Program nauczania

Paweł Milcarek, Marek Robak
Przez tysiąclecia i wieki
Program nauczania historii w gimnazjum
WSTĘP
Program nauczania Przez tysiąclecia i wieki ukazuje cele edukacyjne, treści merytoryczne, zadania
szkoły i nauczyciela związane z nauczaniem historii w klasach 1–3 gimnazjum. Realizuje zapisy
podstawy programowej kształcenia ogólnego dla gimnazjów (Rozporządzenie Ministra Edukacji
Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania
przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, Dz. U. z 2009 r. Nr 4,
poz. 17).
Zarówno program, jak i zbudowany na jego podstawie cykl podręczników do historii służą
szeroko rozumianej edukacji obywatelskiej, tj. kształtowaniu u uczniów postaw patriotycznych,
ułatwieniu im identyfikacji kulturowej i religijnej oraz kształtowaniu systemu wartości
umożliwiającego przyszłym świadomym obywatelom aktywny udział w życiu kulturalnym,
społecznym i politycznym kraju. Zadania te będą zrealizowane, jeżeli podczas edukacji
historycznej w gimnazjum uczniowie uzyskają wiedzę pozwalającą im zrozumieć, na czym
polegają więzi między osobą i różnymi wspólnotami oraz prymat dobra wspólnego wobec dobra
prywatnego, a także ukształtują postawę szacunku dla autonomii człowieka oraz postawę
zakorzenienia w konkretnej społeczności i tradycji, którą określa przejmowane dziedzictwo i która
jest otwarta na twórczą kontynuację.
Kształtowanie u uczniów na lekcjach historii świadomości przynależności grupowej i narodowej
oraz poczucia obowiązku społecznego dokonuje się poprzez pogłębianie świadomości ciągłości
dziejów, czyli poznawanie przyczyn i skutków wydarzeń historycznych, ale i zrozumienie osobistej
więzi – o charakterze uzasadnionej dumy lub poczucia odpowiedzialności – z przeszłymi
pokoleniami: najbliższą wspólnotą i całą ludzkością . Z tego powodu w edukacji historycznej
bardzo istotne jest zachowanie równowagi między ukazywaniem ogólnych tendencji czy
mechanizmów społecznych a podkreślaniem oddziaływania na bieg wydarzeń jednostkowych
decyzji i postaw – tak by uczniowie nie redukowali przyczyn rzeczywistości społecznej ani do
uwarunkowań historycznych, ani do działań wybitnych jednostek. Prezentowanie tych ostatnich ma
służyć mobilizowaniu uczniów zarówno do spełniania codziennych obowiązków, jak i do
bohaterstwa w chwili próby. To wychowawcze, patriotyczno-obywatelskie przesłanie historii z
natury dociera do ucznia nie wprost, lecz za pośrednictwem faktów stanowiących podstawę wiedzy,
składających się na plastyczne obrazy i niekiedy budzących emocje. Dlatego też osiąganie celów
wychowawczych w stopniu o wiele mniejszym niż osiąganie celów poznawczych i kształcących
poddaje się planowi i jego harmonogramowi.
W doborze treści nauczania autorzy programu starali się, by równowaga między historią
polityczną a dziejami cywilizacji i kultury została zachowana zgodnie z następującą zasadą: oś
wykładu stanowią wydarzenia polityczne. Dają one podstawę do charakterystyki epok, ośrodków
cywilizacyjnych i procesów dziejowych, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień
kulturowych, religijnych i cywilizacyjnych. Taki układ odpowiada przedstawionej wyżej zasadzie
prymatu wychowania patriotyczno-obywatelskiego w edukacji historycznej.
1
Dla wszystkich omawianych epok wprowadzono charakterystykę źródeł, z których historycy
czerpią wiedzę o przedstawionych faktach (co ze względu na trudniejszy dostęp do źródeł jest
szczególnie ważne w wypadku prehistorii, starożytności i średniowiecza).
W programie przyjęty został chronologiczno-problemowy porządek prezentowania treści.
Wynika on z czasowego następstwa wydarzeń, których omówienie prowadzi do przedstawienia
ogólniejszych zagadnień, także tych o charakterze uniwersalnym i ponadczasowym.
Autorzy programu proponują zastosowanie następujących cezur chronologicznych,
odpowiadających kolejnym poziomom edukacji gimnazjalnej:
• klasa 1 – od najdawniejszych dziejów ludzkości do wieku XIV (zjednoczenie Polski po okresie
rozbicia dzielnicowego),
• klasa 2 – od XIV w. (niewola awiniońska papieży, wojna stuletnia) do końca wieku XVIII
(rozbiory Polski),
• klasa 3 – od końca XVIII w. (rewolucja francuska) do 1918 r. (sprawa polska w I wojnie
światowej).
Treści nauczania dla każdej z klas przeznaczone są do realizacji w wymiarze dwóch godzin
lekcyjnych tygodniowo przez cały rok szkolny (czyli sześciu godzin tygodniowo w ciągu trzech
lat).
Program pozostawia nauczycielowi swobodę w doborze treści, a także metod, które muszą być
dostosowane do potrzeb różnych zespołów uczniowskich oraz możliwości wykorzystania środków
dydaktycznych w poszczególnych gimnazjach.
CELE EDUKACJI HISTORYCZNEJ
CELE OGÓLNE
Zgodnie z założeniem reformy szkolnictwa zadaniem edukacji historycznej w gimnazjum jest
zapoznanie uczniów z podstawową (określoną w podstawie programowej) wiedzą o przeszłości
Polski, Europy i świata, kształtowanie osób twórczych i aktywnych, świadomych swej tożsamości i
przywiązanych do swych społeczności. W wyniku edukacji historycznej w gimnazjum uczeń:
• posiada wiedzę historyczną ułatwiającą identyfikację narodową, religijną i kulturową,
• umie wykorzystać posiadane wiadomości do wykonywania zadań i rozwiązywania problemów,
• zna źródła, treści i wartości cywilizacji zachodniej i europejskiego kręgu kulturowego oraz
dorobek innych cywilizacji,
• rozumie związki przeszłości z teraźniejszością i przyszłością oraz istotę ciągłości procesu
dziejowego,
• rozumie przebieg różnych procesów historycznych,
• rozumie przyczyny różnej interpretacji faktów historycznych,
• dostrzega związki przyczynowo-skutkowe zachodzące między różnymi faktami historycznymi,
• prezentuje postawę patriotyczną,
• ma poczucie tożsamości narodowej i przynależności do społeczności lokalnej, regionalnej,
europejskiej,
• posiada system wartości umożliwiający aktywny udział w życiu politycznym, kulturalnym,
społecznym,
• umie posługiwać się terminologią historyczną,
• umie posługiwać się posiadaną wiedzą historyczną,
• umie rozpoznać źródło historyczne,
• umie dokonać analizy i interpretacji źródła historycznego,
• umie wykorzystywać różnorodne źródła historyczne jako źródła informacji,
2
• umie wyszukiwać, selekcjonować i analizować krytycznie informacje oraz zna sposoby ich
przechowywania,
• potrafi pracować indywidualnie i w zespole.
CELE POZNAWCZE
Edukacja historyczna w gimnazjum to proces nauczania-uczenia się podstawowych wiadomości o
dziejach ojczystych i powszechnych. Procesowi temu powinny towarzyszyć działania
umożliwiające uczniom zrozumienie poznanych zagadnień. Po zakończeniu edukacji historycznej w
gimnazjum uczeń:
• zna i rozumie podstawowe fakty, wydarzenia i zjawiska z historii świata, Europy, Polski oraz
dziejów regionu,
• zna źródła kultury polskiej,
• wie, jaki był wkład Polaków do kultury światowej oraz jakie wartości kultura polska przejęła od
innych narodów i kultur,
• zna główne sposoby organizacji państwa i społeczeństwa w ciągu dziejów,
• zna najważniejsze idee i wartości wypracowane przez cywilizację zachodnią,
• zna i rozumie podstawowe pojęcia historyczne.
