prezentacja

Open access dla bibliotekarzy
i użytkowników
bibliotek pedagogicznych
Bożena Bednarek-Michalska
EBIB, KOED, e-LIS, eIFL
Co się wydarzyło, że zrodził się ruch
otwartej nauki, kultury i edukacji?
1. Upowszechnienie
2.
3.
technologii,
nowe
możliwości
komunikacji społecznej
Wzrost liczby zasobów i wymiana idei
Poszerzenie dostępu do sieci - wzrost ruchu
1. Skomercjalizowanie wielu obszarów w sieci;
2. Wkroczenia prawa do Internetu i narastające
jego restrykcje, ściganie internautów z mocy
prawa;
3. Ochrona in extenso (w całości):
oprogramowanie, pliki tekstowe, audio-video,
design stron www, bazy danych, opisy
obiektów, zasoby cyfrowe i inne;
4. Zawężanie pola wolności.
Młode pokolenie chce wolności w sieci
Otwarte zasoby - o czym mówimy?
1. Open source – oprogramowanie - 1980
2. Open Access – materiały naukowe - 1991
3. Wolna kultura – wolna muzyka, sztuka,
beletrystyka, filmy - 2000
4. Otwarte zasoby edukacyjne – materiały szkolne 2004
Przy czym pojęcie wolnej kultury wydaje się najszersze
choć użyte dość późno, może ogarniać cały wachlarz
zjawisk zwanych otwartymi inicjatywami
Open Access - definicja
Definiujemy otwarty
dostęp do zasobów jako
możliwość wykorzystania
nieograniczonych źródeł
wiedzy i dziedzictwa
kulturowego, która
powinna być aprobowana
przez społeczność
naukową.
Deklaracja Berlińska 2004
Emile Durkheim
Inne definicje OA
Repozytorium otwarte (open archive, open access repository) – archiwum elektroniczne
naukowe (instytucjonalne, dziedzinowe), w którym gromadzi się obiekty zwykle urodzone w
formie cyfrowej (born digital). Dostęp do niego jest bezpłatny i nieograniczony przez komputery
i sieci. Repozytorium jest elektronicznym systemem przechowywania informacji (CMS) często
opartym o samoarchiwizację.
Definicja DELOS: organizacja, która jest wirtualna i w sposób kompleksowy gromadzi, zarządza
i zabezpiecza długoterminowo cyfrowy zasób. Oferuje użytkownikom bogate i jakościowo
sprawdzone kolekcje razem z funkcjonalnościami systemu oraz skodyfikowana polityką
udostępniania.
Czasopismo otwarte (open access journal) – czasopismo naukowe dostępne dla czytelników
bez opłat i innych barier dostępu w Internecie. Dziś mamy również do czynienia z hybrydami,
które część tekstów udostępniają za darmo, cześć za opłatą. Zależy od modelu ich
finansowania.
Samoarchiwizacja (Selfarchiving) – deponowanie swoich utworów w repozytorium otwartym,
określanie prawnych form wykorzystania działa.
Historia otwartego dostępu do wiedzy
Tradycja Open Access wywodzi się z budowania pierwszych na
świecie baz danych i otwartych archiwów elektronicznych
dokumentów, tzw. e-printów, które zwano także Open Archives. Ich
głównym założeniem było dać wolny, darmowy i nade wszystko
szybki dostęp do wiedzy. Archiwa tego typu zaczęły się bardzo
poważnie rozwijać w USA i Europie Zachodniej.
1966. Rozpoczęło działanie Educational Resources Information
Center (ERIC) w USA zainicjowane przez: Department of Education's
Office of Educational Research and Improvement and the National
Library of Education.
Lata 90-te – szybki rozwój archiwów i czasopism otwartych –
odpowiedź na rosnący monopol wydawców i firm komercyjnych
Peter Suber
Początki ruchu OA
W 1991 Paul Ginsparg założył pierwsze repozytorium naukowe
open access arXiv w Los Alamos National Laboratory – dziś ma
ono ponad 500 tys, artykułów.
W 1994 r. profesor Stevan Harnad, w zmieszczonym w internecie
apelu wezwał autorów publikacji naukowych nieprzeznaczonych do
celów komercyjnych o archiwizowanie ich w interetowych
archiwach. Apel zwany również „Subversive Proposal“ stał się
impulsem do burzliwej dyskusji, która zaoowocowała powstaniem
w 1997 r. otwartego repozytorium Cogprints http://cogprints.org/
, a także oprogramowania do tworzenia otwartych
instytucjonalnych repozytoriów Eprints: http://www.eprints.org/
Ciekawe daty OA
•
•
•
•
•
•
•
1992 - pierwsze naukowe repozytorium otwarte
2002 - Budapest Open Access Initiative
2004 - Deklaracja Berlińska
2005 - Badania i rekomendacje Komisji Europejskiej
2008 - Health Act w USA i inne ustawy
2008 - VII Program Ramowy – test nowego modelu
2009 – I Open Access Week
Repozytoria z OAISTER - December 2006
Zob.: Kalendarium OA
Z czym się wiąże OA?
