rola Sektora USłUg leśnYcH W otoczeniU

P ozna ń skie T o warzyst w o P rzy j aci ó ł N auk
Wydział Nauk rolniczych i leŚnych
Forestry Letters
dawniej
Prace komisji nauk rolniczych i komisji nauk leśnych
Tom 104 – 2013
Janusz Kocel
Rola sektora usług leśnych w otoczeniu
społeczno-ekonomicznym Lasów Państwowych
The role of the forest services sector in the socio-economic environment
of the State Forests
Abstract. The forest services sector is a vital element of the forest economy in Poland. The paper describes the role of the forest services sector in socio-economic surroundings of State Forests. The sector of
forest services is characterized by transformative, employment, productive, innovative, capital mobilization
and regional decentralization effects influencing these surroundings. The most important of them is the productive effect, which results in the improvement of the economic effectiveness of the forest economy. The
increasing role of forest enterprises in creating effective economic processes providing both stabilization of
the social and economic situation is possible with the simultaneous fulfillment of a number of conditions, including limiting problems in the labor market in agriculture.
Key words: forest services sector, socio-economic surroundings of State Forests, productive effect of the
sector
Wstęp
Małe i średnie przedsiębiorstwa (MŚP) stanowią podstawę wszystkich współczesnych
gospodarek europejskich. To głównie małym i średnim przedsiębiorcom gospodarka zawdzięcza swój wzrost. Znaczenie małych i średnich przedsiębiorstw najcelniej określił
P. Drucker [1992], stwierdzając, że są one „solą gospodarki rynkowej” i stanowią bazę
demokratycznego porządku społeczno-ekonomicznego. Państwa, które kilkanaście lat
temu rozpoczęły proces transformacji, zastępując system centralnego planowania gospodarką wolnorynkową, największy sukces w nadrabianiu zaległości wobec rozwiniętych
krajów Europy Zachodniej i Ameryki osiągnęły dzięki rozwojowi przedsiębiorczości. Nie
przypadkiem więc ta problematyka zajmuje ważne miejsce w Strategii Lizbońskiej1,
1
Strategia Lizbońska stanowiła plan działań przyjęty przez przywódców krajów Unii Europejskiej podczas szczytu Rady Europejskiej w Lizbonie w marcu 2000 r. Po kilku latach funkcjonowania Strategii Lizbońskiej dostrzeżono niewystarczające efekty wdrażania jej celów i odnowiono jej postanowienia. Zgodnie z obowiązującymi zapisami, państwa UE zostały zobligowane do przygotowania Krajowych Programów Reform
(KPR), tj. programów realizacji celów Strategii na poziomie narodowym. W związku z koniecznością wpro-
24
Janusz Kocel
a także w Strategii Zrównoważonego Rozwoju2 czy w Europejskiej Karcie Małych
Przedsiębiorstw3. W Europie mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa stanowią 99%
wszystkich firm, w „starej” Unii Europejskiej zatrudniają one około 65 mln osób. W Polsce przedsiębiorczość znajduje się również w centrum dyskusji publicznej i zainteresowań Rządu [Przedsiębiorczość 2011, Krajowy Fundusz Kapitałowy 2005].
Podkreśla się również historyczną rolę MŚP (małe jednostki istnieją od czasu pojawienia się kategorii przedsiębiorstwa), ich ilościową dominację w większości gospodarek rynkowych, a przede wszystkim społeczne, ekonomiczne i ekologiczne efekty ich
funkcjonowania. Są to problemy, którym poświęcony jest niniejszy artykuł.
Cel i zakres pracy
Znaczenie małych i średnich przedsiębiorstw rozpatrywane jest z punktu widzenia
dostarczanych korzyści gospodarczych. Najczęściej wymieniane są efekty: zatrudnienia,
produkcji, postępu technicznego (innowacyjności), regionalnej decentralizacji, mobilizacji kapitałów i transformacyjny. Większość wymienionych efektów można z powodzeniem odnieść do prywatnych firm leśnych. W związku z tym, celem niniejszego opracowania jest przedstawienie roli, jaką sektor usług leśnych spełnia w otoczeniu
społeczno-ekonomicznym Lasów Państwowych. Zakresem niniejszej pracy objęto
wpływ, jaki sektor usług leśnych wywiera na otoczenie, poprzez efekty: 1. transformacyjny, 2. zatrudnienia, 3. produkcyjny, 4. innowacyjny, 5. mobilizacji kapitałów, 6. regionalnej decentralizacji.
