Nowotwory zlosliwe jam nosa i zatok przynosowych w materiale

S. Żyłka i inni
PRACE ORYGINALNE
Nowotwory złośliwe jam nosa i zatok przynosowych
w materiale własnym – charakterystyka
epidemiologiczna i kliniczna
Epidemiology and clinical characteristics
of the sinonasal malignancies
Stanisław Żyłka, Stanisław Bień, Bartłomiej Kamiński,
Sylwia Postuła, Magdalena Ziółkowska
Dział Otolaryngologii, Chirurgii Głowy i Szyi
Świętokrzyskiego Centrum Onkologii w Kielcach
Kierownik: prof. dr hab. med. S. Bień
Summary
Introduction. Sinonasal malignances (SNM) usually present as a difficult diagnostic and therapeutic problem. In the paper presented, the epidemiological and clinical characteristics of SNM, diagnosed in Holy Cross Cancer Center in Kielce
(Dept. of Otolaryngology, Head and Neck Surgery), from 2001 to 2007, as well as a calculated survival rates are discussed.
Material and methods. From the hospital data and current clinical observations of 87 patients with SNM the age, sex,
localization, stage of the disease, pathology and treatment applied, was taken for analysis. In cases with at least 3 year
observation, the Kaplan-Meier survival curves were calculated. Results. In the analyzed group of 87 cases, ranging from 8
to 82 years of age (average 62,3 years), there was 48 male, and 39 female patients (M : F = 1,2 : 1). 59,8% of all group was
in the age above 60 years, with the most common age group 71-80 years (33,3%). The most common defined localization
was a maxillary sinus (33,3%), but due to very advanced stage at time of diagnosis in 37,9% of cases, the precise localization within the region was not possible to define. The primary epithelial tumors were diagnosed in 52,9% (n = 46), of all
SNM, the non epithelial malignant tumors in 42,5% (n = 37), and metastatic tumors to the nose and paranasal sinuses
in 4,6% (n = 4). In the group of epithelial SNM the Squamous cell carcinoma dominated (26/46–56,5%), and in the non
epithelial SNM the most common group was a malignant lymphoma (10/37–27,0%). At time of diagnosis the majority of
patients with epithelial SNM (80,4%) presented with advanced local stage of the disease (T3+T4a+T4b). The combined
modality treatment was applied in the most of patients in the analyzed group (79,3%). The probability of 3 years disease
free survival, calculated with Kaplan-Meier method was 64,0%, and 5-years survival – 45,0%. Conclusions. 1. The SNM
present as a very heterogeneous group of tumors 2. The most common SNM are a Squamous cell carcinoma, and malignant
lymphoma. 3. The majority of SNM are diagnosed at then advanced stage of local disease. 4. The calculated probability
of 3-years survival was 64,0%, and 5-years survival 45,0%. 5. The diagnostic, as well as therapeutic approach to SNM
requires a multidisciplinary cooperation.
H a s ł a i n d e k s o w e : nowotwory jam nosa i zatok przynosowych, epidemiologia, obraz kliniczny
K e y w o r d s : malignant tumors of nasal cavity and paranasal sinuses; epidemiology; clinical characteristics
Otolaryngol Pol 2008; LXII (4): 436–441 © 2008 by Polskie Towarzystwo Otorynolaryngologów – Chirurgów Głowy i Szyi
WROWADZENIE
Postępowanie w przypadkach nowotworów złośliwych jam nosa i zatok przynosowych (sinonasal
malignancies – SNM) należy do najtrudniejszych prob-
lemów diagnostycznych i terapeutycznych w onkologii
głowy i szyi, ze wględu na rzadkie występowanie, dużą
różnorodność histologiczną, lokalizację w strukturach
anatomicznych często trudno dostępnych w badaniu
klinicznym. Bezobjawowy bądź skryty pod maską sta-
Autorzy nie zgłaszają konfliktu interesów.