CELE KSZTAŁCĄCE
Edukacja historyczna w gimnazjum przyczynia się do uzyskania przez uczniów sprawności
umożliwiających im samodzielne pogłębianie świadomości historycznej oraz formułowanie w tym
kontekście wniosków i ocen. Dlatego w wyniku edukacji historycznej w gimnazjum uczeń:
• umie lokalizować fakty historyczne w czasie i przestrzeni historycznej oraz je porządkować,
• dostrzega różnice między epokami historycznymi,
• odróżnia fakty, wydarzenia i zjawiska najważniejsze od drugorzędnych,
• dostrzega zmiany w życiu społecznym oraz ciągłość w rozwoju kulturowym i cywilizacyjnym,
• wyjaśnia związki przyczynowo-skutkowe wydarzeń, zjawisk i procesów historycznych,
• tworzy narrację historyczną, integrując informacje pozyskane z różnych źródeł,
• umie wskazywać wydarzenia ważne dla kultury narodowej i działalności osób ją tworzących,
• stosuje poznane pojęcia i terminy w różnych sytuacjach,
• rozpatruje wydarzenia historyczne w kontekście procesu dziejowego i związków zachodzących
między nimi (poprzedzanie – współwystępowanie – następstwa),
• umie korzystać ze źródeł historycznych,
• umie oddzielić oceny i opinie od faktów historycznych,
• uwzględnia informacje z różnych źródeł historycznych,
• formułuje własne sądy i oceny,
• potrafi sformułować wypowiedź ustną i pisemną,
• tworzy krótkie wypowiedzi – plan, notatkę, rozprawkę, prezentację,
• posiada umiejętność samokształcenia.
CELE WYCHOWAWCZE
Edukacja historyczna w gimnazjum kształtuje u uczniów prawość, postawę twórczą i ofiarną, uczy
poczucia obowiązku, wrażliwości na prawdę i na racjonalną argumentację, przygotowuje do
pełnienia różnych ról społecznych. W związku z tym w wyniku edukacji historycznej w gimnazjum
uczeń:
• wyjaśnia znaczenie poznawania przeszłości dla rozumienia współczesnego świata,
• rozwija i pogłębia zainteresowanie przeszłością własnego narodu,
• jest przygotowany do korzystania z dóbr kultury,
• ma wpojony szacunek dla kultury i tradycji polskiej i europejskiej,
• rozwija wartości duchowe, zwłaszcza szlachetność, rycerskość, ofiarność, w swym postępowaniu
3
kieruje się patriotyzmem,
• odnosi się z szacunkiem do życia ludzkiego, honoru i godności każdej osoby ludzkiej,
• szanuje prawo, władze państwowe i instytucje publiczne,
• jest twórczy,
• jest krytyczny wobec ocen historycznych,
• jest rzetelny w przedstawianiu faktów historycznych oraz formułowaniu własnych ocen i opinii.
TREŚCI KSZTAŁCENIA
■ STAROŻYTNOŚĆ
1. Co to jest historia
Dzieje i nauka o dziejach. Źródła historyczne i sposób ich wykorzystania. Czas w historii. Epoki
historyczne.
2. Najdawniejsze dzieje ludzkości
Pojawienie się człowieka na ziemi. Początki społeczeństwa ludzkiego i jego kultury. Zależności
między środowiskiem geograficznym a warunkami życia człowieka. Pierwsze narzędzia i broń.
Gospodarka zbieracka i łowiecka. Sztuka, wierzenia, obrzędy. Rewolucja neolityczna – przejście do
osiadłego trybu życia i jego skutki: rozwój rolnictwa, hodowli, rzemiosła, handlu. Powstanie miast i
ośrodków władzy. Źródła do poznania życia pierwszych ludzi.
3. Mezopotamia
Warunki naturalne. Znaczenie rolnictwa dla powstania cywilizacji. Główne cywilizacje i państwa –
Sumerowie, Babilonia, Asyria, Persja. Formy państwowe (miasta-państwa). Prawa (Kodeks
Hammurabiego). Religia. Obyczaje. Kultura i sztuka. Osiągnięcia cywilizacyjne (pismo klinowe i
jego odczytanie). Znaczenie pisma i prawa w procesie powstawania państw. Źródła do dziejów
Mezopotamii.
4. Starożytny Egipt
Położenie i warunki naturalne. Rola Nilu. System irygacyjny. Powstanie państwa, jego rozwój i
schyłek. Organizacja państwa i społeczeństwa. Religia (świat bogów, rola kapłanów, kult
zmarłych). Wiedza i znajomość świata. Piramidy i Sfinks. Pismo – hieroglify i ich odczytanie.
Źródła do dziejów starożytnego Egiptu.
5. Palestyna
Warunki naturalne. Przybycie Izraelitów do Palestyny i podbój kraju. Powstanie i rozwój państwa.
Rola Jerozolimy jako głównego ośrodka politycznego i miejsca kultu. Kultura i religia –
monoteizm. Biblia. Prorocy i ich rola w życiu Izraelitów. Podstawowe symbole i główne zasady
judaizmu. Źródła do dziejów Izraela.
6. Osiągnięcia cywilizacyjne ludów Starożytnego Wschodu
Dorobek cywilizacyjny Starożytnego Wschodu – jego wkład do naszej cywilizacji w dziedzinie
organizacji życia społecznego, gospodarki, nauki i kultury.
7. Świat Greków
Zasięg terytorialny, warunki naturalne, plemiona greckie. Kolonizacja. Rozbicie polityczne Grecji i
jego przyczyny. Wpływ środowiska geograficznego na gospodarkę i rozwój polityczny starożytnej
Grecji. Typy ustroju. Życie polityczne. Źródła do dziejów Grecji.
8. Najdawniejsze dzieje Grecji
Kultura minojska i mykeńska. Wojna trojańska. Wojny perskie. Walka o hegemonię – wojna
peloponeska.
9. Sparta
Ustrój, społeczeństwo, wychowanie spartańskie, wojsko.
10. Ateny
Pierwotny ustrój. Konflikty społeczne. Kształtowanie się demokracji. Perykles. Struktura
4
społeczna. Rola Aten w kulturze greckiej.
11. Kultura Grecji
Sztuka i architektura. Teatr. Literatura i historiografia. Nauka. Filozofia („umiłowanie mądrości”) –
poszukiwanie prawdy i wielkie zagadnienia etyczne (Sokrates, Platon, Arystoteles). Igrzyska
sportowe. Religia. Mity. Dorobek cywilizacyjny starożytnych Greków; ich wkład do naszej kultury
w dziedzinie organizacji życia społecznego, kultury, nauki i gospodarki.
12. Hellenizm
Grecja pod władzą Macedonii. Podboje Aleksandra Wielkiego – powstanie greckiego Wschodu.
Państwa hellenistyczne i ich znaczenie. Kultura hellenistyczna – główne ośrodki. Nauka i technika.
13. Starożytny Rzym
Italia i jej mieszkańcy. Początki Rzymu – według legendy i badań historycznych. Pierwsi królowie.
Źródła do dziejów Rzymu.
14. Rzym w okresie Republiki
Ustrój Republiki – senat, zgromadzenie ludowe, urzędnicy. Cnoty rzymskie – męstwo, odwaga,
poświęcenie dla Rzymu. Armia rzymska. Podbój Italii. Wojny z Kartaginą i dalsze podboje.
Organizacja podbitych terenów, eksploatacja prowincji i ich romanizacja.
15. Przemiany społeczno-ustrojowe
Konflikt patrycjuszy z plebejuszami. Rozwój systemu niewolniczego. Chłopi. Wielka własność
ziemska. Stosunki społeczne. Próby reform. Powstania niewolnicze. Prawo rzymskie (Prawo XII
Tablic).
16. Imperium Rzymskie
Kryzys Republiki. Dyktatura Cezara. Wprowadzenie Cesarstwa. Podstawy władzy cesarskiej.
Dalsze podboje i obrona granic, pax Romana („pokój rzymski”). Podział Cesarstwa.
17. Cywilizacja rzymska
Osiągnięcia techniczne. Prawo i filozofia. Literatura i sztuka. Historycy rzymscy. Wierzenia
religijne. Wzorowanie się na kulturze greckiej. Dorobek cywilizacyjny Rzymian. Wkład Rzymian
do kultury europejskiej w dziedzinie organizacji życia społecznego, kultury, nauki i gospodarki.
Rola starożytnego Rzymu w przekazie cywilizacyjnego dziedzictwa starożytności.