W niniejszej pracy podjęto próbę weryfikacji następujących hipotez roboczych:
– sektor usług leśnych spełnia taką samą rolę w Lasach Państwowych, jaką spełniają małe i średnie przedsiębiorstwa w gospodarce narodowej,
– sektor usług leśnych determinuje rozwój społeczno-ekonomiczny PGL Lasy Państwowe, w szczególności warunkuje jego bezpieczeństwo ekonomiczne,
– wzrost roli sektora usług leśnych w rozwoju regionalnym, w tym przede wszystkim na terenach wiejskich, może nastąpić równocześnie z ograniczeniem problemów na
rynku pracy w rolnictwie.
wadzenia zmian, w czerwcu 2010 r. Rada Europejska przyjęła nową Strategię na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu – Europa 2020. Zastąpi ona Strategię Lizbońską.
2
Konieczność opracowania Strategii Zrównoważonego Rozwoju Polski wynikała z Rezolucji Sejmu
Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 marca 1991 r., która zobowiązała Rząd do przedłożenia w terminie do
30 czerwca 1999 r. stosownego dokumentu określającego kierunki rozwoju kraju w okresie do 2025 roku.
Rezolucja podkreśla, że „pojęcie «zrównoważonego rozwoju» oznacza taki model rozwoju, w którym zaspokajanie bieżących potrzeb społecznych oraz potrzeb przyszłych pokoleń traktowane będzie równoprawnie...”
oraz wyraża oczekiwanie Sejmu, że Strategia „łączyć będzie, w sposób harmonijny, troskę o zachowanie dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego narodu z postępem cywilizacyjnym i ekonomicznym, będącym udziałem wszystkich grup społecznych”.
3
Europejska Karta Małych Przedsiębiorstw określa ramy funkcjonowania MŚP w Unii Europejskiej. Stanowi ona podstawowy dokument wytyczający politykę Unii wobec małych i średnich firm. Została zatwierdzona przez Radę Unii Europejskiej w czerwcu 2000 r. Celem wynikającym z karty jest stworzenie jak najlepszego otoczenia dla funkcjonowania MŚP. Ważne jest, by założenia zawarte w Karcie były realizowane na
szczeblu lokalnym.
Rola sektora usług leśnych w otoczeniu społeczno-ekonomicznym Lasów Państwowych
25
Materiał i metody
Materiał dotyczący efektów wywieranych przez sektor usług leśnych na otoczenie
społeczno-ekonomiczne Lasów Państwowych uzyskano w drodze pięciokrotnego monitoringu sektora usług leśnych przeprowadzonego przez Instytut Badawczy Leśnictwa
w Sękocinie Starym, w latach 1993, 1996, 1999, 2003 i 2006. Źródłem informacji była
również literatura przedmiotu dotycząca małych i średnich przedsiębiorstw.
W pracy zastosowano metodę analizy porównawczej, w której główny punkt odniesienia do sektora usług leśnych stanowią efekty przypisywane małym i średnim przedsiębiorstwom w gospodarce rynkowej. W ocenie efektu transformacyjnego firm leśnych
przyjęto podstawowe założenie metodyczne, zgodnie z którym sektorowi usług leś­
nych przypisano cechy charakterystyczne dla małych i średnich firm powstałych w wyniku restrukturyzacji zatrudnienia w dużych przedsiębiorstwach. Jednym z zadań restrukturyzacji polskich przedsiębiorstw było uproszczenie ich struktury organizacyjnej
i „oczyszczenie” ich ze zbędnych elementów strukturalnych. Dokonywano tego procesu
między innymi przez usamodzielnienie się niektórych komórek organizacyjnych i wydzielenie ich ze struktury przedsiębiorstwa [Trocki 1995]. Podstawowym skutkiem
transformacyjnym firm leśnych było zmniejszenie zatrudnienia w Lasach Państwowych
w poszczególnych grupach pracowników.
Przy określaniu efektu zatrudnienia określono zatrudnienie bezpośrednie i indukowane. Zatrudnienie bezpośrednie wyrażono łączną liczbą osób zatrudnionych w firmach
leśnych, do którego zaliczono zatrudnienie m.in.: szefów/prezesów wieloosobowych
firm leśnych i właścicieli jednoosobowych firm leśnych oraz pracowników stałych. Ze
względu na brak wiarygodnych danych przy obliczeniu zatrudnienia indukowanego,
które powstawało dzięki wydatkowaniu wynagrodzeń przez pracowników prywatnych
firm leśnych w ich otoczeniu społeczno-ekonomicznym, skorzystano z wyników opracowania pt. „Znaczenie społeczno-ekonomiczne nadleśnictw Puszczy Białowieskiej dla
gospodarki regionu – międzysekcyjne przepływy w 1998 r.”. Przyjmując założenie, że
wynagrodzenie pracowników firm leśnych kształtuje się na podobnym poziomie jak wynagrodzenia pracowników nadleśnictw, określono zatrudnienie indukowane wynikające
z wydatków gospodarstw domowych tych pracowników.