436
Otolaryngologia Polska 2008, LXII, 4
Nowotwory złośliwe jam nosa i zatok przynosowych
nów zapalnych obraz kliniczny sprawia, że większość
SNM rozpoznawana jest w stanie wysokiego zaawansowania klinicznego. [1, 2]. Zarówno diagnostyka, jak
i terapia SNM wymaga ścisłej współpracy interdyscyplinarnej. Grupa ta stanowi jedynie ok. 0,2–0,5%
wszystkich nowotworów złośliwych (nz) i około 3%
nz górnego odcinka oddechowo-pokarmowego. Na
SNM częściej chorują mężczyźni niż kobiety (M :
K = 1,2 – 2 : 1), najczęściej w 6 i 7 dekadzie życia.
Około 50–70% pierwotnych SNM jest zlokalizowana
w zatoce szczękowej, 15–30% w jamie nosa, 10–20%
w komórkach sitowych, kazuistycznie w zatoce czołowej i klinowej [1–5].
International Histological Classification of Tumours
(WHO) w obrębie jam nosa i zatok przynosowych wyróżnia: pierwotne nowotwory nabłonkowe, pierwotne
nowotwory nienabłonkowe oraz nowotwory przerzutowe. Najczęstszym SNM jest rak płaskonabłonkowy
(40–55% wszystkich SNM), następnie gruczolakorak
(13–19%) oraz rak gruczołowo-torbielowaty (6–10%).
Wśród SNM pochodzenia nienabłonkowego dominują
chłoniaki złośliwe (około 10–15% wszystkich SNM)
[1, 2, 5, 6].
Ponad ¾ nowotworów tej grupy diagnozowanych
jest w wysokim stadium zaawansowania miejscowego
(T3, T4a, T4b). Do rozpoznania SNM, oprócz badania
podmiotowego, niezbędne jest skrupulatne przedmiotowe badanie laryngologiczne, uzupełnione endoskopową oceną jam nosa i zatok przynosowych i pobranie
materiału do badania hist.-pat. W celu oceny stadium
zaawansowania nowotworu i ustalenia optymalnego
planu terapeutycznego niezbędne jest wykonanie TK
i MRI zatok przynosowych oraz USG szyi [1, 2, 5, 7,
8]. Do określenia stopnia zaawansowania pierwotnych SNM pochodzenia nabłonkowego stosuje się
klasyfikację TNM, oddzielną dla zatoki szczękowej
oraz oddzielną dla jam nosa i zatok sitowych, wyróżniającą w obrębie cechy T4 guzy resekcyjne T4a oraz
nieresekcyjne T4b [1, 2, 6, 9].
Większość pierwotnych SNM w wysokim stadium
zaawansowania miejscowego wymaga radykalnej resekcji guza oraz dodatkowo uzupełniającej radioterapii,
nawet jeśli są to nowotwory o niskiej promienioczułości. W przypadku chłoniaków złośliwych nosa i zatok
rola chirurga ogranicza się do pobrania właściwego
materiału do badania hist.-pat. [1–8, 10, 11]. Prognoza
w leczeniu nowotworów złośliwych jam nosa i zatok
przynosowych zależy od szeregu czynników, takich
jak histopatologia guza, pierwotna lokalizacja nowotworu, stopień zaawansowania miejscowego (T),
obecności przerzutów węzłowych (N) i odległych
(M), jak również od zastosowanych metod terapii.
W krajach o wysokim standardzie opieki medycznej
Otolaryngologia Polska 2008, LXII, 4
35
30
kobiety mężczyźni
25
20
17
15
8
10
8
1
5
0
1
2
3
1
6
4
7
10
12
5
2
<10 11-20 21-30 31-40 41-50 51-60 61-70 71-80
Wiek
>80
Ryc. 1. Rozkład płci i wieku analizowanej grupy chorych (n = 87)
zatoka czołowa1,20%
zatoka klinowa 2,40%
komórki sitowe 12,20%
masyw szczękowo-sitowy 36,70%
jama
nosowa
14,60%
zatoka szczękowa 32,90%
Ryc. 2. Pierwotna lokalizacja nowotworów złośliwych jam
nosa i zatok w analizowanej grupie chorych
przeżycia 5-letnie w całej grupie SNM oscylują około
50% [1, 2, 4, 6–8,10].