18. Narodziny i rozwój chrześcijaństwa
Życie i nauka Jezusa Chrystusa. Świadectwa historyczne o Jezusie. Apostołowie. Nowy Testament.
Szerzenie się nowej wiary. Prześladowania. Organizacja gmin chrześcijańskich. Chrystianizacja
Cesarstwa. Źródła do dziejów chrześcijaństwa.
19. Kościół a Cesarstwo
Edykt mediolański. Organizacja Kościoła. Synody i sobory. Religijność i kultura chrześcijańska.
Relacje państwa i Kościoła na Wschodzie i na Zachodzie.
20. Barbarzyńcy
Kontakty Cesarstwa z barbarzyńcami – handel. Najazdy ludów barbarzyńskich – przyczyny.
Wędrówka ludów. Osiedlanie się barbarzyńców w granicach Cesarstwa. Kontakty Rzymu z
ziemiami polskimi – szlak bursztynowy.
21. Upadek Cesarstwa Rzymskiego na Zachodzie
Wewnętrzne i zewnętrzne przyczyny upadku. Kryzys ekonomiczny, polityczny, społeczny i
moralny. Najazdy barbarzyńców. Upadek Cesarstwa na Zachodzie. Powstanie państw
barbarzyńskich. Początki Europy.
■ ŚREDNIOWIECZE
22. Tworzenie się Europy
Czynniki tworzące Europę: starożytne źródła kultury (Grecja i Rzym), ludy barbarzyńskie,
chrześcijaństwo. Rola benedyktynów.
23. Pierwsze państwa w Europie
Nietrwałość pierwszych państw germańskich. Państwo Franków – przyczyny trwałości. Charakter
władzy, stosunki społeczne. Stosunki z papiestwem – powstanie Państwa Kościelnego.
24. Cesarstwo Wschodnie
Próba odbudowy imperium za Justyniana. Kodyfikacja prawa. Stosunek cesarzy do religii. Herezje.
5
Zerwanie z Kościołem rzymskim. Kultura, sztuka, nauka. Odrębność od kultury Zachodu.
25. Arabowie
Mahomet. Koran. Religia. Podboje Arabów. Nauka, kultura, sztuka. Rola Arabów w
średniowiecznej Europie. Podstawowe symbole i zasady islamu. Źródła do dziejów Arabów.
26. Monarchia Karola Wielkiego
Podboje Karola. Organizacja państwa. Renesans karoliński. Przywrócenie cesarstwa na Zachodzie.
Traktat w Verdun – początki Francji, Niemiec, Włoch. Źródła do dziejów karolińskich.
27. Cesarstwo Ottonów
Powstanie księstw niemieckich. Podbój Słowian połabskich. Koronacja cesarska Ottona I. Stosunki
z papiestwem. Idea uniwersalnego cesarstwa Ottona III.
28. Kształtowanie się systemu feudalnego
Geneza feudalizmu. Własność feudalna. Stosunki lenne. Obyczajowość feudalna. Rozwój
stosunków feudalnych w Kościele.
29. Słowianie
Pochodzenie Słowian, ich pierwotne siedziby, wędrówka. Kultura, wierzenia, obyczaje. Pierwsze
państwa słowiańskie. Chrystianizacja Słowian – rola świętych Cyryla i Metodego, liturgia
słowiańska. Źródła mówiące o Słowianach.
30. Powstanie państwa polskiego
Plemiona polskie, ich siedziby. Pierwsze organizacje państwowe (Wiślanie, Polanie). Ekspansja
Polan. Dynastia Piastów.
31. Państwo Mieszka I
Władza książęca, drużyna, organizacja grodowa. Stosunki z sąsiadami. Przyjęcie chrztu – jego
znaczenie religijne, kulturowe i polityczne. Polska a cesarstwo. Obszar i ludność Polski u schyłku
panowania Mieszka. Państwo Mieszka w świetle przekazów źródłowych.
32. Polska za Bolesława Chrobrego
Misja św. Wojciecha. Zjazd w Gnieźnie. Wojny z cesarstwem i Rusią . Zdobycze terytorialne.
Koronacja. Zasługi Chrobrego – podniesienie rangi państwa (królestwo), niezależność kościelna
(metropolia gnieźnieńska).
33. Kryzys monarchii wczesnopiastowskiej
Trudności państwa po śmierci Chrobrego. Utrata zdobyczy terytorialnych. Uzależnienie od
cesarstwa. Bunt możnych, powstanie ludowe, reakcja pogańska. Rozpad państwa. Odbudowa
państwa i organizacji kościelnej przez Kazimierza Odnowiciela.
34. Państwo i społeczeństwo wczesnopiastowskie
Państwo patrymonialne. Administracja, wojskowość, skarbowość . Prawo książęce. Grupy
społeczne – możni, rycerstwo, duchowieństwo, chłopi wolni i niewolni. Grody i klasztory.
35. Kultura średniowieczna
Kręgi kulturowe: Zachód, Bizancjum, Arabowie. Związek kultury z religią . Uniwersalizm. Rola
Kościoła. Zakony. Szkoły i uniwersytety. Teologia i filozofia, literatura, muzyka. Kultura rycerska,
dworska i mieszczańska. Rola łaciny. Sztuka romańska i gotycka.
36. Przeobrażenia gospodarczo-społeczne w wiekach XI–XIII
Wzrost demograficzny. Postęp techniczny. Trójpolówka. Nowe prawa osadnicze. Rozwój handlu i
rzemiosła. Przejście od gospodarki naturalnej do towarowej. Lokacja miast, ich ustrój.
Gospodarcze, polityczne i kulturowe funkcje miast w średniowieczu.
37. Spór papiestwa z cesarstwem
Reformy Kościoła. Schizma wschodnia. Uniwersalizm papieski. Walka Kościoła o uwolnienie się
spod władzy świeckiej. Spór o inwestyturę.
38. Wyprawy krzyżowe
Chrześcijaństwo a islam. Przyczyny krucjat. Pierwsza krucjata i powstanie państw krzyżowców w
Ziemi Świętej. Zakony rycerskie. Czwarta krucjata i jej skutki. Znaczenie krucjat.
39. Polska w okresie walki papiestwa z cesarstwem
Polityka Bolesława Śmiałego – wzrost znaczenia Polski. Koronacja Bolesława Śmiałego. Konflikt z
biskupem Stanisławem, śmierć biskupa i wygnanie króla. Słabość Polski za Władysława Hermana.
6
40. Polska za Bolesława Krzywoustego
Podział kraju. Walka Bolesława ze Zbigniewem. Wojna z cesarstwem. Przyłączenie i
chrystianizacja Pomorza. Statut Krzywoustego. Kronika Galla Anonima.
41. Polska w okresie rozbicia dzielnicowego
Główne dzielnice. Seniorat. Wzrost roli możnowładztwa. Zagrożenia zewnętrzne – Brandenburgia,
Krzyżacy, Tatarzy. Rozwój osadnictwa. Lokacje miast. Rozwój rzemiosła i handlu. Kształtowanie
się stanów.
42. Zjednoczenie Polski
Czynniki sprzyjające zjednoczeniu. Rola Kościoła. Rozwój świadomości narodowej. Działalność
zjednoczeniowa Henryka Prawego i Przemysła II. Wacław II. Odbudowa Królestwa Polskiego
przez Władysława Łokietka. Koronacja. Wojna z Krzyżakami – Płowce.
43. Kryzys XIV–XV wieku
Kryzys Kościoła i papiestwa. Herezje. Niewola awiniońska i schizma zachodnia. Koncyliaryzm.
„Czarna śmierć”. Wojna stuletnia. Kryzys demograficzny, gospodarczy i społeczny. Nowe formy
gospodarki pieniężnej. Nowe szlaki i ośrodki handlowe.
44. Królestwo Polskie za Kazimierza Wielkiego
Polityka zagraniczna Kazimierza. Traktaty i układy międzynarodowe – wzrost siły i znaczenia
Polski w Europie. Nowe kierunki ekspansji (Ruś Czerwona). Unia z Węgrami. Zmiany struktury
społeczno-wyznaniowej Polski po przyłączeniu ziem ruskich. Polityka gospodarcza Kazimierza.
Spisanie praw. Poprawa obronności. Społeczeństwo stanowe. Założenie Akademii Krakowskiej.