Efekt produkcyjny firm określono na podstawie symulacji skutków ekonomicznych,
które wywołałoby dalsze zatrudnianie przez Lasy Państwowe robotników stałych nad­
leśnictw. W rachunku symulacyjnym uwzględniono: wskaźnik efektu ekonomicznego
usług, koszt usług obcych oraz hipotetyczne wykonawstwo prac przez robotników nad­
leśnictw. Wskaźnik efektu ekonomicznego usług określa oszczędności kosztów poniesionych przez nadleśnictwa z tytułu usług świadczonych przez wykonawców obcych.
Został on obliczony w okresie, w którym w nadleśnictwach zatrudniani byli robotnicy
oraz usługi wykonywały firmy leśne [Kocel 2000]. Określając wielkość kosztów usług
obcych przyjęto założenie, że w roku 2011 r. stopień prywatyzacji wykonawstwa analizowanych prac był zbliżony do 100%. Hipotetyczne wykonawstwo prac przez robotników nadleśnictw stanowi iloczyn wskaźnika efektu ekonomicznego usług i kosztu usług
obcych. Skutek ekonomiczny zatrudnienia własnych robotników określono jako różnicę
26
Janusz Kocel
zysku netto PGLLP w 2011 r. i kosztu hipotetycznego wykonawstwa prac przez robotników własnych nadleśnictw.
Wyniki badań
Efekt transformacyjny
Wiele korzystnych cech wyróżniających firmy leśne ujawniło się w okresie transformacji polskiej gospodarki leśnej, na początku lat 90. ubiegłego wieku. Ich podstawowe
znaczenie polegało przede wszystkim na neutralizowaniu negatywnych skutków daleko
idących reform przystosowujących jednostki organizacyjne leśnictwa do nowej strategii
zachowań rynkowych, jak i akceptacji dla nowych zjawisk gospodarczych. Wsparcie
rozwoju sektora usług leśnych stało się wówczas integralnym elementem strategii Lasów Państwowych. Przyśpieszał on proces dochodzenia do gospodarki rynkowej, zarówno poprzez zmiany struktury własnościowej środków produkcji, jak i rynkowe zachowania (konkurencyjność, efektywność) nowych przedsiębiorców, przyczyniających się do
poprawy efektywności ekonomicznej nadleśnictw. Tworzące się nowe firmy leśne wymusiły prawno-organizacyjne zmiany dostosowujące przepisy i zachowania kadry nadleśnictw do potrzeb zmieniającej się gospodarki leśnej. Firmy leśne przyczyniły się
w istotnym zakresie do zmniejszania bezrobocia, zwłaszcza poprzez tworzenie nowych
miejsc pracy na obszarach kraju o wysokiej stopie bezrobocia.
Najistotniejszym efektem transformacyjnym firm leśnych było zmniejszenie zatrudnienia. Powstanie sektora usług leśnych było tym głównym skutkiem, dzięki któremu
ogólne zatrudnienie pracowników w Lasach Państwowych w latach 1989-2011 zmniejszyło się o 78,72% (91 726 osób), w tym pracowników na stanowiskach robotniczych
aż o 96,74% (78 683 osób). Znaczący spadek ogólnego zatrudnienia w Lasach Państwowych nastąpił w 1992 r. Był on wynikiem wprowadzenia aktów wykonawczych do ustawy o lasach. Część jednostek organizacyjnych bądź odeszła z Lasów Państwowych (np.
BULiGL, PZTL, PNTL), bądź też − będąc zakładami Lasów Państwowych − została
poddana grze rynkowej, w wyniku czego uległa likwidacji (np. OTL, ORB). Efektem
przemian strukturalno-organizacyjnych, których zasadniczym trzonem była prywatyzacja wykonawstwa zadań, była również redukcja zatrudnienia na stanowiskach nierobotniczych w latach 1989−2011 o 13 043 osób (37,06%) [Kocel 2013].
Efekt zatrudnienia
Korzystny wpływ małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP) na efekty zatrudnienia
ma wymiar wielowątkowy. Małe i średnie przedsiębiorstwa wnoszą duży wkład w powstawanie nowych miejsc pracy i dają większą pewność ich utrzymania niż przedsiębiorstwa duże. W krajach posiadających dobrze rozwiniętą gospodarkę rynkową i nieodczuwających braku kapitału podkreśla się istotną rolę małych firm w tworzeniu
dodatkowych miejsc pracy. Przy tym nakłady finansowe niezbędne do utworzenia jednego miejsca pracy są od 3 do 10 razy mniejsze niż w dużych przedsiębiorstwach. Ponad
Rola sektora usług leśnych w otoczeniu społeczno-ekonomicznym Lasów Państwowych
27
80% wszystkich miejsc pracy powstało w firmach, które funkcjonują krócej niż 5 lat.