Celem pracy jest charakterystyka epidemiologiczna i kliniczna oraz wstępna analiza przeżyć grupy
chorych z SNM diagnozowanych i/lub leczonych
chirurgicznie na Odziale Otolaryngologii Chirurgii
Głowy i Szyi Świętokrzyskiego Centrum Onkologii
w Kielcach w latach 2001–2007.
MATERIAŁ I METODA
Przeprowadzono retrospektywną analizę grupy 87
chorych z SNM na podstawie historii chorób pacjentów oraz bieżącej obserwacji klinicznej, analizując
następujące dane: płeć, wiek, pierwotna lokalizacja
nowotworu, obraz histopatologiczny nowotworu,
stadium zaawansowania miejscowego oraz zastosowane metody terapii. W grupie chorych z minimum
3- i 5-letnim okresem obserwacji obliczono prawdopodobieństwo przeżyć 3- i 5-letnich metodą Kaplana-Meiera. Wszystkie pierwotne SNM pochodzenia
nabłonkowego sklasyfikowano na podstawie klasyfikacji TNM 2002 [9].
437
S. Żyłka i inni
Tabela I. Obraz histopatologiczny SNM w prezentowanym materiale
Nazwa
Nowotwory pochodzenia nabłonkowego
1. Carcinoma planoepitheliale G1 –7; G2-12; G3- 7
2. Undifferentiated sinonasal carcinoma
3. Carcinoma verrucosum
4. Carcinoma adenoides cysticum
5. Adenocarcinoma
6. Salivary duct carcinoma
7. Carcinoma mucoepidermale
8. Rak neuroendokrynny
Nowotwory nienabłonkowe
1. Złośliwe nowotwory tkanek miękkich
Rhabdomyosarcoma
Leiomyosarcoma
Malignant peripheral nerve Sheath tumor
Heamangiopericytoma
Sarcoma synoviale
Chordoma
2. Złośliwe nowotwory kości i tkanki chrzęstnej
Chondrosarcoma
Osteosarcoma
3. Nowotwory limfoproliferacyjne
Lymphoma malignum
Plasmocytoma
4. Nowotwory pochodzenia neuroektodermalnego
Melanoma malignum
Oflactory neuroblastoma
Nowotwory przerzutowe
Adenocarcinoma
Carcinoma clarocellulare
Razem
I.
II.
III.
Tabela II. Zaawansowanie miejscowe (T) w analizowanej
grupie SNM pochodzenia nabłonkowego (n = 46)
Lp.
1
2
3
4
5
Stadium
T1
T2
T3
T4a
T4b
Razem
Liczba
1
8
17
14
5
45
% ogółu
2,2%
17,8%
37,5%
31,4%
11,1%
100,0%
WYNIKI
W analizowanym okresie diagnozowano i/lub leczono pierwotnie chirurgicznie 87 chorych w wieku od 8
do 82 lat (48M i 39K, stosunek M : K = 1,2:1) z SNM.
Średni wiek zachorowania to 62,3 roku (ryc. 1).
Najliczniejszy 10-letni przedział wiekowy to chorzy pomiędzy 71 a 80 rokiem życia – 29/87 = 33,3%
ogółu leczonych. W tym przedziale wiekowym było
438
Liczba
46
26
2
1
7
3
2
2
3
37
11
3
2
2
2
1
1
4
3
1
13
10
3
9
5
4
4
3
1
87
%
52,9%
42,5%
12,6%
4,6%
14,9%
10,4%
4,6%
100%
17/48 = 35,4% ogółu leczonych mężczyzn oraz 12/39
= 30,7% ogółu kobiet (ryc. 2).