Korona Królestwa Polskiego.
45. Unia polsko-litewska
Królowa Jadwiga. Rozwój Wielkiego Księstwa Litewskiego. Przyczyny unii. Unia w Krewie.
Chrystianizacja Litwy. Rola dziejowa unii.
46. Wielka wojna z zakonem
Konflikt polsko-krzyżacki. Sprawa Żmudzi. Grunwald. Pokój toruński. Spór polsko-krzyżacki na
soborze w Konstancji. Paweł Włodkowic.
47. Kultura średniowiecznej Polski
Rola Kościoła. Zabytki architektury romańskiej i gotyckiej (kościoły, klasztory, zamki). Literatura.
Kroniki (roczniki Jana Długosza). Uniwersytet w Krakowie. Sztuka (ołtarz Wita Stwosza). Kultura
rycerska – sławni rycerze (Zawisza Czarny).
48. Ekspansja turecka
Turcy osmańscy i ich podboje. Odnowienie unii polsko-węgierskiej. Bitwa pod Warną. Upadek
Konstantynopola. Charakter imperium osmańskiego, stosunek do ludów podbitych.
■ EPOKA NOWOŻYTNA
49. Humanizm i renesans
Źródła kultury renesansu. Nowa koncepcja świata i człowieka. Humanizm. Studia nad antykiem.
Literatura i sztuka. Wielcy twórcy renesansu. Wynalazek druku. Renesans europejski. Źródła do
poznania dziejów nowożytnych.
50. Wielkie odkrycia geograficzne
Wiedza geograficzna w średniowieczu. Przyczyny odkryć (poszukiwanie drogi do Indii). Postęp w
żegludze i astronomii. Kultury prekolumbijskie. Odkrycie Ameryki. Wyprawa Vasco da Gamy.
Podróż Magellana. Wyprawy konkwistadorów. Skutki odkryć geograficznych.
51. Reformacja
Przyczyny reformacji. Wystąpienie Marcina Lutra. Przyczyny szerzenia się reformacji. Główne
kierunki – luteranizm, kalwinizm, anglikanizm. Reformacja w różnych krajach i podział religijny
Europy.
52. Katolicka reforma i kontrreformacja
Kościół wobec reformacji. Reformy wewnętrzne. Sobór trydencki. Reforma liturgii i dyscypliny
kościelnej. Definiowanie dogmatów. Nowe formy duszpasterstwa. Jezuici.
7
53. Narodziny kapitalizmu w Europie XVI wieku
Przemiany ekonomiczne. Rewolucja cen. Rozwój handlu – banki, giełdy, pieniądz. Nowe metody
wytwórczości. Nowa moralność ekonomiczna (kalwinizm).
54. Polska za Jagiellonów
Polska za Kazimierza Jagiellończyka. Wojna trzynastoletnia. Pokój toruński. Likwidacja państwa
zakonnego. Hołd pruski. Polityka dynastyczna Jagiellonów. Rywalizacja z dynastią Habsburgów.
Jagiellonowie wobec ekspansji tureckiej. Rozwój państwa moskiewskiego – konflikt z Litwą.
Sekularyzacja Inflant. Walka o Inflanty.
55. Kultura renesansu w Polsce
Mecenat Jagiellonów. Rozwój nauki. Architektura. Sztuka. Literatura. Historiografia. Twórcy i ich
dzieła. Wkład Polaków do kultury i nauki europejskiej.
56. Reformacja i katolicyzm w Rzeczypospolitej
Przyczyny reformacji w Polsce i jej zasięg. Główne nurty. Reakcja Kościoła. Działalność jezuitów
– Stanisław Hozjusz, Piotr Skarga. Szkolnictwo. Tolerancja religijna. Konfederacja warszawska.
Unia brzeska.
57. Gospodarka folwarczno-pańszczyźniana
Rozwój ekonomiczny po odzyskaniu Pomorza – rola Gdańska. Eksport zboża – Polska spichlerzem
Europy. Folwark i jego produkty. Wzrost pańszczyzny i poddaństwa chłopów. Ograniczanie roli
mieszczaństwa. Życie codzienne na wsi i w mieście.
58. Demokracja szlachecka
Przywileje szlacheckie. Sejmiki. Sejm. Konstytucja Nihil novi. Ruch egzekucyjny. Ideologia
szlachecka. Unia lubelska. Kształt Rzeczypospolitej po unii. Wolna elekcja – „artykuły
henrykowskie” i pacta conventa.
59. Kultura i gospodarka Europy XVII wieku
Kultura baroku – nowy styl w literaturze i sztuce. Teatr i muzyka. Barokowa pobożność.
Organizacja handlu i produkcji (kompanie i manufaktury). Rynek kapitałowy.
60. Życie polityczne w Europie XVII wieku
Europejska polityka wyznaniowa. Wojna trzydziestoletnia. Absolutyzm we Francji. Rewolucja
angielska i monarchia parlamentarna w Anglii. Rosja carska. Specyfika ustroju Rzeczypospolitej
Obojga Narodów na tle Europy.
61. Rzeczpospolita za Wazów
Wzrost przewagi magnaterii. Rozwój latyfundiów. Interesy dynastyczne Wazów. Próby
wzmocnienia władzy królewskiej. Wojny z Rosją, Szwecją i Turcją. Powstanie Chmielnickiego.
Rozwój oligarchii.
62. Barok i ideał sarmacki
Rzeczpospolita szlachecka – kraj wielu kultur i religii. Wpływy Wschodu i Zachodu. Zmiany w
religijności. Architektura, sztuka, literatura. Mecenat królewski i magnacki. Ideologia i styl życia
szlachty, obyczajowość sarmacka. Promieniowanie kultury polskiej na kraje sąsiednie.
„Przedmurze chrześcijaństwa”.
63. Wewnętrzne i zewnętrzne przyczyny kryzysu Rzeczypospolitej w XVII-XVIII wieku
Skutki wojen, straty terytorialne, upadek gospodarki, kryzys skarbu i wojska. Liberum veto i próby
reform. Reformy Piotra I, Marii Teresy i Józefa II. Powstanie i rozwój Królestwa Pruskiego.
Absolutyzm oświecony. Ingerencja sąsiadów w sprawy Polski. Regres kulturalny i upadek moralny.
Projekty reform – Stanisław Konarski, Stanisław Leszczyński.
64. Epoka oświecenia
Podłoże przewrotu umysłowego. Idee oświecenia i ich twórcy. Krytyka religii, deizm.
Encyklopedyści. Rozwój nauki, wynalazki, podróże. Architektura, sztuka, literatura, muzyka.
Teoria umowy społecznej i trójpodziału władz. Źródła do poznania epoki oświecenia.
65. Powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej
Osadnictwo europejskie w Nowym Świecie. Kolonie angielskie. Bunt przeciw metropolii, wojna o
niepodległość, udział Polaków. Deklaracja Niepodległości i Konstytucja Stanów Zjednoczonych –
zasady ustroju. Eksterminacja Indian – rozwój terytorialny Stanów Zjednoczonych Ameryki.
8
66. Rewolucja francuska
Społeczeństwo i dwór w przededniu rewolucji. Przyczyny rewolucji. Zwołanie Stanów
Generalnych i zburzenie Bastylii. Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela. Konstytucja. Kluby.
Wojna z Prusami i Austrią. Obalenie monarchii. Terror. Walka z religią i Kościołem.
Kontrrewolucja. Rządy Dyrektoriatu. Bilans rewolucji.
67. Próby reform Rzeczypospolitej
Reformy sejmu konwokacyjnego. Elekcja Stanisława Poniatowskiego. Konfederacja barska.
Pierwszy rozbiór Rzeczypospolitej. Reformy sejmu rozbiorowego. Ożywienie gospodarcze.
68. Kultura oświecenia w Polsce
Mecenat Stanisława Augusta. Szkolnictwo – Komisja Edukacji Narodowej. Rozwój nauki,
literatury i publicystyki. Architektura, sztuka, muzyka, teatr. Obyczajowość.
69. Sejm Wielki
Zmiana sytuacji międzynarodowej. Otwarcie Sejmu Wielkiego. Program reform i walka z ich
przeciwnikami. Sprawa mieszczańska. Konstytucja 3 maja. Znaczenie Konstytucji 3 maja.