Były to przede wszystkim firmy świadczące usługi [Klich 1992, 1994]. Jako istotną zaletę zatrudnienia w małych firmach wymienia się również większą, w porównaniu z dużymi przedsiębiorstwami, pewność utrzymania miejsca pracy w okresie recesji gospodarczej, gdyż w okresach kryzysu koncerny nieproporcjonalnie wysoko ograniczają
zatrudnienie na obszarach peryferyjnych. Przykładem może być okres kryzysu finansowego w latach 2008-2009, kiedy sektor małych i średnich przedsiębiorstw wykazywał
więcej optymizmu i był bardziej odporny na kryzys niż duże przedsiębiorstwa. Świadczył o tym fakt, że mimo coraz wyraźniej zauważalnych objawów spowolnienia gospodarczego mniejsze firmy poszukiwały pracowników. Ich właściciele z o wiele większym
optymizmem patrzyli na perspektywy gospodarcze własnych firm, niż całej polskiej gospodarki4.
W grupie dużych organizacji gospodarczych PGL Lasy Państwowe, jako jedną z nielicznych, można zaliczyć do organizacji, które w okresie nawet największego kryzysu
gospodarczego musi generować określoną liczbę miejsc pracy w firmach świadczących
usługi na rzecz gospodarki leśnej. Lasy Państwowe, aby zapewnić sobie minimum przychodów dla swojego funkcjonowania (np. na pokrycie kosztów administracji) muszą
pozyskać i sprzedać określoną ilość surowca drzewnego. Pozyskując drewno z powierzchni zrębowych, zobligowane są ustawowo do ich odnowienia. Muszą zatem ponieść również koszty związane z zatrudnianiem firm leśnych.
Prywatne firmy leśne mają istotne znaczenie w łagodzeniu bezrobocia w kraju,
szczególnie tworząc miejsca pracy na obszarach niezurbanizowanych. Zgodnie z metodyką, określono rolę tych firm w tworzeniu bezpośrednich i indukowanych miejsc pracy.
Zatrudnienie bezpośrednie wyrażało się łączną liczbą osób zatrudnionych w firmach leśnych. W 2010 r. najwyższą wielkość zatrudnienia bezpośredniego odnotowano w Regionalnych Dyrekcjach LP we Wrocławiu i Katowicach. W analizowanym roku wielkość zatrudnienia bezpośredniego w firmach leśnych ogółem oszacowano na 27 814 osób
(tab. 1). Ze względu na brak danych, w tabeli 1 nie ujęto robotników zatrudnionych
okresowo, pracowników nadzoru (w tym stażystów), pracowników biurowych oraz stałych podnajemców firm leśnych.
Zatrudnienie indukowane określało liczbę osób pracujących w innych sekcjach gospodarki, powstałych w wyniku prowadzonej działalności gospodarczej przez prywatne
firmy leśne. Zatrudnienie to w 2010 r. wyniosło ogółem 11 989 osób i największą jego
wartość oszacowano w RDLP we Wrocławiu (1182 osób) i Katowicach (1092 osób –
tab. 1).
Na podstawie wielkości zatrudnienia bezpośredniego i indukowanego można stwierdzić, że prywatny sektor usług leśnych odgrywa największą rolę w tworzeniu miejsc
pracy na terenie regionalnych dyrekcji LP we Wrocławiu, Katowicach, Szczecinie
i Szczecinku. Są to rejony kraju o najwyższej stopie bezrobocia naturalnego. Wielkość
4
Z monitoringu przeprowadzonego w styczniu 2009 r. na zlecenie Centrum Informacji Gospodarczej
wynikało, że według 50% ankietowanych właścicieli małych i średnich firm ich sytuacja gospodarcza w obecnym kwartale pozostanie bez zmian, dla 14% polepszyła się, a dla 26% pogorszyła. W ciągu trzech najbliższych miesięcy 2009 r. 33% małych firm chciało zainwestować w szkolenia pracowników, a 20% z nich planowało zwiększyć zatrudnienie.