Najczęstsze pierwotne lokalizacje SNM w materiale
własnym to lokalizacja niemożliwa do ustalenia, ze
względu na rozległe naciekanie masywu szczękowo-sitowego (33/87 = 37,9%) oraz zatoka szczękowa
(29/87 = 33,3%) (tab. I).
Pierwotne SNM pochodzenia nabłonkowego w prezentowanym materiale stanowiły 52,9% (46/87) ogółu
leczonych, w tym raki płaskonabłonkowe w różnym
stopniu zróżnicowania 33,3% (29/87), raki gruczołowo-torbielowate 8,0% (7/87), gruczolakoraki 3,4%
(3/87). Nowotwory pochodzenia nienabłonkowego
stanowiły 42,5% (37/87) wszystkich SNM, w tym nowotwory z tkanki limfoproliferacyjnej 14,9% (13/87),
mięsaki tkanek miękkich 12,6% (11/87), nowotwory
pochodzenia neuroektodermalnego 10,4% (9/87), zaś
z tkanki chrzęstnej i kostnej 4,6% (4/87). Dodatkowo
u 4 pacjentów, tj. 4,6% ogółu, stwierdzono występowanie nowotworów przerzutowych (tab. II).
Otolaryngologia Polska 2008, LXII, 4
Nowotwory złośliwe jam nosa i zatok przynosowych
Tabela III. Zastosowane metody terapii SNM w analizowanej grupie (n = 87)
Lp.
1
2
3
4
5
6
7
Metoda terapii
Chirurgia endoskopowa
Chirurgia klasyczna
Chirurgia + radioterapia
Chirurgia + chemioterapia
Biopsja diagnostyczna + chemioradioterapia
Biopsja diagnostyczna+ radioterapia paliatywna
Biopsja diagnostyczna + leczenie objawowe
Razem
Przypadki
1
5
44
12
13
8
4
87
% ogółu
1,2%
5,7%
50,5%
13,8%
14,9%
9,2%
4,6%
100,0%
Tabela. IV. Prawdopodobieństwo przeżycia chorych z SNM
w analizowanej grupie
Okres obserwacji
w latach
Prawdopodobieństwa
przeżycia w procentach
1
2
3
4
5
81,3
69,8
64,0
58,8
45,0
Zgodnie z zasadami klasyfikacji TNM, dokonano
określenia stopnia zaawansowania miejscowego T
45/46 pierwotnych nowotworów złośliwych pochodzenia nabłonkowego o pierwotnej lokalizacji w zatoce
szczękowej, sitowiu bądź w jamie nosa. Z analizy
wykluczono 1 przypadek raka gruczołowo-torbielowatego wywodzącego się pierwotnie z zatoki klinowej,
ponieważ klasyfikacja TNM nie obejmuje nowotworów
o tej lokalizacji. Najliczniejszą grupę stanowili chorzy z guzem w stadium T3 – 37,5% (17/45) oraz T4a
– 31,4% (14/45). Sumarycznie nowotwory w wysokim
stadium zaawansowania miejscowego (T3 + T4a +
T4b) stanowiły aż 80,0% ogółu SNM (tab. III).
Większość chorych z SNM (69/87 = 79,3%) leczona była metodą skojarzoną, najczęściej pierwotna chirurgia + uzupełniająca radioterapia (44/87 =
50,5%), chirurgia + chemioradioterapia (13/87 =
14,9%) oraz biopsja diagnostyczna + chemioterapia
(12/87 = 13,8%). W grupie 12/87 = 13,8% chorych,
ze względu na zaawansowanie nowotworu i/lub zły
stan zdrowia pacjenta zastosowano jedynie leczenie
paliatywne (tab. IV) (ryc. 3).
W tabeli IV oraz na rycinie 3 przedstawiono prawdopodobieństwo przeżyć bezobjawowych obliczone
metodą Kaplana-Meiera.