70. Upadek Polski
Wojna w obronie Konstytucji 3 maja. Konfederacja targowicka. Drugi rozbiór Rzeczypospolitej.
Rządy targowiczan. Wybuch powstania. Kościuszko naczelnikiem. Przebieg powstania. Sprawa
chłopska. Upadek powstania i trzeci rozbiór Rzeczypospolitej. Abdykacja króla Stanisława
Augusta.
71. Przyczyny upadku Polski
Przyczyny wewnętrzne i zewnętrzne upadku Rzeczypospolitej. Rola obcej interwencji. Postawy
społeczeństwa i Kościoła wobec upadku. Dyskusja historyczna o przyczynach upadku.
■ WIEK XIX
72. Europa napoleońska
Wojny Napoleona we Włoszech i Egipcie. Zamach stanu – dyktatura wojskowa. Cesarstwo.
Reformy wewnętrzne – Kodeks Napoleona. Zasięg podbojów. Wojny z koalicją. Blokada
kontynentalna. Wyprawa na Rosję. „Sto dni”. Waterloo. Znaczenie okresu napoleońskiego –
przemiany w Europie.
73. Sprawa polska w okresie napoleońskim
Postawy polityczne Polaków wobec utraty niepodległości. Legiony Dąbrowskiego i ich znaczenie.
Polska w koncepcjach politycznych Napoleona. Walki Polaków u boku Napoleona (Hiszpania).
Księstwo Warszawskie i jego znaczenie w dziejach Polski.
74. System wiedeński
Kongres wiedeński i jego postanowienia. Decyzje w sprawie polskiej. Święte Przymierze. Walka
starego porządku z nowym.
75. Rewolucja przemysłowa
Wynalazki techniczne i ich zastosowanie w produkcji. Klasyczna ekonomia polityczna. Środki
transportu i komunikacji. Przemiany demograficzne. Urbanizacja i industrializacja. Migracje.
Zmiany struktury społecznej – klasa robotnicza, właściciele kapitału, klasa średnia. Walka
robotników o poprawę ich położenia. Upowszechnienie oświaty i kultury. Nowe teorie
ekonomiczne i polityczne.
76. Ruchy narodowe i niepodległościowe w Europie
Odrodzenie uczuć narodowych w epoce romantyzmu. Ruchy niepodległościowe i rewolucje.
Wiosna Ludów. Konstytucje i parlamenty w krajach europejskich. Polacy w Wiośnie Ludów.
77. Ziemie polskie pod panowaniem rosyjskim w latach 1815–1830
Królestwo Polskie i ziemie włączone do Rosji. Zróżnicowanie postaw Polaków wobec Królestwa
Kongresowego. Rozwój przemysłu i oświaty. Działalność Franciszka Ksawerego DruckiegoLubeckiego i Stanisława Staszica. Opozycja sejmowa – kaliszanie. Tajne związki. Klasycyzm i
romantyzm.
9
78. Powstanie listopadowe
Przyczyny wybuchu powstania. Noc Listopadowa. Rząd Narodowy i detronizacja cara. Wojna z
Rosją. Upadek powstania – jego znaczenie. Represje popowstaniowe.
79. Wielka Emigracja
Kierunki emigracji. Główne nurty i postaci Wielkiej Emigracji. Działalność polityczna i kulturalna
Wielkiej Emigracji. Wkład emigrantów w kulturę, naukę i gospodarkę Polski oraz innych krajów.
80. Życie w zaborach pruskim i austriackim w latach 1815–1864
Wielkie Księstwo Poznańskie. Polityka pruska wobec Polaków. Przemiany społeczne i gospodarcze
– uwłaszczenie chłopów. Praca organiczna – Karol Marcinkowski, Dezydery Chłapowski, Tytus
Działyński. Działalność konspiracyjna. Walka o odrodzenie polskości na Śląsku, Warmii i
Mazurach. Rzeczpospolita Krakowska. Rozwój oświaty, kultury i życia narodowego. Zacofanie
gospodarcze Galicji. Polityka władz austriackich. Powstanie krakowskie. Rabacja. Uwłaszczenie
chłopów.
81. Powstanie styczniowe
Odrodzenie narodowe i religijne w Królestwie Polskim. „Rewolucja moralna”. Biali i Czerwoni.
Działalność Aleksandra Wielopolskiego. Branka i wybuch powstania. Przebieg powstania. Udział
Polaków z innych zaborów i ochotników z innych państw w powstaniu. Romuald Traugutt
dyktatorem powstania. Uwłaszczenie chłopów. Skutki powstania.
82. Świat w drugiej połowie XIX wieku
Cesarstwo we Francji. Wojna krymska. Nowe państwa bałkańskie. Zjednoczenie Włoch, likwidacja
Państwa Kościelnego. Wielka Brytania w epoce wiktoriańskiej. Wojna secesyjna w Stanach
Zjednoczonych. Kolonizacja Dzikiego Zachodu. Japonia i Chiny. Rozwój gospodarczy Prus i
wzrost ich roli w Związku Niemieckim. Polityka Bismarcka. Wojna francusko-pruska. Cesarstwo
Niemieckie. Przyczyny i skutki demokratyzacji życia politycznego.
83. Rozwój gospodarczy świata
Nowe odkrycia i wynalazki. Nowe źródła energii. Koncentracja produkcji i kapitału. Kapitalizm
monopolistyczny. Różnice w rozwoju ekonomicznym państw. Rozwój nauki i techniki. Przemiany
w życiu ludzi. Skutki postępu technicznego dla środowiska naturalnego.
84. Ekspansja kolonialna
Źródła dziewiętnastowiecznego kolonializmu: poszukiwanie surowców, rynków zbytu i taniej siły
roboczej. Kierunki i zasięg ekspansji kolonialnej. Rywalizacja mocarstw o strefy wpływów.
Narodziny imperiów. Konflikty kolonialne. Pozytywne i negatywne skutki polityki kolonialnej.
85. Kultura przełomu wieków
Upowszechnienie oświaty i kultury. Nowe prądy umysłowe i artystyczne. Literatura, malarstwo,
architektura. Narodziny kina. Demokratyzacja obyczajów. Rozwój prasy. Moda i sport. Źródła do
poznania wieków XIX i XX.
86. Sytuacja na ziemiach polskich po powstaniu styczniowym
Różnice w rozwoju gospodarczym. Rewolucja przemysłowa. Zmiany struktury społecznej.
Narodziny inteligencji. Przemiany kulturowe i obyczajowe. Stosunki narodowościowe. Emigracja
zarobkowa. Życie w zaborach rosyjskim i pruskim (walka z rusyfikacją i germanizacją). Galicja
ośrodkiem kultury i życia narodowego. Pozytywizm polski. Sytuacja Kościoła na ziemiach
polskich.
87. Nowoczesne ruchy polityczne na ziemiach polskich
Odrodzenie dążeń narodowych i niepodległościowych. Obóz narodowy. Początki socjalizmu. Ruch
ludowy. Odrodzenie narodowe wśród Ukraińców, Litwinów, Białorusinów, Żydów.
88. Kultura polska przełomu wieków
Rola kultury w życiu narodu w niewoli (trylogia Sienkiewicza, malarstwo Matejki). Szkolnictwo i
tajne nauczanie. Rozwój nauki i sztuki. Literatura, historiografia, teatr, muzyka. Kultura polska na
tle kultury europejskiej.
10
■ WIEK XX
89. Sytuacja na ziemiach polskich w przededniu I wojny światowej
Rewolucja lat 1905–1907 w zaborze rosyjskim i jej konsekwencje. Działalność Romana
Dmowskiego i Józefa Piłsudskiego. Obozy polityczne wobec nadchodzącej wojny.
90. I wojna światowa
Sprzeczności między mocarstwami. Trójprzymierze i Trójporozumienie. Wybuch wojny. Państwa
walczące. Przebieg działań wojennych. Przewrót w technice wojennej. Rewolucja lutowa w Rosji,
przewrót bolszewicki – ustanowienie komunizmu (rola Lenina). Reakcja państw europejskich na
wydarzenia w Rosji. Rewolucja w Niemczech. Rozpad Austro-Węgier. Zakończenie działań
wojennych.