28
Janusz Kocel
Tab. 1. Wielkość zatrudnienia bezpośredniego w firmach leśnych i indukowanego na terenie regionalnych
dyrekcji Lasów Państwowych w roku 2010
Tab. 1. Direct employment in forest enterprises and inductive employment on territory of regional directorates of State Forests in 2010
RDLP
Liczba szefów
i właścicieli
prywatnych
firm leśnych
Zatrudnienie
robotników
stałych
Wielkość
zatrudnienia
bezpośredniego
Wielkość
zatrudnienia
indukowanego
Zatrudnienia
bezpośredniego
i indukowane
ogółem
1
2
3
4
5
6
208
1731
1939
836
2775
79
782
861
371
1232
Katowice
419
2114
2533
1092
3625
Kraków
311
968
1279
551
1830
Krosno
361
1120
1481
638
2119
Lublin
408
1389
1797
775
2572
Łódź
217
805
1022
441
1463
Olsztyn
135
1404
1539
663
2202
Piła
117
1185
1302
561
1863
Poznań
144
1192
1336
576
1912
Radom
241
1315
1556
671
2227
Szczecin
323
2131
2454
1058
3512
Szczecinek
315
1981
2296
990
3286
Toruń
263
1727
1990
858
2848
Warszawa
110
579
689
297
986
Wrocław
482
2260
2742
1182
3924
Białystok
Gdańsk
Zielona Góra
Ogółem
98
900
998
430
1428
4231
23 583
27 814
11 989
39 803
Źródło: opracowanie własne
bezrobocia naturalnego nie uwzględnia bezrobocia agrarnego, tj. liczby osób utrzymujących się z małych gospodarstw rolnych. Dodatkowym źródłem utrzymania dla tych osób
jest praca w lesie. Przykładem takich rejonów kraju mogą być tereny regionalnych dyrekcji LP w Krakowie, Lublinie i Krośnie.
Jak podkreśla Sasin [2008], jednoznacznie pozytywne efekty działalności MŚP w zakresie produkcji i zatrudnienia osiągane oficjalnie należałoby jednak zrównoważyć efektami osiąganymi w strukturach gospodarki nieoficjalnej. Jako gospodarkę nieoficjalną
(szarą strefę, drugi obieg) należy rozumieć „całokształt form nierejestrowanej działalności gospodarczej, niezależnie od tego, czy są one legalne (jak samozaopatrzenie gospodarstw domowych), czy też nielegalne (np. sfingowane bankructwa, produkcja narkotyków itp.)”.
W zakresie działalności prywatnych firm leśnych do obszaru gospodarki nieoficjalnej zalicza się również zatrudnianie pracowników na czarno. Przez osobę pracującą „na
Rola sektora usług leśnych w otoczeniu społeczno-ekonomicznym Lasów Państwowych
29
czarno” rozumie się osobę nieubezpieczoną przez pracodawcę, nieposiadającą formalnej
umowy o pracę, od dochodów której nie są odprowadzane podatki. Trudno dokładnie
określić liczbę nielegalnie zatrudnionych, ale szacunkowo pracownicy ci stanowią od
15 do 22% ogółu osób zatrudnionych w firmach prywatnych w kraju [Raport 2011].
Wskaźnik ten może być nieco wyższy w firmach leśnych, gdyż są to firmy najtrudniejsze do skontrolowania. Stosuje się w nich prawie wyłącznie rozliczenia gotówkowe
z pracownikiem zatrudnianym nielegalnie. Istnymi „żniwami” dla firm leśnych jest
okres prac zalesieniowych i odnowieniowych. Pracownikami zatrudnianymi nielegalnie
są przede wszystkim: osoby bezrobotne pobierające zasiłek, członkowie rodzin osób
prowadzących małe gospodarstwo rolne, a także cudzoziemcy zza wschodniej granicy.
Nieformalne zatrudnienie w firmach leśnych spowodowane jest wieloma różnorodnymi czynnikami, wśród których za najważniejsze uznawane są przyczyny ekonomiczne. Zaliczyć do nich należy: wysokie opodatkowanie, wysokie koszty ubezpieczenia
przy małych obecnie korzyściach z tego tytułu, konieczność ponoszenia dodatkowych
kosztów przy prowadzeniu działalności legalnej w związku z nadmiernym formalizmem
i zmiennością przepisów, słabość państwowego aparatu kontroli, wysoka nadwyżka potencjalnych pracowników na rynku.
Gospodarkę nieoficjalną ocenia się nie do końca negatywnie, dostrzegając jej pozytywne przejawy [Mróz 1997]. Do takich „pozytywnych” jej stron można zaliczyć:
zmniejszenie bezrobocia, możliwość poprawy poziomu życia gospodarstw domowych,
redukcję kosztów w przedsiębiorstwach, wywieranie presji konkurencyjnej na sektor
oficjalny, a także podejmowanie działań w obszarach niszowych. Wśród negatywnych
stron gospodarki oficjalnej należy wymienić m.in.: nieuczciwą konkurencję, zmniejszone wpływy do budżetu państwa, niekontrolowane procesy redystrybucji dochodów, hamowanie rozwoju oficjalnych form gospodarowania, niedostateczną instytucjonalizację
i uporządkowanie życia gospodarczego, kształtowanie negatywnych wzorców etyki gospodarowania (etyki cwaniacko-przedsiębiorczej).
