Dziecko zdolne w przedszkolu

Dziecko zdolne w przedszkolu
- podejmowanie działań na rzecz wspierania rozwoju dzieci zdolnych
Na pojęcie „dziecko zdolne” wpływ maja dwie oceny społeczna i psychologiczna, które są
niestety rozbieżne.
W rozumieniu społecznym zdolny to taki, który dobrze się uczy, jest grzeczny, ma wzorowe
zachowanie i inne osiągnięcia w szkole, ma schludny wygląd, jego rodzice często kontaktują
się ze szkołą, pochodzi z tzw. „dobrej rodziny”, pełni w klasie odpowiedzialne funkcje np.
gospodarza i inne. (Badania prowadzone na UW pokazały, że szkoła typuje dzieci zdolne wg
schematów pomijających czynnik intelektualny).
W rozumieniu psychologicznym uczeń zdolny to taki, który ma :
 wysoki iloraz inteligencji (uzdolnienia to o wiele więcej niż iloraz inteligencji – Il jest
miarą zdolności intelektualnych)
 ponadprzeciętne osiągnięcia lub ponadprzeciętne zdolności do takich osiągnięć
 wysoki poziom twórczy (zdolności twórcze, czyli umiejętność wymyślania nowych
rozwiązań do starych problemów, niezależność myślenia, brak lęku przed nowymi
wyzwaniami).
Cechę pierwszą łatwo zaobserwować, obserwując wyniki uczenia się dziecka. Drugą cechę
możemy określić poprzez obserwację i specjalistyczne badania psychologiczne i
pedagogiczne. Jest tu jednak grupa dzieci, która często nie uaktywnia swoich potencjałów z
wielu powodów. Osiągają one przeciętne wyniki w nauce (czynniki emocjonalnomotywacyjne, czynniki środowiskowo-wychowawcze, organizacja procesu lekcyjnego i
inne). Wysoki poziom twórczy jest możliwy do zaobserwowania dzięki obserwacji dziecka,
jego zabawy, sposobu myślenia, rozwiązywania różnych problemów, relacji z innymi itp.
Obserwacja dzieci uzdolnionych pozwoliła badaczom na wyłonienie pewnych
charakterystycznych dla nich cech.
Pięć podstawowych cech dziecka zdolnego (typowe dla dzieci 5-7 letnich) wyróżniające
dziecko zdolne spośród innych:
1. Łatwe zapamiętywanie i uczenie się nowych rzeczy, natychmiastowe zrozumienie
problemów. Około 1/3 dzieci zdolnych przed rozpoczęciem nauki w szkole umie
czytać i liczyć do 100.
2. Dzieci te mają bardzo rozbudzoną ciekawość poznawczą – zadawanie pytań, duże
zainteresowanie światem, bystra obserwacja i spostrzegawczość. Są one bardziej
dociekliwe, zadają mnóstwo pytań również nietypowych, pojawiają się szybko
pytania abstrakcyjne o ból, cierpienie , śmierć. Interesują ich problemy natury świata
i człowieka, zadają pytania o charakterze filozoficznym, oczekują odpowiedzi na
wszystkie zadawane pytania, pamiętają odpowiedzi i wyłapują nieścisłości (już jako
dzieci 3, 4-letnie przechodzą szczególnie intensywną fazę pytań).
3. Charakteryzuje je duży entuzjazm w poznawaniu. Wykonywanie zadań umysłowych z
przyjemnością, umiejętność skupienia uwagi przez dłuższy czas na tym, co dziecko
interesuje, duża spontaniczność i zaangażowanie. W nielicznych przypadkach dzieci
ujawniają już konkretne zainteresowania i uzdolnienia kierunkowe.
4. Duża otwartość na nowości, lubią zadania otwarte, niedookreślone, trudne, nowe,
wymyślanie nowych zabaw, modyfikowanie starych, wymyślanie do nich nowych
zasad. Tworzenie nowych opowiadań, sytuacji realnych lub abstrakcyjnych. Ciekawe
oryginalne pomysły, bogata wyobraźnia, potrzeba wyrażania myśli lub emocji za
pomocą różnych form plastycznych, słów, ruchu, muzyki.
