electronic Dictionary of the Irish Language (eDIL)

PIOTR STALMASZCZYK
Elektroniczny Sáownik jĊzyka irlandzkiego —
electronic Dictionary of the Irish Language (eDIL)
1. WstĊp
Celem tego krótkiego artykuáu jest przedstawienie informacji na temat ukoĔczonej wiosną 2007 r. pracy nad zdigitalizowaną wersją Sáownika jĊzyka irlandzkiego (electronic
Dictionary of the Irish Language, eDIL), najpierw naleĪy jednak poĞwiĊciü kilka zdaĔ
sáownikowi w wersji ‘klasycznej’ (Dictionary of the Irish Language, DIL).
2. Dictionary of the Irish Language
Pierwszy projekt opracowania historycznego sáownika jĊzyka irlandzkiego powstaá juĪ
w 1852 r. w Irlandzkim Towarzystwie Archeologicznym (Irish Archaeological Society)
i byá zainicjowany przez Johna O’Donovana (1806–1861) i Eugene’a O’Curry (1796–
–1862). O’Donovan byá profesorem jĊzyków celtyckich w Queen’s College w BelfaĞcie
(dziĞ Queen’s University), natomiast O’Curry profesorem irlandzkiej historii i archeologii w Catholic University of Ireland w Dublinie (dziĞ University College Dublin).
Obydwaj znani są z licznych publikacji celtologicznych, O’Donovan byá m.in. autorem
gramatyki jĊzyka irlandzkiego (1845), pod jego redakcją ukazaáo siĊ wiele klasycznych
tekstów irlandzkich. RównieĪ O’Curry miaá w dorobku liczne táumaczenia i prace redakcyjne, ponadto byá wspóázaáoĪycielem Irlandzkiego Towarzystwa Archeologicznego
(1840) i Towarzystwa Celtologicznego (Celtic Society, 1845).
O’Donovan sporządziá memorandum w sprawie sáownika w 1859 r. i zauwaĪyá
tam, Īe „Īaden doskonaáy sáownik jĊzyka irlandzkiego nie powstanie, zanim staroĪytne i wspóáczesne rĊkopisy nie zostaną zredagowane przez kompetentnych specjalistów,
na obecnym etapie opracowania literatury irlandzkiej moĪemy jedynie przygotowaü
podwaliny dla pracy przyszáych leksykografów”1. O’Donovan poczyniá teĪ pierwsze
zaáoĪenia metodologiczne (m.in. materiaá leksykograficzny miaá pochodziü z moĪliwie
1
Cytat, w táumaczeniu wáasnym, za: Best 1946: 20.
Piotr Stalmaszczyk
268
najstarszych Ĩródeá, wszystkie znaczenia sáów miaáy byü poparte cytatami Ĩródáowymi,
etymologia miaáa byü ograniczona do podawania form podstawowych, nowsze zapoĪyczenia nie powinny byü uwzglĊdniane itd.). Ze wzglĊdu na liczne problemy finansowe
i organizacyjne pierwszy zeszyt sáownika ukazaá siĊ (nakáadem Royal Irish Academy
w Dublinie) dopiero w roku 1913 i byá autorstwa Carla Marstarndera (1883–1965), póĨniejszego profesora filologii celtyckiej na uniwersytecie w Oslo. Ten pierwszy zeszyt
liczyá 112 stron (po dwie kolumny na stronĊ) i obejmowaá jedynie pierwszą czĊĞü litery
D, od d do degóir (dalsze czĊĞci litery D ukazaáy siĊ dopiero w latach 1959 i 1960)2.
Kolejny zeszyt (litera E, 128 stron) ukazaá siĊ w roku 1932, a redaktorem naczelnym
sáownika zostaá Osborn Bergin (1873–1950), znakomity celtolog, znawca jĊzyka, literatury i historii, profesor jĊzyka staroirlandzkiego w University College Dublin, póĨniejszy dyrektor School of Celtic Studies. Poszczególne hasáa w kolejnych czĊĞciach
przygotowywaáy, m.in. Maud Joynt i Eleanor Knott, obie znane z licznych opracowaĔ
dawnej literatury irlandzkiej.
Od 1936 r. publikacja zmieniáa tytuá na Contributions to a Dictionary of the Irish
Language. W 1953 r. redaktorem naczelnym zostaá kolejny wybitny celtolog, Ernest
Gordon Quin (1910–1986), który doprowadziá to leksykograficzne przedsiĊwziĊcie do
koĔca. Ostatni zeszyt (a wáaĞciwie pojedyncza kartka, dwie kolumny z hasáami na literĊ H, 32 hasáa, w wiĊkszoĞci zapoĪyczenia z jĊzyka angielskiego) ukazaá siĊ w 1976 r.