OMÓWIENIE
Nowotwory złośliwe jam nosa i zatok przynosowych (SNM), jak żadna inna grupa nowotworów,
wymagają wzorowej współpracy interdyscyplinarnej,
na etapie zarówno diagnostyki, jak i terapii. Z analizy własnego materiału wynika, że na nowotwory te
nieznacznie częściej chorują mężczyźni niż kobiety,
Otolaryngologia Polska 2008, LXII, 4
Ryc.3. Prawdopodobieństwo przeżycia chorych z SNM
estymowane metodą Kaplana-Meiera
a uzyskany stosunek M : K = 1,2 : 1 w analizowanej
grupie jest zbliżony do danych z literatury. Według
większości autorów najczęściej na SNM chorują pacjenci w VI i VII dekadzie życia [1–5]. Betlejewski
i wsp. podają stosunek M : K = 1,45 :1 i najczęstszą
zachorowalność w VII dekadzie życia [3]. W naszym
materiale najliczniejszą grupę stanowili chorzy w przedziale wieku 71–80 lat (33,3% ogółu leczonych). Czy
jest to zapowiedź nowych trendów epidemiologicznych, związanych z jednej strony z wydłużającym
się okresem życia pacjenta, a z drugiej strony z objęciem leczeniem przyczynowym coraz to starszej
populacji?
Precyzyjne ustalenie pierwotnej lokalizacji nowotworu w wysoko zaawansowanych miejscowo SNM
jest czasami dość trudne bądź niemożliwe. Dlatego
też w analizowanym materiale własnym ponad 1/3
wszystkich nowotworów (33/87 = 37,9%) została
sklasyfikowana jako nowotwory o niemożliwej do
ustalenia lokalizacji pierwotnej, rozlegle naciekające masyw szczękowo-sitowy. Pierwotna lokalizacja
w zatoce szczękowej to 1/3 wszystkich SNM (29/87 =
439
S. Żyłka i inni
33,3%), w jamie nosowej 12/87 = 13,8%, w komórkach
sitowych 10/87 = 11,5% oraz pojedyncze przypadki
w zatoce klinowej [2] i czołowej [1]. Prezentowane
dane własne są zbliżone z danymi innych autorów
[1–5, 7].
SNM stanowią wysoce zróżnicowaną pod względem budowy histopatologicznej grupę nowotworów,
obejmującą wg klasyfikacji WHO aż 44 rozpoznania histologiczne. Mimo stosowania nowoczesnych technik
badawczych precyzyjne rozpoznanie histopatologiczne
nie zawsze jest możliwe, a rozpoznanie pooperacyjne
nie zawsze jest zgodne z rozpoznaniem wstępnym [1,
2, 6]. W pracy Betlejewskiego i wsp. z 2006 r. ok. ¼
analizowanej grupy nowotworów nie miała ustalonego
precyzyjnego rozpoznania histopatologicznego [3].
Najczęstszym pierwotnym SNM w materiale własnym
jest rak płaskonabłonkowy (29/87 = 33,3% ogółu SNM)
w różnych stopniach zróżnicowania [G-1 (8), G-2(12),
G-3(9)], następnie rak gruczołowo-torbielowaty (7/87
= 8,0%) oraz gruczolakorak 3/87 = 3,4%). W analizowanym materiale częstość (występowania raka
płaskonabłonkowego oraz gruczolakoraka jest znacznie
niższa, niż w danych z piśmiennictwa. Większość
autorów podaje częstość występowania raka płaskonabłonkowego w granicach 40–55%, a gruczolakoraka
od 13–19% [1, 2, 4, 6].