5. Niezależna postawa wobec innych, potrafią bronić swoich racji, samodzielne w pracy.
Posiadanie 3 z powyższych cech oznacza, że dziecko ma szansę być w przyszłości
jednostką wybitną.
W związku z bardzo dobrym rozwojem układu nerwowego oraz zmysłów u dzieci zdolnych
można obserwować tzw. „nadwrażliwość” na różnego typu bodźce. Istnieje pięć rodzajów
nadwrażliwości u dziecka zdolnego:
1. Nadwrażliwość intelektualna – wszystko je poznawczo pasjonuje, szybko uczą się na
pamięć, mają szeroki zakres uwagi,
2. Nadwrażliwość wyobrażeniowa – potrafią bezwiednie zaznaczyć pozycją ciała, mową
ciała, że się wyłączyły, zamyśliły nad jakimś problemem, zadaniem, może to być
specyficzny wyraz twarzy, mina, podparcie głowy, zapatrzone w dal,
3. Nadwrażliwość emocjonalna – są bardziej stałe emocjonalnie i bardziej dojrzałe
charakterologicznie, chociaż jednocześnie często emocjonalnie i uczuciowo bardzo
wrażliwe – potrafią się zachowywać bardziej dziecinnie i niedojrzale jak na swój wiek,
gdyż emocje często dojrzewają nieco później niż intelekt. Są bardzo wrażliwe, potrafią
się bardzo rozczulić nad czymś, rozpłakać.
4. Nadwrażliwość zmysłowa – dobry rozwój układu nerwowego pociąga za sobą często
wyostrzone zmysły, np. dotyku – dzieci te nie znoszą obcisłych ubrań, są wrażliwsze
na dotyk, słyszą bardzo ciche bodźce, widzą dobrze, gdy jest ciemno itp.
5. Nadwrażliwość do robienia czegoś – lubią mieć różne sprawy do zrobienia,
załatwienia, nie cierpią bezczynności, uwielbiają być sprawdzane po to, aby mogły się
wykazać.
Co warto wiedzieć o różnicach między płciami
Istnieją pewne różnice między płciami w zakresie częstości występowania określonych
zdolności. Chłopcy na ogół wykazują większe zdolności w dziedzinie matematyki, a także
lepszą wyobraźnią przestrzenną. Dziewczynki z reguły są bardziej uzdolnione językowo. Nie
ma jednak wśród badaczy zgodności co do tego, na ile te różnice są uwarunkowane
czynnikami wrodzonymi, a na ile odmiennościami wychowania i kształcenia, stereotypizacją
płciową. Sama dostępność określonych zabawek, nawyki otoczenia nie pozostaje bez
wpływu na kształtowanie zdolności. Takie zabawy jak wspinanie się na drzewa,
majsterkowanie, budowanie z klocków rozwija wyobraźnię przestrzenną, natomiast zabawy
tematyczne z odgrywaniem ról (np. w dom) rozwijają zdolności językowe i społeczne.
O rozwoju zdolności
Rozwój zdolności pozostaje w ścisłym związku z prawidłowościami rozwoju psychicznego.
Zdolności posiadają własną dynamikę rozwojową: Najwcześniej pojawiają się zdolności
matematyczne i artystyczne (zwłaszcza muzyczne i plastyczne). Również zdolności wybitne
pojawiają się na ogół już w dzieciństwie (np. Mozart). Następnie (w wieku przedszkolnym)
pojawiają się uzdolnienia literackie i motoryczne (ujawniają się jako zdolności muzycznorytmiczne lub motoryczno-techniczne). Młodszy wiek szkolny jest określany jako okres
rozkwitu zdolności intelektualnych – obserwuje się wtedy często zanik zainteresowań dzieci
dla działalności o charakterze artystycznym. Zdolności twórcze rozkwitają w pełni w okresie
dorastania (sprzyja im duża aktywność, energia, szerokie zainteresowania, wrażliwość,
emocjonalność oraz duża niezależność intelektualna). Zdolności prawdziwe kształtują się ok.