W 23 opublikowanych zeszytach, na 2525 stronach w formacie quatro znalazáo siĊ
ok. 35 000 odrĊbnych haseá3. CaáoĞü zebrano w czterech tomach w 1976 r. i opatrzono krótkim wstĊpem przedstawiającym wszystkie uwarunkowania i historiĊ prac nad
sáownikiem (Quin 1976). W 1983 r. ukazaáa siĊ wersja kompaktowa, wydana, tak jak
poprzednie edycje, przez Royal Irish Academy. To wydanie ma 632 strony, na dwóch
ostatnich uwzglĊdniono korektĊ i czĊĞü dodatków do liter A, B, C oraz F. Pojedyncze
zeszyty sáownika są dostĊpne juĪ tylko w bibliotekach, wersja kompaktowa, dostĊpna
do niedawna tylko w antykwariatach, zostaáa wznowiona w lipcu 2007. Niestety, korzystanie z tej wersji skutecznie ogranicza mikroskopijny i niewyraĨny druk (rezultat
czterokrotnego pomniejszenia oryginalnych stron).
Wedáug redakcyjnej uwagi z pierwszego zeszytu, sáownik miaá stanowiü ‘tezaurus
jĊzyka irlandzkiego’ i uwzglĊdniaü materiaá leksykalny od czasów najdawniejszych
po wspóáczesnoĞü. RzeczywiĞcie rozpiĊtoĞü materiaáu jĊzykowego uwzglĊdnionego
w DIL jest imponująca i siĊga tysiąca lat, od c. 700 do c. 1700, choü w zdecydowanej
2
Na temat tego pierwszego zeszytu i pewnych kontrowersji związanych z zasadami organizacji
haseá, doborem materiaáu i wykorzystaniem wczesnych opracowaĔ leksykograficznych Kuno Meyera
(Contributions to Irish Lexicography) zob. Meyer (1915) i odpowiedĨ Marstrandera (1917–1919).
W swojej recenzji Meyer zaproponowaá 21 stron poprawek i uzupeánieĔ, Marstrander z kolei wykazywaá báĊdy w interpretacjach Meyera, ale kontrowersje wokóá tego pierwszego zeszytu przyczyniáy siĊ
do jego rezygnacji z dalszego koordynowania prac leksykograficznych. Zob. teĪ krótkie omówienie
w: Quin 1976.
3
Poszczególne czĊĞci byáy skáadane i drukowane w kilku drukarniach, co spowodowaáo róĪnice
w wyglądzie, typografii i ukáadzie tekstu. W pierwszych dwóch zeszytach kolumna tekstu liczyáa
65 linijek, prawie wszystkie nastĊpne czĊĞci miaáy po 86 linijek.
Elektroniczny Sáownik jĊzyka irlandzkiego — electronic Dictionary of the Irish Language (eDIL)
269
wiĊkszoĞci dotyczy okresu staroirlandzkiego (c. 700–c. 900) i Ğrednioirlandzkiego
(c. 900 – c. 1200). DIL w zamierzeniu miaá byü podobny do sáownika jĊzyka niemieckiego Deutsches Wörterbuch braci Grimm i do wydawanego w Oksfordzie New English
Dictionary (póĨniej Oxford English Dictionary). JednakĪe iloĞü opracowanych tekstów
irlandzkich byáa (i jest do tej pory) nieporównanie mniejsza niĪ w przypadku jĊzyka
niemieckiego czy angielskiego, a jak sáusznie zauwaĪyá w swoim omówieniu R.I. Best
(1946: 23), bez tekstów nie moĪna opracowaü sáowników, a bez sáowników nie moĪna
opracowywaü tekstów. Z tego miĊdzy innymi wzglĊdu praca nad DIL trwaáa tak dáugo.
R.I. Best zwróciá teĪ uwagĊ na brak specjalistycznych sáowników z róĪnych dziedzin
— a wiele starych tekstów irlandzkich to traktaty historyczne, genealogiczne, topograficzne, medyczne, prawnicze oraz podrĊczniki metryki.