Efekt produkcyjny firm leśnych
Wyższy efekt produkcyjny kapitału w małych i średnich firmach w porównaniu
z dużymi przedsiębiorstwami wynika z bardziej efektywnego jego wykorzystania. Nakłady zastosowane w małych i średnich firmach odznaczają się dużo mniejszą kapitałochłonnością produkcji niż zastosowane w dużych przedsiębiorstwach. Małe i średnie
przedsiębiorstwa wytwarzają około 2/3 wartości dodanej w gospodarce UE. Z punktu
widzenia efektu produkcyjnego znaczenie MŚP w gospodarce przesądzają nie tyle
względy efektywnościowe, ile charakterystyki ilościowe. O ile w teorii panuje raczej
przekonanie, że wskaźnik efektywności kapitału rośnie w miarę wzrostu rozmiarów
przedsiębiorstwa, o tyle statystyki ilościowe przemawiają zdecydowanie na korzyść
MŚP. Według danych GUS przedsiębiorstwa działające w Polsce tworzą trzy czwarte
polskiego produktu krajowego brutto (PKB) – 72,3% w 2009 r., podczas gdy w latach
2004-2008 udział ten utrzymywał się na poziomie około 71%. Jeśli chodzi o MŚP, to
generują one prawie połowę polskiego PKB (48,4%), przy czym najmniejsze przedsiębiorstwa prawie jedną trzecią (30,4%). Udział średnich podmiotów jest trzy razy mniej-
30
Janusz Kocel
szy (10,1%) niż firm mikro, a małych – prawie cztery razy (7,9%). W 2009 r. w porównaniu z 2008 r. zwiększył się również udział MŚP w tworzeniu PKB (o 1,2 pkt. proc.)
[Raport 2011].
Uzyskany efekt ekonomiczny usług świadczonych przez wykonawców obcych na
rzecz Lasów Państwowych przyczynił się do ogólnej poprawy efektywności gospodarki
leśnej. Możliwe to było dzięki temu, że usługi zlecone przez nadleśnictwa obcym wykonawcom były tańsze niż przy udziale robotników własnych nadleśnictw, przy takim samym poziomie jakościowym. Możliwe jest oszacowanie efektu produkcyjnego firm leśnych, który jest równoznaczny z efektem ekonomicznym gospodarki leśnej [Kocel
2000]. Biorąc do rachunku symulacyjnego wskaźnik efektu ekonomicznego usług czterech podstawowych prac leśnych (odnowień i zalesień, poprawek i uzupełnień, pielęgnowania lasu, ścinki i wyrobu sortymentów oraz zrywki drewna), koszty usług obcych
poniesione przez Lasy Państwowe w 2011 r., koszty hipotetycznego wykonawstwa prac
przez robotników nadleśnictw, określono efekt ekonomiczny usług gospodarki leśnej na
kwotę 616 365, 11 tys. zł. W roku 2011 zysk netto PGL Lasy Państwowe wyniósł
829 141,2 tys. zł [Sprawozdanie 2012]. A zatem, w przypadku zatrudniania przez nadleśnictwa nadal wyłącznie własnych robotników leśnych nastąpiłoby pogorszenie wyniku
finansowego gospodarki leśnej będącej w zarządzie Skarbu Państwa o 74,34% (tab. 2).
Tab. 2. Rachunek symulacyjny efektu produkcyjnego firm leśnych w roku 2011
Tab. 2. Simulating account of productive effect of forest enterprises in 2011
Wyszczególnienie
Wskaźnik
efektu
ekonomicznego usług [%]
Koszty usług
obcych
[tys. zł]
Wykonawstwo
prac przez
nadleśnictwa
(hipotetyczne)
[tys. zł]
Efekt
ekonomiczny
usług
gospodarki
leśnej [tys. zł]
1
2
3
4
5
odnowienia i zalesienia
38,26
229 579,30
317 416,34
87 837,04
poprawki i uzupełnienia
28,84
29 809,80
38 406,95
8 597,15
pielęgnowanie lasu
33,83
154 987,40
207 419,64
52 432,24
pozyskanie drewna (ścinka i wyrób)
30,9
838 554,70
1 097 668,10
259 113,40
zrywka drewna
Ogółem
28,92
720 557,70
928 942,99
208 385,29
32,15
1 973 488,90
2 589 854,01
616 365,11
Źródło: opracowanie własne
Efekt innowacyjny firm leśnych
Innowacyjność uznaje się za jeden z przejawów przedsiębiorczości, a innowacje za
warunek przetrwania oraz rozwoju MŚP. Stąd małe i nowe przedsiębiorstwa mogą być
ważnym motorem postępu technicznego, ponieważ są one bezpośrednio zmuszane do
wprowadzania innowacji, aby utrzymać się w konkurencji z dużymi i starszymi przed-
Rola sektora usług leśnych w otoczeniu społeczno-ekonomicznym Lasów Państwowych
31
siębiorstwami i aby w ogóle móc wejść na rynek. Małe firmy spełniają również istotną
funkcję w procesie upowszechniania nowości. Na badania podstawowe potrzeba często
dużych nakładów, natomiast małe firmy mogą być skuteczne w zastosowaniu wyników
badań. Nierzadko duże przedsiębiorstwa powołują małe firmy lub wspierają finansowo
już istniejące, ponieważ mają nadzieję na efektywniejsze wykorzystanie przez nie innowacji naukowo-technicznych [Piasecki 1999]. Uważa się, że małe firmy dodatkowo
przyczyniają się do upowszechniania innowacji, wykorzystania i modernizacji starego
sprzętu i obniżania tym samym ryzyka inwestycyjnego, wzrostu wolumenu eksportu,
zagospodarowania nisz rynkowych oraz współuczestniczenia w komplementarnych
sieciach współpracy w formie podwykonawstwa i outsourcingu5 [Rokoszewski 2006].