10 roku życia. Dopiero wtedy można powiedzieć, że dziecko jest w określonej sferze
uzdolnione. W miarę upływu lat zdolności się różnicują i pojawiają się coraz bardziej
wyspecjalizowane grupy zdolności (np. wspinaczki skałkowej, biurowe itd.).
W niesprzyjających warunkach rozwój zdolności może ulegać częściowemu lub całkowitemu
zahamowaniu (jeśli dziecko nie ma odpowiedniej pomocy, zachęt, uwarunkowania,
możliwości ćwiczenia i sprawdzenia się).
Co to są zdolności?
Zdolności to różnice indywidualne, które sprawiają, że przy danym zasobie wiedzy i przy
równej motywacji niektórzy szybciej niż inni uczą się nowych rzeczy. Osoby wyróżniające się
wyjątkowymi zdolnościami w jakiejś dziedzinie określa się jako wybitnie zdolne lub
utalentowane.
Cechą charakterystyczną osób utalentowanych jest wczesne, spontaniczne pojawianie się
zdolności na wysokim poziomie w konkretnej dziedzinie aktywności. Dzięki badaniem nad
zdolnościami zwrócono uwagę na powiązanie cech intelektualnych i pozaintelektualnych.
Jeden z opracowanych modeli zdolności zaproponował Joseph Rezulle. Według niego u
osób wybitnie zdolnych występuje interakcja między:
 ponadprzeciętnymi uzdolnieniami kierunkowymi lub ponadprzeciętną inteligencją
 wysokim stopniem zaangażowania w zadania
 wysokim poziomem zdolności twórczych
Odpowiednio: pierwsza grupa zdolności to ponadprzeciętna inteligencja lub
ponadprzeciętne zdolności twórcze np. malarskie, muzyczne itp. Druga to uporczywość,
wytrzymałość, wiara w samego siebie, samozaparcie w ćwiczeniach, fascynacje i mocne
zaangażowanie w działanie. Ostatnia grupa cech to czynniki związane z obszarem
twórczości, czyli płynność myślenia, otwartość na doświadczenia, ciekawość badawcza,
wrażliwość na szczegóły, tworzenie własnych idei, wrażliwość na odczucia itp.
Zwłaszcza trzecia grupa cech jest podatna na oddziaływanie środowiska.
Ważne
Uznaje się, że do uzyskania wysokiego poziomu osiągnięć konieczna jest interakcja między
zdolnościami, warunkami środowiskowymi i odpowiednimi cechami osobowości. Korzystne
współdziałanie zdolności ogólnych lub uzdolnień specjalnych, czynników motywacyjnych i
osobowościowych oraz główne kręgi środowiskowe tj. rodzina, przedszkole (potem szkoła),
grupa rówieśnicza, stwarzają optymalne warunki do rozwoju zdolności.
Inną ważną dla zrozumienia zdolności człowieka koncepcją jest teoria MJ [inteligencji
złożonej] Howarda Gardnera. Podstawową tezą tej koncepcji jest występowanie siedmiu
różnych rodzajów inteligencji:
 muzycznej
 cielesno-kinestetycznej
 logiczno-matematycznej
 lingwistycznej
 przestrzennej
 interpersonalnej
 intrapersonalnej
W pierwszym roku życia wszelkie rodzaje inteligencji rozwijają się spontanicznie według
naturalnego wzorca zdolności. W następnym etapie rozwoju ujawniają się aktywności
związane z konkretnym systemem symbolicznym, np. inteligencja przestrzenna w rysunku.
Inteligencja muzyczna w piosenkach itp.
Gardner stwierdza, że we wczesnym etapie rozwoju zdolności tzn. w okresie przedszkolnym
i wczesnoszkolnym należy unikać sztywnego, sformalizowanego nauczania. Środowisko
dziecka powinno się charakteryzować maksymalnym zróżnicowaniem bodźców oraz ich
różnorodnością ilościową i jakościową.
Ważne
Pierwsze lata życia mają szczególne znaczenie dla rozwoju człowieka w późniejszych
okresach. Różnice rozwojowe zarysowują się już w wieku niemowlęcym i zdecydowanie
utrwalają się w wieku przedszkolnym. Dlatego ważnym zadaniem rodziców i wychowawców
w tym okresie jest przyjęcie postawy inicjującej, inspirującej i wspomagającej działanie
dzieci zamiast czysto kierowniczej, dyrektywnej.