Pierwotne nowotwory nienabłonkowe w analizowanym materiale stanowiły aż 42,5% (37/87) wszystkich
SNM, a najczęstszymi wśród nich były nowotwory
limfoproliferacyjne (13/87 = 14,9% ogółu) oraz mięsaki
tkanek miękkich (11/87 = 12,6%). Wysoki odsetek
pierwotnych nowotworów nienabłonkowych oraz
relatywnie niski odsetek raków płaskonabłonkowych
w materiale własnym, odmienny niż w dostępnym
piśmiennictwie być może jest zwiastunem zmian
w częstości występowania tej grupy nowotworów
w obecnym i najbliższym okresie, jak również być
może wynika ze specyfiki regionalnego szpitala onkologicznego, jakim jest Świętokrzyskie Centrum Onkologii, z którego materiał pochodzi [1–4, 6].
Wysoce niepokojącym zjawiskiem w analizowanym
materiale jest bardzo duży odsetek nowotworów o wysokim zaawansowaniu miejscowym. W sumie pierwotne
nowotwory nabłonkowe w wysokim stadium zaawansowania miejscowego, tj. T3 + T4a + T4b, stanowiły w materiale własnym aż 80,0% (36/45) analizowanej grupy.
Wyniki tej analizy są niestety zgodne z wynikami innych
autorów [1–3,5]. Betlejewski i wsp. [3] w 10-letnim materiale z 10 klinik ORL podają 72,3% wysokozaawansowanych (T3 + T4) nowotworów jam nosa i zatok, inni
autorzy w przedziale 60–100%. Mimo postępów w diagnostyce w ostatnich latach dane te nie ulegają poprawie
[1, 2, 4, 6, 7].
440
Wybór opcji terapeutycznej dla SNM determinowany jest przede wszystkim stopniem zaawansowania nowotworu, jego lokalizacją, histopatologią,
ogólnym stanem zdrowia pacjenta, ale również doświadczeniem i możliwościami zespołu leczącego
oraz możliwościami współpracy interdyscyplinarnej
zespołu diagnostyczno-terapeutycznego. Większość
chorych z SNM wymaga leczenia skojarzonego [1–8,
10, 11]. W analizowanym materiale własnym leczeniem takim objęto 69/87 = 79,3% ogółu leczonych.
Tylko nieliczni pacjenci (6/87 = 6,9%) z niskozaawansowanymi miejscowo nowotworami byli
leczeni wyłącznie chirurgicznie. Pozostali chorzy
(12/87 = 13,8%) ze względu na zaawansowanie
miejscowe nowotworu bądź zły stan ogólny leczeni
byli paliatywnie.
Uzyskane w analizowanym materiale własnym
wyniki leczenia chorych z SNM (64,0% przeżyć 3letnich oraz 45,0% przeżyć 5-letnich) są zbliżone do
wyników ośrodków znanych z wysokich standardów
terapii tej grupy nowotworów.
Zdaniem Betlejewskiego i wsp. niski odsetek
pacjentów leczonych metodami skojarzonymi, bądź
zbyt późny termin rozpoczęcia uzupełniającej radioterapii po pierwotnym leczeniu chirurgicznym,
spowodowany jest nienajlepszą współpracą klinik
ORL z ośrodkami onkologicznymi [3]. Dlatego wydaje się nam, że najlepszym miejscem terapii SNM
są ośrodki mające możliwości ścisłej współpracy
wielodyscyplinarnej, bądź pracujące „pod jednym
dachem” pełnoprofilowe ośrodki onkologiczne.
Rokowanie u chorych z SNM jest nienajlepsze.
Dane dotyczące 5-letnich przeżyć, z krajów o wysokim standardzie opieki medycznej, oscylują wokół 50% ogółu leczonych. Wyniki leczenia zależą
głównie od stopnia zaawansowania klinicznego
nowotworu TNM, jego histopatologii, pierwotnej
lokalizacji oraz zastosowanych metod terapii. Niestety, dane te dotyczą na ogół małych liczebnie grup
i dlatego mogą być niecałkowicie wiarygodne. Wyniki osiągane w leczeniu najczęstszego w tej grupie
nowotworu – raka płaskonabłonkowego, zawierają
się w przedziale 30–55% i głównie zależą od zaawansowania klinicznego [1, 2, 4, 5, 8, 10]. Najlepsze
wyniki – około 88% 5-letnich przeżyć, osiągano
w leczeniu olfactory neuroblastoma, a najgorsze
w przypadkach czerniaka złośliwego – 18% 5-letnich
przeżyć [4, 7]. Uzyskane w analizowanym materiale
własnym wyniki leczenia chorych z SNM – 64,0%
3-letnich przeżyć oraz 45,0% 5-letnich przeżyć, są
zbliżone do wyników cytowanych powyżej autorów
[2, 4, 5, 7, 10]. Czy istnieją realne szanse na poprawę
skuteczności terapii chorych z SNM?