Powyższą uwagę można odnieść do firm leśnych. Wykorzystanie i modernizacja starego sprzętu oraz obniżanie tym samym ryzyka inwestycyjnego i zagospodarowanie nisz
rynkowych przez firmy leśne są wynikiem konieczności efektywnego wykorzystania
bardzo ograniczonych zasobów wskutek nacisku konkurencji, zmuszającej je do ciągłego odnawiania swoich usług i produktów.
Efekt mobilizacji kapitałów
Małe firmy mają większe możliwości mobilizacji kapitałów, gdyż prowadzą specyficzną politykę finansową, polegającą na korzystaniu z określonych źródeł finansowania
powstania i rozwoju przedsiębiorstw. Źródłami tymi są najczęściej finansowe zasoby
właściciela, jego rodziny; niekiedy przybierają też postać pożyczek od przyjaciół i znajomych, a rzadziej obejmują obce źródła finansowania (i to najczęściej w dalszych fazach rozwoju). Niezależnie od przyczyn tego typu zachowań przynoszą one zasadniczą
korzyść, polegającą na angażowaniu zasobów (takich jak: nieruchomości, złoto, gotówka, dobra konsumpcyjne trwałego użytku), które byłyby przeznaczone na konsumpcję,
w najlepszym zaś wypadku złożone w banku. Jest to szczególnie ważne, gdy brakuje
instytucji finansowych przygotowanych do obsługi nowo powstałych i potencjalnych
przedsiębiorców. Wiele małych firm ma więcej osób wspierających je finansowo niż
duże przedsiębiorstwa. Potwierdzeniem tego mogą być wyniki ankietyzacji 377 prywatnych firm leśnych przeprowadzonej w 1993 roku, tj. w początkowym okresie transformacji polskiej gospodarki leśnej. Zapytano wówczas przedsiębiorców leśnych o źródła
kapitału założycielskiego firm. Ankietowani przedsiębiorcy na pierwszym miejscu umieścili, jako źródło kapitału, oszczędności własne zgromadzone w kraju. Źródło to stanowiło 46,3% analizowanych przypadków. Drugie miejsce zajęły pożyczki od przyjaciół
i rodziny (19,3%), a kredyt bankowy znalazł się na trzecim miejscu [Kocel 1993].
5
Termin outsourcing utworzony jest z dwóch słów angielskich, tj. outside − zewnętrzny i recourse − zasoby, zapasy, środki. Outsorcing oznacza więc wychodzenie na zewnątrz z problemami firmy. Zlecanie przez
Lasy Państwowe niektórych prac zewnętrznym wykonawcom – firmom leśnym − jest najlepszym przykładem
outsourcingu.
32
Janusz Kocel
Efekt regionalnej decentralizacji
Firmy leśne, jak większość małych przedsiębiorstw, mają generalnie charakter lokalny i są bardziej elastyczne w wyborze lokalizacji, przez co są pomocne w ograniczaniu
migracji ludności w wieku produkcyjnym ze wsi lub małych miasteczek do dużych
aglomeracji miejskich. Istotne jest jednak przy tym, aby było zapotrzebowanie na produkowane wyroby lub świadczone przez te firmy usługi.
Firmy leśne, dzięki swobodzie działania, tworzeniu kombinacji lokalnych zasobów
i wolności integrowania, przyczyniają się do powstawania efektywnych procesów gospodarczych, wzrostu zamożności społeczeństwa i zmiany stylu życia właścicieli i pracowników, zapewniając jednocześnie w dużej mierze stabilizację sytuacji społecznej
i gospodarczej w regionie. Ich aktywność w regionach słabiej rozwiniętych może się
przyczyniać do zmniejszenia różnic w rozwoju międzyregionalnym. Muszą jednak być
spełniane określone warunki w leśnictwie, takie jak:
– zapotrzebowanie na świadczone przez firmy leśne usługi,
– stopniowe ograniczanie prac ręcznych w użytkowaniu głównym lasu w wyniku
zaostrzających sie norm bezpieczeństwa i ciężkości prac,
– szersze zastosowanie maszyn wielooperacyjnych powodujące wzrost udziału pracy bezpieczniejszej i o mniejszym stopniu ciężkości,
– równocześnie ograniczanie problemów na rynku pracy w rolnictwie spowodowane częstym łączeniem przez robotników leśnych pracy w leśnictwie z pracą w rolnictwie.