91. Sprawa polska w czasie I wojny światowej
Orientacje na ziemiach polskich w przededniu wojny – przywódcy i ich poglądy. Stosunek państw
zaborczych do sprawy polskiej. Polski wysiłek zbrojny w czasie wojny. Działania dyplomatyczne.
Umiędzynarodowienie sprawy polskiej. Przyczyny odzyskania niepodległości.
PROCEDURY OSIĄGANIA CELÓW KSZTAŁCENIA
Sposoby realizacji programu zależą w znacznej mierze od decyzji podjętych przez nauczyciela na
podstawie znajomości konkretnych uwarunkowań nauczania w danej klasie. Treści nauczania,
podane w programie, mogą być zaprezentowane według różnych strategii edukacji historycznej.
Uwagi zamieszczone poniżej mają na celu jedynie przedstawienie ogólnych zasad realizacji
programu i naświetlenie zagadnień istotnych dla zaplanowania podziału treści nauczania, użycia
środków dydaktycznych, doboru metody nauczania.
1. Podział treści kształcenia na jednostki lekcyjne
Podane w programie treści kształcenia mają charakter ramowy. Liczba godzin lekcyjnych
poświęconych omówieniu poszczególnych epok historycznych oraz zagadnień tematycznych
zależeć będzie od decyzji nauczyciela znającego zainteresowania, predyspozycje i możliwości
intelektualne swoich uczniów.
2. Środki dydaktyczne do realizacji programu
Podręcznik jest podstawowym źródłem wiedzy dla ucznia oraz ważnym środkiem realizacji
programu. Powinien być zatem regularnie wykorzystywany przez nauczyciela na lekcjach historii.
Podręcznik, jako spójna merytorycznie i konstrukcyjnie całość, zawiera pakiet informacji
niezbędnych w procesie nauczania-uczenia się. Ma za zadanie kształtować wymagane przez
podstawę programową umiejętności poprzez wykorzystywanie podstawowego tekstu autorskiego
oraz obudowy dydaktycznej, na którą składają się m.in.: teksty źródłowe, mapy, ilustracje,
wykresy, tabele itp. Powinien służyć jako ważne źródło wiedzy także podczas pracy ucznia w
domu. W tym celu konieczne jest kształcenie u uczniów umiejętności selekcji materiału,
oddzielania treści istotnych od drugorzędnych, samodzielnego wykonywania zadań i ćwiczeń
zamieszczonych w różnych częściach podręcznika.
Źródła historyczne – pisane i niepisane – stanowią podstawę badań nad przeszłością. Zgodnie z
założeniami podstawy programowej jednym z ważniejszych celów edukacji historycznej w
gimnazjum jest kształcenie u uczniów umiejętności analizy i krytyki źródeł historycznych: pisanych
i niepisanych. Spośród źródeł niepisanych uczeń gimnazjum najczęściej spotyka się ze źródłami
ikonograficznymi.
Przedstawiona poniżej procedura pracy ucznia ze źródłami historycznymi dotyczy wszystkich
typów źródeł, z którymi spotyka się uczeń gimnazjum.
11
Uczeń posiadający umiejętność korzystania ze źródła historycznego:
• poprawnie określa rodzaj źródła,
• wie, że konieczne jest określenie daty i miejsca powstania źródła – wie, w jaki sposób te
informacje uzyskać (podręcznik, encyklopedie, opracowania monograficzne),
• wie, że konieczne jest określenie okoliczności powstania źródła – autora (fundatora, mecenasa),
celu powstania źródła, wie, w jaki sposób te informacje uzyskać (podręcznik, encyklopedie,
opracowania monograficzne),
• w przypadku źródła pisanego uczeń potrafi przeczytać je ze zrozumieniem.
Prawidłowe wykorzystanie źródła historycznego w procesie dydaktycznym wymaga:
• wyjaśnienia pojęć (źródło pisane), symboli, elementów (źródła niepisane) występujących w
źródle,
• przypomnienia lub wprowadzenia wiadomości o osobach występujących w źródle lub cechach
stylu architektury, malarstwa, rzeźby, reprezentowanego przez źródło,
• określenia i analizy problemów, które można omówić, wykorzystując dane źródło – odpowiedzi
na postawione pytania, własne wnioski i oceny,
• w odniesieniu do źródeł pisanych i części ikonograficznych (np. fotografie, niektóre obrazy)
oceny wiarygodności źródła – kto był jego autorem, w której epoce powstało źródło, czy autor
źródła uczestniczył w opisywanych lub przedstawianych wydarzeniach albo miał informacje z
pierwszej ręki na ich temat; w odniesieniu do źródeł pisanych określenia – czy autor ma
krytyczny stosunek do opisywanych wydarzeń i postaci, czy rzetelnie przedstawia fakty itd.
W pracy z uczniami nauczyciel może wykorzystać jedno lub kilka źródeł różnych typów. Dobre
wyniki dydaktyczne daje praca z kilkoma źródłami o różnym charakterze (np. źródła pisane,
ikonograficzne czy kartograficzne) i stopniu trudności, odnoszącymi się do tego samego
zagadnienia. Propozycje różnorodnych źródeł dotyczących tego samego zagadnienia autorzy
zamieścili w podręczniku.
Kształcenie u uczniów umiejętności pracy ze źródłem historycznym należy zaczynać od źródeł
prostych w analizie i interpretacji, w miarę doskonalenia umiejętności uczniów możliwe jest
wprowadzanie źródeł trudniejszych. W czasie pracy każdy uczeń powinien mieć źródło przed sobą.
Środki dydaktyczne, takie jak mapy, atlasy, słowniki czy różnego rodzaju opracowania,
odgrywają ważną rolę w procesie kształcenia gimnazjalnego. Są one pomocne zarówno w analizie
tekstów źródłowych, jak i realizacji treści nauczania. Szczególnie istotne są mapy i atlasy,
umożliwiające umiejscowienie wydarzeń w konkretnej przestrzeni historycznej, oraz zestawienia
chronologiczne, statystyczne, tabele synchroniczne kształcące orientację w czasie historycznym.
Słowniki i opracowania pomagają uczniom w przyswajaniu trudniejszych terminów i pojęć
historycznych, niekiedy mogą być wykorzystywane w pracy ze źródłem historycznym (określanie
czasu powstania, autora itd.).
Najbardziej atrakcyjną formą wzbogacania lekcji, a co za tym idzie skuteczniejszego
przyswajania wiedzy, jest wykorzystanie dostępnych środków audiowizualnych. Ich zastosowanie
na lekcjach historii pomaga zainteresować uczniów przedmiotem i przyczynia się do pogłębienia
wiedzy historycznej. Obraz bowiem znacznie łatwiej trafia do odbiorcy niż słowo. Dlatego też
środki audiowizualne (np. programy komputerowe, filmy wideo, audycje telewizyjne) czy wizualne
(np. slajdy, foliogramy) są cennym uzupełnieniem i urozmaiceniem lekcji i powinny być w miarę
możliwości często używane.
3. Metody pracy na lekcji
Metody podające (metoda wykładowa, opis, pokaz), będące przez wiele lat podstawową formą
nauczania i sprawdzone dzięki wieloletniej praktyce, nadal pełnią ważną funkcję w nauczaniu,
mimo że dziś większy nacisk kładzie się na metody problemowe i poszukujące (rozmowę
nauczającą, pracę pod kierunkiem, dyskusję). Wykład nauczyciela jest niezbędny dla zrozumienia
przez uczniów treści materiału, wyjaśnienia pytań i problemów. Natomiast kształcenie umiejętności
wymaga zastosowania metod aktywizujących, rozbudzających zainteresowanie historią. Wśród
12
nich godne polecenia są: debata, dyskusja, gry dydaktyczne i inne metody angażujące i
organizujące cały zespół klasowy, wymagające formułowania i wypowiadania własnych poglądów,
a także oceny poglądów innych. Stosunkowo łatwa do wykorzystania na lekcji jest praca w
grupach. Ułatwia ona kształcenie u uczniów umiejętności pracy w zespole. Natomiast
odpowiednio sformułowane zadania, które uczniowie powinni wykonać w domu, a także ćwiczenia
warsztatowe rozwijają umiejętność samodzielnej pracy uczniów. Nauczyciel powinien pamiętać o
przemiennym stosowaniu na lekcjach historii rozmaitych metod i technik pracy, dążeniu do
uatrakcyjnienia lekcji i dawaniu uczniom okazji do twórczej pracy. Wybór metod kształcenia
wykorzystywanych na danej lekcji zależy od kilku czynników: treści kształcenia, planowanych
celów zajęć, środków dydaktycznych posiadanych lub pozostających w dyspozycji nauczyciela,
wreszcie od zainteresowań i preferencji uczniów.