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Ze zmianą podejścia do wydawania publicznych pieniędzy; darmowym
dostępem do wiedzy dla celów edukacyjnych,
Zmianą modelu finansowania publikowania naukowego; Płaci instytucja
naukowa;
Zmianami w ocenach parametrycznych jednostek naukowych (impact factor i
cytowania).
Zmianą pracy naukowców i wydawców komercyjnych;
Z otwartą nauką, e-science, e-laboratoriami.
Internetem, szybkością i swobodą przepływu informacji, otwartością, wolnością
Publikowaniem elektronicznym (nowymi kanałami dostępu, technologiami):
Czasopismami otwartymi i repozytoriami
Wolnym oprogramowaniem
Nową filozofią prawa, swobodniejszym licencjonowaniem, wolnymi licencjami,
Creative Commons, GNU, zatrzymanie praw przy autorze
Skala światowa. Liczby?
Nazwa inicjatywy
link
Liczba obiektów
Liczba
repozytoriów
openDOAR
http://www.opendoar.org
Nie zbiera danych
1490
OAISTER
http://oaister.umdl.umich.edu/o/oaister
23 mln
1139
BASE
http://www.base-search.net
21 mln
1366
Scientific Commons
http://de.scientificcommons.org
30 mln
1124
Google Scholar
http://scholar.google.com
Nie podaje danych
Nie podaje
danych
DOAJ
http://www.doaj.org
4359 tytułów
czasopism
Nie dotyczy
Międzynarodowe projekty OA
•
•
•
•
•
•
OAD - http://oad.simmons.edu/oadwiki/Main_Page
OA Bibliography - http://www.digitalscholarship.com/oab/oab.htm
OpenScholarschip – http://www.openscholarship.org/
OASIS – podręcznik OA - http://www.openoasis.org/
OJS – oprogramowanie dla czasopism Open Journal Systems
dSpace, E-prints – oprogramowanie dla repozytoriów
Dobre przykłady – repozytorium OA E-LIS
•
•
E-LIS jest posadowiony w CILEA (konsorcjum
uniwersytetów włoskich) na wolnym
oprogramowaniu GNU Eprints
Ma już ponad 9599 dokumentów w archiwum
otwartym
Z Polski 164 artykuły
•
Industry, profession and education. (851)
•
Dobre przykłady - czasopismo OA
•
Open Access Policy of First Monday Journal
•
First Monday jest jednym z pierwszych naukowych
recenzowanych czasopism otwartych publikowanym
tylko w formie elektronicznej i tylko w sieci.
•
Wszystkie numery FM są za darmo dla każdego, kto
ma dostęp do Internetu. Autorzy zatrzymują swoje
prawa autorskie i mogę zamieszczać utwory bez
ograniczeń w i innych miejscach.
•
Są jedynie zachęcani, by dekować swój utwór public
domain lub wybrać jedną z licencji Creative
Commons.
Polskie projekty OA
•
•
•
•
•
•
•
Polskie Biblioteki Cyfrowe – 40 inicjatyw
Polskie licencje CC - wersje 3.0
Projekt DIR – repozytorium naukowe
Wydawnictwa OA (Termedia, ViaMedica, Versita)
Czasopisma otwarte
Blog OA
Serwis OA w EBIB
Polska w budowaniu zasobów wiedzy?
Liczby?
Polska zaczęła budować
zasoby w 2001 roku, dziś
ma biblioteki cyfrowe,
repozytoria
Federacja polskich Bibliotek
Cyfrowych – (288 421 w
41) http://fbc.pionier.net.pl/owoc
Zasoby edukacyjne w PBC
Podręcznik do egzaminu czeladniczego
Nauczyciel i uczeń w edukacjii zintegrowanej w klasach I-III
Fizyczne wychowanie młodzieży
Edukacja, wychowanie, poradnictwo w kulturze popularnej
Język na wyższym poziomie – Antonowicz Jan
Folklor - edukacja, sztuka, terapia. – Knapi, Mirosława; Łobos, Anna
Edukacja poprzez dialog pedagogiczny – Zieliński, Jerzy
Krótki elemantarz do samouctwa w pisaniu, czytaniu i liczbowaniu
Polskie czasopisma OA
Czasopisma polskie online zaczęły powstawać od początku istnienie Internetu czyli od
1993, pierwsza była gazeta Donosy 1989 - dziś w Polsce jest ich kilkaset. Jeśli chodzi o
czasopisma naukowe to DOAJ - notuje ich 73
Physical Education and Sport
Subject: Sports Medicine
Publisher: Versita
Country: Poland
Language: English
Keywords: sports and recreation, biomedical sciences, life sciences, human physiology, sports medicine
Start year: 2007
Culture - History - Globalization
Subject: Multidisciplinary
Publisher: University of Wroclaw
Country: Poland
Language: Polish, English
Keywords: globalization studies
Start year: 2007
Psychology of Language and Communication
Subject: Psychology
Publisher: Versita
Country: Poland
Language: English
Keywords: communication, communication disorders, cognitive psychology, language education, psycholinguistics
Start year: 2008
Dobre przykłady - czasopismo OA
•
•
•
•
Biuletyn EBIB
Biuletyn EBIB jest jednym z pierwszych fachowych
czasopism otwartych publikowanym tylko w formie
elektronicznej i tylko w sieci. Powstał w roku 1998, dziś ma
106 numerów.
