Fakty powszechnie
znane nie wymagają dowodu.
5
Paulina Święcicka: Łacińska terminologia prawnicza 2012/2013
• art. 228 kpc: § 1. Fakty powszechnie znane nie wymagają dowodu.
§ 2. To samo dotyczy faktów znanych sądowi urzędowo, jednakże
sąd powinien na rozprawie zwrócić na nie uwagę stron.
• art. 168 kpk: Fakty powszechnie znane nie wymagają dowodu. To
samo dotyczy faktów znanych z urzędu, należy jednak zwrócić na
nie uwagę stron. Nie wyłącza to dowodu przeciwnego.
2. Apices iuris non sunt iura [Ulpianus, D. 17.1.29.4] = Sztuczki prawne nie
stanowią prawa.
•
•
•
•
wykładnia contra legem „sprzecznie z prawem”
wykładnia praeter legem „obok prawa”
wykładnia secundum legem „zgodnie z prawem”
por. Contra legem facit, qui id facit quod lex prohibet, in
fraudem vero, qui salvis verbis legis sententiam eius
circumvenit [Paulus, D. 1.3.29] = Wbrew ustawie postępuje ten, kto
czyni to, czego ustawa zabrania ; z ominięciem ustawy działa zaś ten,
kto nie naruszając jej słów, obchodzi jej treść.
3. A verbis legis non est recedendum [Marcellus, D. 32.69] = Należy
trzymać się słów ustawy.
• por. Verbis legis tenaciter inhaerendum = Należy mocno trzymać
się słów ustawy.
• por. Qui cadit a syllaba, cadit a toto = Kto odchodzi od zgłoski,
odchodzi od całego tekstu.
• wykładnia: per non est « tak, jakby tego nie było »
• wykładnia: lege non distinguente nec nostrum est distinguere “tam, gdzie
ustawa nie rozróżnia, nie naszą rzeczą jest wprowadzanie różnic”
4. Benignius leges interpretandae sunt, quo voluntas earum
conservetur [Celsus, D. 1.3.18] = Ustawy są wtedy właściwiej
interpretowane, gdy zachowuje się ich ducha.
• por. Scire leges non hoc est verba earum tenere, sed vim ac
potestatem [Celsus, D. 1.3.27] = Znać ustawy, to nie przyswoić sobie ich
słowa, ale znać ich siłę i moc prawną (treść i moc działania).
5. Eius est interpretari leges, cuius est condere [C. 1.14.12.3–5] = Do
interpretacji prawa upoważniony jest ten, kto je stanowi.
6
Paulina Święcicka: Łacińska terminologia prawnicza 2012/2013
• por. Kan. 16 § 1 K. Pr. Kan. (1983): W sposób autentyczny ustawy
interpretuje prawodawca oraz ten, komu on zlecił władzę autentycznego
interpretowania.
C. 1.14.1: Imperator Constantinus: Inter
aequitatem iusque interpositam
interpretationem nobis solis et oportet et licet
inspicere. [316 n.e.]
Tylko do nas należy i nam przystoi
badać różnicę między zasadą słuszności
a ścisłego prawa.
6. Exceptio est strictissimae interpretationis = Wyjątek powinien byc
interpretowany ściśle.
• por. Exceptiones non sunt extendendae = Wyjątków nie należy
interpretować rozszerzająco.
• por. Exceptio firmat regulam in casibus non exceptis = Wyjątek
potwierdza regułę w przypadkach, których nie uznano za wyjątkowe.
• wykładnia: interpretatio declarativa (potwierdzająca) – extensiva
(rozszerzająca) – restrictiva (zawężająca) – strictissima (najściślejsza)
7. Exclusa censentur omnia, quae lex enumerando non inclusit = Należy
uznać za wyłączone to wszystko, czego ustawa wyliczając, nie włączyła.
• por. art. 244 k.c.
§ 1. Ograniczonymi prawami rzeczowymi są: użytkowanie, służebność,
zastaw, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu oraz hipoteka. § 2.
Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu oraz hipotekę regulują odrębne
przepisy.
8. Expressio specialis omnem impedit extensionem = Dokładne wyrażenia
wykluczają wykładnię rozszerzającą.
• wykładnia: interpretatio stricta „ścisła”
9. Fictio non operatur ultra casum fictum = Fikcja nie wywiera skutków
prawnych poza przypadkiem, dla którego została ustanowiona”
• por. art. 1020 k.c.: Spadkobierca, który spadek odrzucił, zostaje
wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku.
10. Incivile est nosi tota lege perspecta una aliqua particula eius proposita
iudicare vel respondere [Celsus, D. 1.3.24] = Nie prawidłowe jest
7
Paulina Święcicka: Łacińska terminologia prawnicza 2012/2013
wydawanie wyroku lub opinii prawnej bez uwzględnienia całości ustawy, na
podstawie jednego jej fragmentu.
11. Minime sunt mutanda, quae interpretationem certam semper
habuerunt [Paulus, D. 1.3.23] = Jak najmniej należy zmieniać to, co zawsze
miało jednoznaczną interpretację.
12. Verba cum effectu accipienda [Ulpianus, D. 2.7.5.2] = Słowa należy
rozumieć zgodnie z ich znaczeniem.
• por.: Verba accipienda sunt secundum subiectam materiam =
Słowa należy rozumieć zgodnie z ich treścią.
• por. § 8 ust. 1 Zasady Techniki Prawodawczej: W ustawie należy
posługiwać się poprawnymi wyrażeniami językowymi (określeniami) w
ich podstawowym i powszechnie przyjętym znaczeniu.
V. Zasady kolizyjne
1. Lex posterior derogat legi priori = Ustawa późniejsza uchyla (znosi)
ustawę wcześniejszą.
2. Lex specialis derogat legi generali = Ustawa szczegółowa uchyla (znosi)
ustawę ogólną.
3. Lex superior derogat legi inferiori = Ustawa wyższa uchyla (znosi) ustawę
niższą.
4. Lex posterior generalis non derogat legi priori speciali = Ustawa
późniejsza ogólna nie uchyla (nie znosi) ustawy wcześniejszej szczegółowej.
ldt. 12.5: Ut quodcumque postremum populus Cokolwiek ostatnio lud postanowił, to
iussisset id ius ratumque esset (ex Liv.
niech będzie prawem i niech będzie
7.17.12; 9.33.8-9; 9.34.6-7:)
ważne.
Paulus 4 quaest. D. 1,3,26: Non est novum,
ut priores leges ad posteriores trahantur.
Nie jest niczym nowym, że ustawy
wcześniejsze dostosowuje się do
przyjętych później.
Paulus 5 ad leg. Iul. et Pap. D. 1,3,28: Sed
et posteriores leges ad priores pertinent, nisi
contrariae sint […].
Lecz i ustawy późniejsze odnoszą się do
wcześniejszych, chyba że są z nimi
sprzeczne […].
Modestinus: 2 excus. D.1,4,4: Aƒ
metagenšsterai diat£xeij
„scurÒterai tîn prÕ aÙtîn e„sin. –
Id est: posteriors leges plus valent quam quae
ante eas fuerunt (Dig. ed. sterot.).
Późniejsze ustawy [rozporządzenia: ex
D. 1.4: De constitutionibus principum]
znaczą więcej niż te, które były przed
nimi.
8
Paulina Święcicka: Łacińska terminologia prawnicza 2012/2013
9