4. Indywidualizacja nauczania
Przygotowanie do aktywnego życia w społeczeństwie to przewodni cel edukacji szkolnej.
Nauczyciel powinien zatem dopasować zakres programu i wymagań do możliwości intelektualnych
i zainteresowań uczniów. W indywidualizacji nauczania szczególne znaczenie ma praca z uczniami
zdolnymi. Uczniom zdolnym, zainteresowanym historią, należy proponować czytanie lektur
historycznych, pisanie poważniejszych prac i uczestnictwo w konkursach historycznych.
Zaangażowanie to powinno znaleźć odbicie zarówno w ocenach przedmiotowych, jak i w ocenie z
zachowania. W pracy z uczniami słabszymi, w trosce o uzyskanie przez nich ocen pozytywnych
(chodzi o wyrównywanie poziomu wiedzy), należy stawiać im zadania możliwie proste,
umożliwiające opanowanie podstaw wiedzy i umiejętności.
5. Korelacja z innymi przedmiotami
Poza lekcjami historii treści historyczne wchodzą także w skład innych przedmiotów nauczania
(języka polskiego, sztuki, wiedzy o społeczeństwie). Wskazane jest zatem porozumienie i
współpraca nauczyciela historii z nauczycielami innych przedmiotów bloku humanistycznego. Na
lekcje historii można zapraszać nauczycieli języka polskiego, geografii, plastyki lub muzyki,
prosząc o krótkie wypowiedzi uzupełniające, można nawet wspólnie z nimi prowadzić lekcję.
Podobnie nauczyciel historii może brać udział na przykład w lekcji języka polskiego, prezentując
krótkie historyczne wprowadzenie w wybraną epokę literacką. Korelacja międzyprzedmiotowa
poszerza punkt widzenia ucznia, umożliwia wieloaspektowe spojrzenie na problem, a także wyrabia
u ucznia przekonanie o jedności (uniwersalności) wiedzy, pokawałkowanej dla potrzeb szkoły na
poszczególne przedmioty. Obok korelacji treści nauczania można korelować także umiejętności
uczniów (np. w zakresie analizy, wyciągania wniosków, interpretacji literackiej i historycznej,
ocenie dzieła sztuki), co służy zdobywaniu kompetencji ogólnohumanistycznych.
OSIĄGNIĘCIA UCZNIA I METODY ICH OCENY
1. Osiągnięcia ucznia
Realizacja niniejszego programu umożliwi uczniowi uzyskanie wiedzy i umiejętności
przewidzianych w podstawie programowej historii dla gimnazjum, w szczególności w zakresie:
• umiejscawiania konkretnych wydarzeń, faktów, procesów w określonym czasie i przestrzeni
historycznej,
• rozumienia ciągłości i zmienności procesów w dziejach,
• poznawania i rozumienia związków (w kontekście historycznym) człowieka z jego społecznością
lokalną, kulturą (lub szerzej – kręgiem kulturowym), ojczyzną, narodem i religią,
• chronologicznego przedstawiania wydarzeń,
13
• porządkowania wydarzeń w czasie,
• posługiwania się mapą,
• operowania podstawowymi pojęciami historycznymi,
• analizy źródeł,
• odczytywania danych kartograficznych, statystycznych, posługiwania się encyklopedią,
• wyciągania wniosków z informacji,
• wiązania wydarzeń dziejów powszechnych z historią Polski,
• ujmowania treści historycznych w związkach przyczynowo-skutkowych,
• oceniania faktów i wydarzeń historycznych,
• dostrzegania związków między przeszłością, teraźniejszością a przyszłością,
• znajomości i oceny najważniejszych wydarzeń,
• dokonywania porównawczej analizy faktów historycznych,
• określania charakterystycznych cech poszczególnych epok,
• rozumienia związku człowieka ze środowiskiem naturalnym,
• poznania źródeł cywilizacji europejskiej i wkładu innych cywilizacji do kultury światowej,
• interpretacji utworu literackiego i dzieła sztuki oraz objaśnienia zabytku,
• pisania prac historycznych,
• formułowania wypowiedzi,
• dyskusji i uzasadniania własnego stanowiska.
2. Wiedza, pojęcia i zagadnienia konieczne do poznania i zrozumienia
kolejnych epok
W trakcie edukacji historycznej w gimnazjum uczeń powinien uzyskać wiedzę o zagadnieniach
związanych z poszczególnymi epokami i umiejętność operowania pojęciami w następującym
zakresie:
■ PREHISTORIA I STAROŻYTNOŚĆ
Wiedza
• warunki życia ludzi w czasach najdawniejszych
• warunki naturalne starożytnej Mezopotamii, Egiptu, Palestyny, Grecji i Rzymu oraz ich wpływ na
tworzenie się pierwszych cywilizacji
• dorobek cywilizacyjny Starożytnego Wschodu (formy państwowe, prawo, pismo, religie,
monoteizm)
• cywilizacja Greków (typy ustroju, formy kultu religijnego, osiągnięcia kulturalne – filozofia,
mity, teatr, sport, sztuka)
• cywilizacja Rzymian (zasięg geograficzny, instytucje polityczne, prawo rzymskie, niewolnictwo)
• narodziny i rozwój chrześcijaństwa
• źródła do dziejów starożytnych
Pojęcia
• człowiek, społeczeństwo, cywilizacja, państwo, prawo, religia, pismo, kultura
• monarchia, kolonizacja, polis, demokracja, republika, cesarstwo, obywatel, polityka,
niewolnictwo, kodyfikacja
• olimpiada, mity, filozofia, etyka, teatr
• monoteizm, chrześcijaństwo, Kościół, apostołowie, papież, biskup, męczennicy, święci, Ojcowie
Kościoła, diecezja, sobór, teologia
Zagadnienia konieczne do poznania i zrozumienia prehistorii i starożytności:
Początki społeczeństwa ludzkiego i jego kultury.
Źródła do poznania życia pierwszych ludzi.
14
Co zawdzięczamy Starożytnemu Wschodowi, Grecji i Rzymowi.
Monarchia, arystokracja i republika – porównanie różnych form sprawowania władzy w
świecie antycznym.
Różnice między religiami pogańskimi, judaizmem i chrześcijaństwem.
Dorobek cywilizacyjny starożytności.
■ ŚREDNIOWIECZE
Wiedza
• chrześcijaństwo jako fundament ideowo-religijny Europy oraz znaczenie Kościoła dla rozwoju
cywilizacyjnego kontynentu
• cechy charakterystyczne kultur średniowiecznych – zachodnioeuropejskiej, bizantyńskiej i
islamskiej
• powstawanie i przemiany struktur państwowych, społecznych i gospodarczych w Europie
• powstanie państwa polskiego i znaczenie Polski w Europie średniowiecznej
Pojęcia
• monarchia patrymonialna, monarchia stanowa, unia, rozdrobnienie feudalne, rozbicie
dzielnicowe, prawo książęce, wiec, drużyna, samorząd, statuty, dynastia
• senior, wasal, stan, rycerstwo, mieszczaństwo, immunitet, lenno, przywilej, inwestytura, cech,
czynsz, lokacja
• papiestwo, chrystianizacja, społeczność chrześcijańska, krucjata, herezja, schizma, klasztor,
zakon, mnich, prawo kanoniczne, konkordat, islam
• scholastyka, romanizm, gotyk, portal, witraż, katedra, chorał gregoriański, kronika, uniwersytet,
uniwersalizm
Zagadnienia konieczne do poznania i zrozumienia średniowiecza:
Elementy stanowiące o tożsamości Europy.
Mieszko I i Bolesław Chrobry budowniczymi państwa polskiego.
Związki Polski piastowskiej z łacińskim Zachodem – religia, kultura, polityka.