Otolaryngologia Polska 2008, LXII, 4
Nowotwory złośliwe jam nosa i zatok przynosowych
WNIOSKI
1. Nowotwory złośliwe jam nosa i zatok przynosowych stanowią wysoce zróżnicowaną grupę nowotworów.
2. Najczęstszymi SNM w analizowanym materiale
są raki płaskonabłonkowe oraz chłoniaki złośliwe.
3. Większość SNM diagnozowana jest w wysokim
stadium zaawansowania miejscowego.
4. Prawdopodobieństwo 3-letnich przeżyć chorych
z SNM w analizowanym materiale własnym wynosi
64,0%, a przeżyć 5-letnich – 45,0%.
5. Zarówno diagnostyka, jak i terapia pacjentów
z SNM wymagają ścisłej współpracy interdyscyplinarnej.
PIŚMIENNICTWO
5. Wierzbicka M, Szyfter W, Bień S, Maciejewski B, Składowski K,
Milecki P. Zalecenia diagnostyczno-terapeutyczne w wybranych
nowotworach głowy i szyi. Rak szczęki i kompleksu nosowositowego. Współcz Onkol 2006: 5, 214.
6. Składzień J. Leczenie nowotworów złośliwych nosa i zatok
przynosowych. Otolaryngol Pol 2004; 1: 181.
7. Shao W, Lydiatt WM, Talavera F, Van Waes C, Slack ChL,
Meyers AD. Malignant Tumors of the Nasal Cavity. 2006, www.
emedicine.com/ent/topic.
8. Dulguerov P, Abdelkarim SS. Rak jamy nosowej i zatok
przynosowych: jakie są dalsze możliwości? Curr Opinion in
Otolaryngol Haed Neck SurgWydanie polskie, 2006; 4: 19.
9. AJCC. Comparison Guide Cancer Staging Manual. Filth versus
Sixth Edition. Executtive Office, Chicago, 2002.
10. Day TA, Beas RA, Schlosser RJ, Woodworth BA, Barredo J,
Sharma AK, i wsp. Management of paranasal sinus malignancy.
Curr Treat Options Oncol 2005; 6: 3.
11. Batra PS, Citardi HJ. Endoscopic management of sinonasal
malignancy. Otolaryngol Clin Nort Am 2006; 3: 619.
1. Bień S. Nowotwory złośliwe jam nosa i zatok przynosowych.
Zasady klasyfikacji i terapii. Magazyn Otorynolaryngologiczny
2005; 14: 55.
2. Götte K, Hörmann K. Sinonasal Malignancy. What’s New? ORL
2004; 66: 85.
3. Betlejewski S, Bilewicz R, Stankiewicz Cz, Skorek A, Gierek T,
Wardas P, i wsp. Nowotwory złośliwe nosa i zatok przynosowych
w latach 1992–2001. Otolaryngol Pol 2006; 5: 729.
4. Domanowski G, Lydiatt WM, Talevera F, Calhoun KH, Slack
ChL, Meyers AD. Malignant Tumors of the Sinuses. 2006, www.
emediciene.com/ent/topic.
Otolaryngologia Polska 2008, LXII, 4
Adres autora:
Stanisław Żyłka
ul. Chełmońskiego 9
25–436 Kielce
Pracę nadesłano: 02.04.2008 r.
Zaakceptowano do druku: 04.06.2008 r.
441