Podsumowanie
Sektor usług leśnych stał się trwałym elementem otoczenia społeczno-ekonomicznego Lasów Państwowych. Działając w przeważającej większości na terenach wiejskich (niezurbanizowanych), wywiera określony wpływ na otoczenie społeczno-ekonomiczne Lasów Państwowych. Z punktu widzenia dostarczanych korzyści
gospodarczych przez firmy leśne wyróżnić można następujące efekty: transformacyjny,
zatrudnienia, produkcyjny, innowacyjny, mobilizacji kapitałów i regionalnej decentralizacji. Najważniejszym z rozpatrywanych efektów z otoczenia społeczno-ekonomicznego jest efekt produkcyjny. Dzięki temu, że usługi zlecone przez nadleśnictwa obcym
wykonawcom są tańsze niż przy udziale robotników własnych nadleśnictwa, przy takim
samym poziomie jakościowym, nastąpiła wyraźna poprawa efektywności gospodarki leśnej. Dalsze zatrudnianie robotników własnych przez nadleśnictwa spowodowałoby pogorszenie wyniku finansowego gospodarki leśnej będącej w zarządzie Skarbu Państwa,
np. w 2011 r. o ponad 70%.
Zwiększenie roli firm leśnych w powstawaniu efektywnych procesów gospodarczych, zapewniających jednoczesną stabilizację sytuacji społecznej i gospodarczej
w regionach niezurbanizowanych (wiejskich) możliwe będzie dzięki równoczesnemu
ograniczaniu problemów na rynku pracy w rolnictwie. W wielu bowiem regionach
kraju często robotnicy leśni firm łączą pracę w leśnictwie z pracą w rolnictwie (we
Rola sektora usług leśnych w otoczeniu społeczno-ekonomicznym Lasów Państwowych
33
własnych gospodarstwach). Ponadto wielokrotnie potencjał produkcyjny firm leśnych
jest wykorzystywany do pracy w rolnictwie, szczególnie w okresach dekoniunktury na
prace leśne.
Literatura
Klich J. (1992): Promocja małych przedsiębiorstw w USA. Prz. Organ. 7:8-9, 8:10-11, 9:18-19, 10:18-19.
Klich J. (1994): Polityka rządów państw Unii Zachodnioeuropejskiej wobec małych i średnich przedsiębiorstw.
Prz. Organ. 3:23-24, 4:24-26.
Kocel J. (1993): Analizy procesów prywatyzacyjnych w nadleśnictwie. Sylwan 12:27-34.
Kocel J. (2000): Wpływ prywatyzacji działalności gospodarczej nadleśnictw na przemiany ekonomiczno-organizacyjne w gospodarce leśnej Polski w latach 1989-1996. Instytut Badawczy Leśnictwa. Rozprawy i monografie. Warszawa.
Krajowy Fundusz Kapitałowy jako uzupełnienie systemu wspierania rozwoju sektora MSP. Ministerstwo Gospodarki i Pracy Departament Polityki Regionalnej. Warszawa 2005:1-3.
Mróz B. (1997): Gospodarka nieoficjalna w Polsce. Istota, przyczyny i formy występowania. „Marketing i Rynek” 3:3.
Piasecki B. (red.) (1999): Ekonomika i zarządzanie małą firmą. PWN, Warszawa.
Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce 2011: Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa.
Rokoszewski K. (2006): Funkcjonowanie i rozwój małych i średnich przedsiębiorstw w aspekcie lokalnych
i regionalnych uwarunkowań współpracy oraz partnerstwa lokalnego [w:] Mikołajczyk B. (red.) Finansowe uwarunkowania konkurencyjności przedsiębiorstw z uwzględnieniem sektora MSP. Wyd. Difin,
Warszawa.
Sasin K. (red.) (2008): Zarządzanie małym i średnim przedsiębiorstwem. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu. Wrocław.
Sprawozdanie finansowo-gospodarcze za 2011 r. Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych. Warszawa 2012.
Trocki M. (1995): Wydzielenie komórek organizacyjnych ze struktury przedsiębiorstwa. „Przegląd Organizacji” 2:21-23.
Adres do korespondencji – Corresponding adress:
Janusz Kocel
Instytut Badawczy Leśnictwa
w Sękocinie Starym
Braci Leśnej 3 05-090
Raszyn
email: [email protected]