Rycerstwo średniowieczne – ideał i życie.
Stosunki państwa i Kościoła w średniowieczu. Znaczenie papiestwa.
Średniowieczny ideał dobrego władcy i jego porównanie z wybranymi władcami
europejskimi.
Główne osiągnięcia epoki średniowiecza.
Rozwój chrześcijaństwa wschodniego i zachodniego w średniowiecznej Europie.
Dzieje Twojego regionu i jego związek z Polską w średniowieczu.
■ NOWOŻYTNOŚĆ
Wiedza
• osiągnięcia renesansu i ich znaczenie dla następnych epok
• wielkie odkrycia geograficzne i ich skutki
• zasady reformacji i reformy katolickiej – podobieństwa i różnice; nowe wyznania chrześcijańskie
• terytorium, tożsamość i zróżnicowanie Rzeczypospolitej szlacheckiej
• charakterystyka kultury sarmackiej
• wewnętrzne i międzynarodowe przyczyny rozbiorów Rzeczypospolitej
• zalety i wady ustroju Rzeczypospolitej szlacheckiej
• charakterystyczne cechy monarchii absolutnej, monarchii konstytucyjnej, republiki
• charakterystyka baroku i jego główne osiągnięcia
• charakterystyka oświecenia i jego znaczenie dla następnych epok
• powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki i główne zasady ich ustroju
• idee rewolucji francuskiej
15
• zasady organizacji gospodarki w XVI–XVIII w.
• warunki życia codziennego
Pojęcia
• parlament, sejm, sejmik, konstytucja, demokracja szlachecka, absolutyzm, monarchia
parlamentarna, monarchia konstytucyjna, konfederacja, rokosz, rozbiory, rewolucja,
kontrrewolucja, trójpodział władz
• sarmatyzm, szlachta, magnateria, burżuazja
• rynek, kapitał, bank, giełda, nakład, manufaktura
• renesans, humanizm, barok, oświecenie, racjonalizm, klasycyzm, liberalizm, konserwatyzm,
etatyzm
• reformacja, sekularyzacja, reforma katolicka, kontrreformacja, Kościół narodowy, protestantyzm
Zagadnienia konieczne do poznania i zrozumienia nowożytności:
Wielkie odkrycia geograficzne i opanowywanie świata przez Europejczyków w XVI–
XVIII w.
Główne osiągnięcia epoki renesansu.
Unia Polski z Litwą – skutki religijne, cywilizacyjne i polityczne.
Porównanie reformacji i reformy katolickiej.
Społeczeństwa i państwa nowożytnej Europy.
Pozytywne i negatywne cechy ideału sarmackiego.
Przewrót umysłowy w oświeceniu.
Rewolucja francuska – „rewolucja filozofów".
Znaczenie Konstytucji 3 maja.
■ WIEK XIX I POCZĄTEK XX WIEKU
Wiedza
• przemiany obyczajowe i cywilizacyjne
• główne prądy umysłowe i ideologie
• polskie powstania narodowe – przyczyny i skutki
• walka Polaków o zachowanie tożsamości narodowej i odzyskanie niepodległości
• osiągnięcia polskiego romantyzmu i pozytywizmu
• warunki życia codziennego
• przyczyny i skutki I wojny światowej
• kierunki przemian gospodarczych i cywilizacyjnych
Pojęcia
• restauracja, powstanie, praca organiczna, konspiracja, partia polityczna, ideologia, wybory,
demokracja przedstawicielska, socjalizm, nacjonalizm, militaryzm, postęp, autonomia,
niepodległość, naród nowoczesny, emigracja
• rewolucja przemysłowa, kapitalizm, urbanizacja, industrializacja, klasa robotnicza, kolonializm,
wolny rynek, koniunktura, kryzys, monopol
• romantyzm, pozytywizm, naturalizm, modernizm, impresjonizm, ewolucjonizm, dekadentyzm
Zagadnienia konieczne do poznania i zrozumienia epoki wieku XIX i początku XX:
Główne wynalazki techniczne oraz ich zastosowanie w gospodarce i życiu codziennym.
Przemiany życia codziennego w Europie i Ameryce w XIX wieku.
Kultura europejska na przełomie wieków. Nowe kierunki w literaturze i sztuce. Początki
kultury masowej.
Zmiany w życiu politycznym społeczeństw europejskich.
Życie gospodarcze, społeczne i polityczne Polaków w trzech zaborach.
Rola kultury i religii dla zachowania polskiej tożsamości narodowej pod zaborami.
Różne drogi Polaków do niepodległości.
16
3. Metody oceny osiągnięć uczniów
Do oceny osiągnięć ucznia można wykorzystać następujące formy sprawdzania wiedzy i
umiejętności:
• wypowiedź ustną – odpowiedź z lekcji poprzednich, wypowiedź na temat lekcji bieżącej,
wypowiedź przy lekcjach powtórzeniowych,
• pracę klasową (np. test problemowy),
• pracę domową (m.in. pracę pisemną dotyczącą analizy źródeł, wypracowania, referaty),
• pracę w grupie zadaniowej,
• zaangażowanie i pracę ucznia na lekcjach prowadzonych metodami aktywizującymi.
Przedstawione wyżej formy sprawdzania wiedzy i umiejętności można uzupełniać o elementy
dodatkowe – zadania indywidualne dla ochotników (recenzje przeczytanych lektur, sporządzanie
pomocy dydaktycznych, przygotowanie we współpracy z nauczycielem wystąpień włączonych w
tok zajęć, udział w konkursach przedmiotowych).
Przy ocenianiu proponuje się sześciostopniową skalę ocen.
Ocenę dopuszczającą otrzymuje uczeń, który:
• ma braki w podstawowych wiadomościach, lecz z pomocą nauczyciela potrafi je nadrobić,
• rozwiązuje i wykonuje typowe zadania o niewielkim stopniu trudności,
• przejawia gotowość i chęć do przyswajania nowych wiadomości i współpracy z nauczycielem.
Ocenę dostateczną otrzymuje uczeń, który:
• opanował treści przewidziane w programie nauczania na poziomie podstawowym,
• rozwiązuje i wykonuje typowe zadania o średnim stopniu trudności i niewielkim stopniu
złożoności,
• próbuje porównywać, selekcjonować i klasyfikować fakty i informacje,
• dostrzega podstawowe związki pomiędzy różnymi faktami historycznymi,
• współpracuje z nauczycielem,
• wykazuje aktywność na lekcji.
Ocenę dobrą otrzymuje uczeń który:
• potrafi samodzielnie pracować z podręcznikiem, materiałem źródłowym,
• ustnie i pisemnie stosuje terminy i pojęcia historyczne,
• rozwiązuje typowe problemy z wykorzystaniem informacji z różnych źródeł,
• efektywnie współdziała w zespole i aktywnie pracuje w grupie,
• bierze udział w dyskusjach, wymianie poglądów, potrafi argumentować i bronić swoich racji.
Ocenę bardzo dobrą otrzymuje uczeń, który:
• opanował pełny zakres wiedzy i umiejętności określony programem nauczania historii w danej
klasie,
• sprawnie posługuje się wiadomościami,
• rozwiązuje samodzielnie problemy, potrafi samodzielnie interpretować i wyjaśniać fakty i
zjawiska historyczne,
• potrafi zastosować posiadaną wiedzę w ocenie bieżących wydarzeń,
• umie bronić swoich poglądów, a także potrafi dochodzić do porozumienia w kwestiach spornych,
• wnosi twórczy wkład w realizowane zagadnienia.
17
Ocenę celującą otrzymuje uczeń, który:
• w wysokim stopniu opanował treści programowe, rozszerzając swoją wiedzę o wiadomości
wykraczające poza program danej klasy,
• umie formułować oryginalne i przemyślane wnioski, hierarchizować i selekcjonować nabytą
wiedzę,
• bierze udział i osiąga znaczące sukcesy w konkursach przedmiotowych,
• samodzielnie i twórczo rozwija swoje zainteresowania.
Ocenę niedostateczną otrzymuje uczeń, który:
• nie opanował treści koniecznych,
• ma poważne braki w podstawowych wiadomościach, uniemożliwiające dalszą naukę,
• nie przejawia chęci przyswajania nowych wiadomości i współpracy z nauczycielem.
18