Od momentu ukazania siĊ drugiego zeszytu DIL (1932) w czasopismach celtologicznych zaczĊáy siĊ ukazywaü omówienia i uzupeánienia, jedną z najbardziej wnikliwych
recenzji napisaá Julius Pokorny (1936), który zaproponowaá kilkadziesiąt uzupeánieĔ,
poprawek i dodatkowych interpretacji. Autorzy recenzji zwracali równieĪ uwagĊ na
niekonsekwencje redakcyjne, niepeáne niekiedy dane bibliograficzne, a takĪe na problemy z dokáadnym okreĞleniem daty pochodzenia tekstów Ĩródáowych, co wpáywaáo
na ustalenie kolejnoĞci zmian semantycznych4. Jeszcze inne trudnoĞci związane byáy
z nieustabilizowaną ortografią jĊzyka irlandzkiego. JednoczeĞnie wszyscy byli zgodni
co do doniosáoĞci tego przedsiĊwziĊcia zarówno dla irlandzkiej leksykografii, jak i badaĔ nad literaturą i kulturą.
3. Electronic Dictionary of the Irish Language
Nowoczesna technologia stworzyáa zupeánie nowe moĪliwoĞci dla leksykografii, równieĪ
w zakresie udostĊpniania starszych prac. W roku 2003 podjĊto w Centre for Irish and
Celtic Studies (University of Ulster), przy finansowym wsparciu Arts and Humanities
Research Council, prace nad digitalizacją sáownika5. Pracami kierowaá przez caáy czas
(czyli od 2003 do 2007) profesor Gregory Toner, w skáad zespoáu wchodzili Maxim Fomin (2003–2007), Thomas Torma (2003–2005) oraz Grigory Bondarenko (2006–2007)6.
Prace rozpoczĊto od zeskanowania i zdigitalizowania wersji drukowanej (wykonawcą
byáa wyspecjalizowana firma Archive Quest Limited), dodatkowo, caáoĞü zostaáa trzykrotnie przepisana, a wszystkie wersje porównane i poprawione, dziĊki czemu osiągniĊto
dokáadnoĞü na poziomie 99,992%, czyli mniej niĪ jeden báąd na 10 000 znaków. Na-
4
Zob. wiĊcej na ten temat w recenzji Frasera (1934).
Zarówno University of Ulster jak i Arts and Humanities Research Council są instytucjami
brytyjskimi, natomiast prawa autorskie do sáownika posiada Royal Irish Academy, instytucja irlandzka.
Jest to bardzo dobry przykáad na nową formĊ wspóápracy brytyjsko-irlandzkiej (tzw. cross-border
initiative) w dziedzinie nauki i kultury.
6
Warto przy okazji podkreĞliü, jak wielką rolĊ w irlandzkiej leksykografii odegrali cudzoziemcy,
celtologowie z Niemiec i Skandynawii, a ostatnio takĪe z Rosji (M. Fomin i G. Bondarenko).
5
Piotr Stalmaszczyk
270
stĊpnie zdigitalizowany tekst zostaá zapisany w metajĊzyku XML (Extensible Mark-up
Language) zgodnie z instrukcją wydawniczą TEI (Text Encoding Initiative)7.
Prace trwaáy cztery lata, ich rezultat przedstawiono na specjalnym spotkaniu Royal
Irish Academy w Dublinie (27 czerwca 2007) i w trakcie XIII MiĊdzynarodowego Kongresu Celtologicznego w Bonn (lipiec 2007).
Podstawowym celem projektu byáo opracowanie w peáni przeszukiwalnej wersji
elektronicznej sáownika DIL (a nie nowego, poprawionego i uzupeánionego, wydania),
przy okazji jednak poprawiono ewidentne báĊdy drukarskie, uzupeániono odnoĞniki
i w miarĊ moĪliwoĞci wprowadzono identyfikacjĊ kategorii gramatycznych. W eDIL
moĪliwe są nastĊpujące opcje wyszukiwania: podstawowe (quick), zaawansowane
(advanced), przeszukiwanie sáownika wedáug kolejnych haseá (browse) oraz bibliograficzne. Wyszukiwanie podstawowe umoĪliwia odnajdywanie sáów we wszystkich
hasáach, a takĪe przeglądanie poszczególnych liter i kolumn. Widok kolumny zgodny
jest z ukáadem w drukowanej wersji sáownika, ale przy wiĊkszoĞci haseá dodano róĪne
warianty, odpowiednie sáowa kluczowe w jĊzyku angielskim, dziĊki czemu ta opcja
moĪe byü wykorzystywana równieĪ jako podstawowy sáownik (Ğrednio)irlandzko-angielski, a takĪe literĊ, kolumnĊ i linijkĊ. MoĪliwy jest równieĪ widok samej kolumny,
a takĪe przewijanie i drukowanie kolumn.