Konieczne jest wyposażenie przedszkola w sprzęt zapewniający podejmowanie zabaw
twórczych i badawczych oraz umożliwienie dzieciom uczestniczenia w zajęciach
plastycznych i teatralnych. Niezbędne jest również wprowadzenie technik twórczego
myślenia – umożliwianie dzieciom współtworzenia zajęć, wymyślanie i przekształcanie
nowych zabaw. Ważne jest też przygotowanie wielu kącików tematycznych. Bez wsparcia
środowiska dziecko nie ma szans pełnego wykorzystania swojego wrodzonego potencjału,
nie rozwinie w pełni swoich predyspozycji.
Wczesne przejawy talentu przedszkolaka
Ogólną cechą dziecka utalentowanego jest potrzeba niezależności. Taką niezależność
można, a nawet trzeba kształtować od najmłodszych lat. Dziecko powinno uzyskiwać
pewność siebie, aby móc dzielnie stawiać czoło zadaniom, które przyjdzie mu rozwiązywać.
Trzeba także uczyć dziecko umiejętności godzenia się z przegraną i odpowiedzialności.
Przedszkolaki to dzieci, które chcą się bawić, biegać i odkrywać świat. Chętnie zdobywają
nowe doświadczenia, wykonują różnorodne zadania. Poszerzają krąg ludzi, z którymi się
kontaktują. Stopniowo zauważają, że człowiek poprzez swoje działanie może zmieniać
otoczenie.
Dzieci zdolne zachowują się oczywiście jak ich rówieśnicy – z tą różnicą, postrzegają świat i
zachowują trochę inaczej. Kim Tegel sporządziła następującą
listę oznak talentu u dziecka w wieku przedszkolnym:
 zachowanie się bądź posługiwanie zabawkami czy urządzeniami w sposób niezwykły
lub nowatorski
 wczesna umiejętność czytania ze zrozumieniem tekstu i przypominania sobie faktów
 umiejętność rozróżniania wielu rozmaitych podzbiorów w dużych zbiorach
przedmiotów
 zadawanie pytań na tematy trudne do uchwycenia (np. śmierć, czas, itp.)
 wykazywanie zainteresowań różnymi zależnościami (np. cyklami życia)
 opowiadanie dowcipów, których nie rozumieją rówieśnicy
 kwestionowanie opowiadań odwołujących się do wydarzeń, które nie mogły zaistnieć
w rzeczywistości.
Oczywistym jest fakt, że dziecko zdolne nie przejawia zdolności i talentu we wszystkich
dziedzinach i w każdym zachowaniu.
Jak rozpoznać dziecko zdolne?
Kilka zestawów cech, które mogą pomóc określić obszar talentu dziecka:
Talent artystyczny
Dziecko lubi rysować, malować, lepić z gliny lub plasteliny. Chętnie eksperymentuje,
przejawia oryginalność w doborze tematów, technik, kompozycji i materiałów. Poprzez
sztukę wyraża swoje uczucia. Zauważa szczegóły i barwy, których inne dzieci nie
dostrzegają. Ma wyostrzoną percepcję przedmiotów codziennego użytku. Odwiedza galerię,
wystawy. Interesuje się dziełami sztuki.
Talent twórczy
Dziecko posiada inwencję twórczą. Potrafi wymyślać opowiadania, gry, wiersze, piosenki
itp. Zadaje dużo pytań stawianych przez dorosłych. Lubi eksperymentować i sprawdzać
hipotezy, by uzyskać odpowiedź na nurtujące pytania. Potrafi wykorzystać w nowy
niezwykły sposób znane materiały i środki. Jest wytrwałe w podejmowanym zadaniu. Często
ubiera się i zachowuje w sobie tylko właściwy sposób.
Talent aktorski
Dziecko od najmłodszych lat wykazuje zdolność odgrywania różnych ról, naśladowania.
Potrafi z ekspresją operować głosem oraz porozumiewać się za pomocą gestów, ruchu i
wyrazu twarzy. Chętnie uczestniczy w klasowych teatrzykach. Interesuje się teatrem,
filmem.