Wszystkie numery Biuletynu EBIB są za darmo dla
każdego, kto ma dostęp do Internetu. Dostęp 24h.
Autorzy zatrzymują swoje prawa autorskie i mogę
zamieszczać utwory bez ograniczeń w i innych miejscach,
są zachęcani, by wybrać licencję Creative Commons.
Czasopismo jest współtworzone przez czytelników.
Problemy OA
Zdefiniowane problemy i bariery rozwoju OA:
– Infrastruktura techniczna (wymaga sporych nakładów i
pracy i finansowanych)
– Model finansowania (nie jest sprawdzony i
zaadoptowany w świecie nauki, wymaga zmian legislacyjnych i
mentalnościowych)
– Filozofia Copyright (poważne i coraz poważniejsze
restrykcje)
– Akademicki system ocen (opiera się o impact factor i
tradycyjne tytuły czasopism)
– Polityka wydawców, mediów, firm
komercyjnych
– Mentalność społeczna
Inne inicjatywy
Wolna kultura, nauka i edukacja
w Polsce
Fundacja Nowoczesna Polska
EBIB SBP
ICM UW, Creative Commons Polska
Stowarzyszenie Wikimedia Polska
PCSS – Poznań
Internet Society Poland
Blog Polityki Kultura 2.0
VaGla.pl Prawo i Internet
Partia Piratów
Rekomendacje dla bibliotekarzy
Badania naukowe JISC pokazują, że najwięcej korzyści OA przynoszą
bezpośrednie spotkania i rozmowy z czytelnikami – dlatego bibliotekarze powinni
dużo rozmawiać o OA:
 Linkować zasoby otwarte w swoich katalogach
 Przygotować serwis OA na stronach www biblioteki
 Rozwiesić plakaty o OA lub OER w bibliotece instytucjach współpracujących
 Wysyłać newsletter do czytelników o nowych zasobach otwartych
 Przygotować informację w czasopismach publikowanych przez instytucje
związane z profilem ich zainteresowań
 Publikować artykuły o otwartych zasobach w prasie fachowej
 Robić seminaria, wykłady, szkolenia dla czytelników
 Promować Open Access Week, Public Domain Day,
 Podjąć współpracę z instytucjami działającymi na rzecz OA czy OER.
Swan, A. (2008) Researcher awareness and access to Open Access content through libraries. Technical Report UNSPECIFIED,
ECS, University of Southampton. Tryb dostępu: http://eprints.ecs.soton.ac.uk/17272/
Więcej informacji
Lawrence Lessig Wolna kultura, http://www.futrega.org/wk/
Alek Tarkowski, Wolna kultura i nauka w dobie Internetu, Meritum Nr 4 2007 (7).
Warszawa Mazowieckie Samorządowe Centrum Doskonalenia Nauczycieli. Tryb dostępu:
http://www.meritum.mscdn.edu.pl/moduly/egzempl/7/7_120_abc.pdf
Biuletyn EBIB o wolnej kulturze i open access:
92 Kultura konwergencji - idzie nowe http://www.ebib.info/2008/92/
97 Alternatywnie o Open Access http://www.ebib.info/2008/97/
100 EBIB – czasopismo otwarte http://www.ebib.info/2008/100/
101 Wolna kultura i edukacja http://www.ebib.info/2009/101/
Bożena Bednarek-Michalska, Nowe inicjatywy wolnej edukacji, kultury i
nauki Biuletyn EBIB Nr 1/2009 (101), Warszawa SBP. Tryb dostępu:
http://www.ebib.info/2009/101/a.php?bednarek
102 Open source a biblioteki http://www.ebib.info/2009/102/
IV Ogólnopolska Konferencja EBIB Internet w bibliotekach Open Access
Serwis OA http://www.ebib.info/content/category/8/102/79/
Gurell, Seth Wprowadzenie do otwartych zasobów edukacyjnych,
http://kpbc.umk.pl/dlibra/docmetadata?id=40051
Dziękuję za uwagę!
Bożena Bednarek-Michalska
EBIB, KOED, e-LIS, eIFL