Wyszukiwanie zaawansowane oferuje szereg bardzo ciekawych opcji (choü naleĪy
zauwaĪyü, Īe nie wszystkie są jeszcze w peáni dopracowane). Oprócz typowego wyszukiwania caáego sáowa, początku, koĔcówki, moĪliwe jest takĪe ograniczenie przeszukiwaĔ do haseá, sáów kluczowych, definicji, cytowanych przykáadów, a takĪe wyszukiwanie wedáug kilku ‘opcji gramatycznych’ (np. czĊĞü mowy, rodzaj, przypadek,
liczba, czas). Inna opcja pozwala na wyszukanie sáów z róĪnych jĊzyków (podawanych
przy porównywaniu wspólnych form lub etymologii), a kolejna na poszukiwanie form
przybliĪonych (fuzzy).
Opcja przeszukiwania sáownika wedáug kolejnych haseá (browse) otwiera siĊ
w osobnym maáym okienku i przynosi wszystkie kolejne hasáa sáownika z zaznaczonymi znakami diakrytycznymi (w przypadku wyszukiwania zwykáego znaki te naleĪy wprowadziü osobno). Wybranie jakiegoĞ hasáa powoduje otwarcie kolejnego okna,
z widokiem odpowiedniej kolumny.
Opcja przeszukiwania bibliografii pozwala na zidentyfikowanie peánych danych
bibliograficznych. W przyszáoĞci ta opcja ma byü poáączona z opracowywanym na uniwersytecie w Cork elektronicznym korpusem tekstów irlandzkich CELT (http://www.
ucc.ie/celt/). Takie powiązanie sáownika z korpusem tekstów umoĪliwi sprawdzenie szerszego kontekstu i porównanie róĪnych wersji cytatów zawartych w sáowniku. Trwają teĪ
prace nad peánym suplementem do sáownika, który ma byü dostĊpny zarówno w wersji
ksiąĪkowej, jak i elektronicznej (zakoĔczenie prac przewidywane jest na rok 2012).
7
Wszystkie szczegóáy techniczne i zaáoĪenia metodologiczne tego przedsiĊwziĊcia omawiają
Fomin i Toner (2006), zob. teĪ stronĊ informująca o historii projektu: www.dil.ie/about.asp oraz
bardzo dokáadną analizĊ zawartą w pracy doktorskiej Nyhan (2006).
Elektroniczny Sáownik jĊzyka irlandzkiego — electronic Dictionary of the Irish Language (eDIL)
271
Pierwotnie sáownik miaá byü wydany jako páyta kompaktowa, póĨniej jednak zdecydowano o udostĊpnieniu go, nieodpáatnie, w wersji online (http://www.dil.ie), dziĊki
czemu dostĊp do rezultatów pracy kilku pokoleĔ celtologów jest ogromnie uáatwiony.
Bibliografia
B e s t R.I., 1946, On Recent Studies in the Academy, Proceedings of the Royal Irish Academy, Vol.
LI, Section C, s. 15–34.
Dictionary of the Irish Language. Based mainly on Old and Middle Irish materials, 1913–1976,
red. E.G. Quin, Dublin.
Dictionary of the Irish Language. Based mainly on Old and Middle Irish materials. Compact edition,
1983, red. E.G. Quin, Dublin.
Electronic Dictionary of the Irish Language: http://www.dil.ie/.
F o m i n M., T o n e r G., 2006, Digitizing a Dictionary of Medieval Irish: the eDIL Project, Literary
and Linguistic Computing 21 (1), s. 83–90.
F r a s e r J., 1934, Review of Dictionary of the Irish Language, Scottish Gaelic Studies IV (1),
s. 91–95.
M a r s t r a n d e r C., 1917–1919, The Dictionary of the Royal Irish Academy, Revue Celtique XXXVII,
s. 1–23.
M e y e r K., 1915, Das Wörterbuch der Kgl. Irischen Akademie, Zeitschrift für celtische Philologie X, s. 361–383.
N y h a n J., 2006, The Application of XML to the historical lexicography of Old, Middle, and
Early-Modern Irish: a Lexicon based analysis, niepublikowana praca doktorska, Cork: National
University of Ireland.
P o k o r n y J., 1936, Zum Wörterbuch der Kgl. Irischen Akademie, Zeitschrift für celtische Philologie XX, s. 476–488.
Q u i n E.G., 1976, Historical Note, [w:] Dictionary of the Irish Language. Based mainly on Old and
Middle Irish materials, 1913–1976, red. E.G. Quin, Dublin, s. iii–vi.