Talent muzyczny
Dziecko ma słuch muzyczny, wyczucie rytmu i natężenia dźwięku. Potrafi skojarzyć zjawiska
z muzyką. Wyraża chęć do nauki gry na jakimś instrumencie. Charakteryzuje go zdolność
długotrwałej koncentracji. Dobrze śpiewa (chociaż nie zawsze). Wymyśla oryginalne
melodie. Chętnie słucha różnych gatunków muzyki. Często czyta o muzyce, kompozytorach i
muzykach. Chodzi na koncerty.
Talent matematyczny
Dziecko od najmłodszych lat szybko operuje cyframi i liczbami. Wszystko oblicza skrótami.
Jest perfekcjonistą. Nie jest zbyt rozmowne. Jasno i zwięźle odpowiada na pytania. Nie ufa
intuicji, chce dowodów. Wykazuje wytrwałość i upór w rozwiązywaniu zadań. Zdarza się, że
lubi muzykować lub grać w szachy.
Talent przywódczy
Dziecko zazwyczaj jest w centrum uwagi. Jest pewne siebie, uwielbia być na czele. Ma
poczucie lojalności grupowej i indywidualnej sprawiedliwości społecznej. Przez inne dzieci
uznawane jest za przewodnika. Jest cierpliwe i tolerancyjne, kontroluje przebieg zabawy i
wykorzystuje to do zdobywania uznania u rówieśników oraz do manipulowania nimi. Wie
jak zaszczepić innym entuzjazm do pomysłu.
Talent sportowy
Dziecko jest energiczne, aktywne ruchowo. Ma doskonałą koordynację ruchów, szybko
rozwija się motorycznie. Uwielbia gry i zabawy sportowe, zabawy na powietrzu. Uwielbia
gry i zabawy sportowe, zabawy na powietrzu. Chętnie wykonuje ćwiczenia sportowe. Z
powodzeniem rywalizuje w sporcie z dziećmi starszymi od siebie. Czyta artykuły i
wiadomości sportowe.
Talent pisarski
Dziecko czyta z przyjemnością i ze zrozumieniem. Od wczesnego dzieciństwa samo sięga po
książkę i czyta płynnie. Wyprzedza rówieśników w umiejętności czytania i pisania. Wymyśla
opowiadania, historyjki. Zapisuje swoje myśli i pomysły. Nie traci wątku. Sprawia, że
postacie przez niego stworzone wydają się autentyczne. Jest wrażliwe na uczucia innych,
bystrym obserwatorem ludzkich zachowań.
Talent naukowy
Dziecko jest obeznane z różnymi obszarami rzeczywistości (m.in. chodzi o tematykę
naukową). Wyraża się jasno i precyzyjnie. Jest uzdolnione matematycznie. Ciągle nurtują go
pytania: „jak?” i „dlaczego?”. Ma doskonałą koordynację oko – ręka oraz świetnie
rozwinięte umiejętności motoryczne. Często zbiera różne przedmioty, klasyfikuje je. Jest
wytrwałe. Czyta książki popularnonaukowe, przeprowadza doświadczenia. Dostrzega i
rozumie różne pojęcia i związki.
Talent techniczny
Dziecko lubi konstruować. Właściwie posługuje się różnego rodzaju narzędziami. Interesuje
go funkcjonowanie urządzeń mechanicznych. Lubi rysować przedmioty mechaniczne lub
różne plany i projekty. Ma zdolności matematyczne (w zakresie matematyki stosowanej i
geometrii). Czyta książki i czasopisma naukowe i techniczne.
Warto pamiętać o ważnych zasadach:
 pozwalać dziecku na aktywny udział w zajęciach,
 pozwalać dziecku popełniać błędy i uporać się z ich skutkami, nagradzać inicjatywę,
dociekliwość oraz zadawanie pytań,
 zachęcać dziecko do odkrywania i wymyślania,
 nie narzucać wiedzy dziecku zbyt wcześnie, gdyż straci ono orientację i szybko się
znudzi.
Dla rozwoju dziecka korzystne jest zatem zaproponowanie mu dużej ilości ćwiczeń, zadań o
podobnym stopniu trudności, ale na różnorodnym materiale, aktywizującym różne strony
aktywności dziecka. Cały proces doskonalenia danej sprawności musi być rozłożony w
czasie. Każda czynność powinna być utrwalana przez powtarzanie, wykonywana na różnych
treściach w celu jej uogólnienia i równocześnie zróżnicowana stosownie do okoliczności.
Stymulowanie rozwoju wymaga od dorosłego człowieka orientacji we właściwościach
poznawczych dziecka. Należy pamiętać, że właściwości poznawcze dziecka różnią się od
ludzi dorosłych, a przyjmowanie takiej analogii jest zawodne. S. Szuman wskazuje na fakt, że
dziecko myśli inaczej i błędem jest naginanie jego myślenia do dorosłego. Dziecko w wieku
przedszkolnym uczy się spontanicznie i okazjonalnie. Uczy się wówczas gdy przygląda się
jakiejś rzeczy z uwagą, gdy zauważa coś mimochodem. Uczy się zatem cały czas, a nie tylko
gdy dorosły uczy je według własnego programu. Dziecko wchodząc w interakcje z
otoczeniem, konstruuje własne widzenie świata.
Pomagając dziecku w rozwoju należy zwrócić uwagę na takie jego właściwości jak: zdolność
obserwacji, pamięć, koncentracja uwagi, zainteresowanie wyjaśnianiem zjawisk, potrzeba
sprawdzania, twórcza postawa wobec świata, przeżywanie wartości z rozwiązywania
problemu, indywidualny styl myślenia i działania.
Stymulowanie rozwoju dziecka, jego zdolności zależą od osobowości, zainteresowań,
zamiłowań i inicjatywy dziecka, od jego aktywności i potrzeby działania w danej dziedzinie.
Ważne są takie cechy jak upór, stałość i celowość działań, krytyczny stosunek do siebie i
swoich możliwości, odpowiedni poziom potrzeb.
Rola nauczyciela – wychowawcy
Zasadniczym problemem relacji dziecko – nauczyciel wydaje się sposób komunikowania się.
Chodzi tu o komunikację w sensie werbalnym, jak i niewerbalnym. Nauczyciel zatem
rozumieć powinien nie tylko słowne wypowiedzi dziecka, ale także te nadawane za pomocą
gestów, min i spojrzeń. W komunikacji werbalnej dziecko – nauczyciel istotną rolę
odgrywają pytania nauczyciela w tym:
 umiejętność stawiania pytań
 odpowiednie sformułowanie pytania
 dobranie kolejności pytań
 rozważanie ich założeń i trafności
Rozwijającą rolę mają pytania twórcze, badawcze, a więc aktywizujące procesy poznawcze
dziecka, odwołujące się do jego doświadczeń, a zmierzające do nowych wiadomości. Nie
mogą to być jedynie pytania kontrolne odtwarzające posiadane wiadomości lub
wymagające odpowiedzi „tak” czy „nie”.
Jak diagnozować dziecko zdolne?
Psychologowie są zgodni, że identyfikacja zdolności powinna nastąpić bardzo wcześnie – na
etapie wychowania przedszkolnego i być kontynuowana w wieku szkolnym , aż do okresu
dorosłości. Niezwykle cenna dla diagnozy jest obserwacja zachowania dziecka w zabawie
dowolnej i podczas zajęć organizowanych w przedszkolu. Obserwacja powinna być
wzbogacona o spostrzeżenia rodziców i osób bliskich. Najczęściej identyfikacja dotyczy
poziomu rozwoju intelektualnego, zdolności uczenia się, ujawniające się w szybkim
opanowaniu umiejętności czytania, operacji arytmetycznych, płynności werbalnej,
bogactwie używanego słownictwa, logicznym rozumowaniu i zainteresowaniu nauką.
Prawidłowa identyfikacja dzieci zdolnych jest procesem złożonym i wymagającym
spełnienia wielu warunków. Należy najpierw przyjąć odpowiedni model zdolności i
koncepcję psychologiczną, na bazie których można zbudować strategię diagnostyczną.
Niezbędna w tym jest pomoc psychologiczno-pedagogiczna.