Pierwszy List do Tesaloniczan

Pierwszy List do Tesaloniczan
1 Adresaci i okoliczności napisania listu
1.1 Miasto Tesaloniki
Miasto Tesaloniki (gr. Θεζζαλονίκη) założył w 315 r. przed Chr. król macedoński Kasander i nazwał imieniem swojej żony Tesaloniki, siostry Aleksandra Wielkiego. Miasto
szybko się rozwijało ze względu na bardzo korzystne położenie geograficzne. Tu znajdował
się najważniejszy port macedoński, tędy przebiegała też słynna Via Egnatia, łącząca Bizancjum z Zachodem. W krótkim czasie Tesalonika prześcignęła oddaloną o 4o km Pelę, która
od 400 r. przed Chr. była stolicą Macedonii i rezydencją króla.
W 168 r. przed Chr. król macedoński Perseus został pokonany przez Rzymian i od tej daty Macedonia jest uzależniona od Rzymu i podzielona na cztery okręgi. Tesalonika staje się
stolicą jednego z tych okręgów. W 146 r. przed Chr. Macedonia dostaje się całkowicie pod
panowanie Rzymu i zostaje prowincją rzymską ze stolicą w Tesalonice. Kiedy po śmierci
Cezara w 44 r. przed Chr. w imperium wybucha wojna domowa o władzę, Tesalonika angażuje się po stronie przyszłych zwycięzców Oktawiana i Antoniusza, za co w nagrodę otrzymuje
status wolnego miasta. Dalszy rozkwit miasta nastąpił za panowania cesarza Augusta, który
założył liczne kolonie na terenie Macedonii. Tesalonika byłą w tym czasie najbardziej zaludnionym miastem Macedonii1.
Zarząd w mieście sprawowało sześciu politarchów (πολιηάρται), których obowiązkiem
była troska o przestrzeganie prawa, zwoływanie rady i plenarnego zgromadzenia oraz przewodniczenie zgromadzeniom (Dz 17, 6. 8).
Sytuacja religijna Tesaloniki była w czasach św. Pawła bardzo zróżnicowana. Powodzeniem cieszyły się tu różne kulty, jak na przykład bóstw egipskich: Izydy i Serapisa oraz Kabirów2, których tu czczono najbardziej. W I w. po Chr. pojawia się również boski kult cesarza
Augusta, ku czci którego zbudowano w Tesalonice osobną świątynię3. Dz 17 potwierdzają
także obecność Izraelitów w Tesalonice, którzy mieli tu prawdopodobnie swoją synagogę4.
1.2 Początki Kościoła w Tesalonice
Paweł przybył do Tesaloniki z Filipin wraz z Sylasem i Tymoteuszem w czasie drugiej
podróży apostolskiej. Aby zapewnić sobie utrzymanie w czasie pobytu w tym mieście, Paweł
intensywnie pracował, poświęcając na głoszenie słowa Bożego jedynie czas wolny od pracy.
Co najmniej dwukrotnie korzystał w tym czasie z pomocy, która nadeszła od Filipian (Flp 4,
15-16). Pobyt Pawła w Tesalonice trwał kilka miesięcy. W tym czasie założył on tu Kościół,
w skład którego wchodzili głównie nawróceni poganie i niewielka grupa Izraelitów. Wskutek
prześladowania, jakie wzniecili Izraelici, Paweł zmuszony był miasto opuścić. Próbował potem jeszcze dwukrotnie tutaj powrócić, ale „przeszkadzał mu szatan” (1 Tes 2, 17-20).
1.3 Okoliczności napisania listu
Po opuszczeniu Tesaloniki Paweł wraz ze swoimi współpracownikami przybywa do Berei, gdzie ich pozostawia i sam udaje się do Aten. Z Aten przesyła Tymoteuszowi polecenie,
aby osobiście udał się do Tesaloniki i zbadał sytuację w tamtejszym Kościele. Po nieudanym
1
I. BROER, Einleitung, II, 339.
Kabirowie w mitologii greckiej byli synami Hefajstosa i Kabeiro. Zaliczano ich do Wielkich Bogów, którzy
uczestniczyli w narodzinach Zeusa na akropolu w Pergamonie. Por. R. SAWA, Kabirowie, EK VIII, 303.
3
I. BROER, Einleitung, II, 341.
4
Źródła pozabiblijne nie potwierdzają istnienia synagogi izraelskiej w Tesalonice. Natomiast wiadomo, że w
IV i V w. po Chr. była tu synagoga Samarytan. Por. I. BROER, dz. cyt., 340.
2
wystąpieniu na Areopagu w Atenach, Paweł opuszcza to miasto i przybywa do Koryntu. Tu
spotyka się z Tymoteuszem i Sylasem. Tymoteusz wypełnił swoją misję w Tesalonice i przybywa do Pawła z dobrymi wiadomościami o sytuacji w tamtejszym Kościele.
Wiara i życie religijne młodego Kościoła w Tesalonice, mimo znoszonych prześladowań,
jest wzorem dla wszystkich chrześcijan w Macedonii i Achai. Pojawiły się jednak problemy
teologiczne, o wyjaśnienie których zwrócono się do Pawła. Świadczy o tym trzykrotne περί z
genetiwem ‘odnośnie [tej sprawy]’ (1 Tes 4, 9. 13; 5, 1). Pytania dotyczył miłości społecznej,
losu zmarłych, którzy nie doczekali się paruzji Chrystusa i czasu paruzji. Paweł pisze więc do
Tesaloniczan list, w którym wyjaśnia nurtujące ich problemy eschatologiczne oraz udziela
napomnień moralnych, zwłaszcza odnośnie życia w świętości i czystości.
Trudno dokładnie określić miejsce napisania 1 Tes, ale uczeni przypuszczają, że został on
zredagowany w Koryncie około 50 r.5
2 Zagadnienia literackie
2.1 Struktura i forma literacka
Centralnym tematem listu jest problem powtórnego przyjścia Chrystusa i zmartwychwstania umarłych. Temu tematowi są podporządkowane poszczególne fragmenty listu (1 Tes
1, 9-10; 2, 19; 3, 13; 4, 13-18; 5, 23). List zaczyna się od zwykłego wstępu, który składa się z
trzech elementów: 1) adresu nadawcy i odbiorcy, 2) pozdrowienia i 3) dziękczynienia (1 Tes
1, 1-10). Terminologia dziękczynienia: εσj
i εσjταριζηία występuje jeszcze w 1
Tes 2, 13 i 3, 9. Dlatego niektórzy uczeni uważają, że dziękczynienie kończy się dopiero w 1
Tes 3, 136. Dziękczynienie nie jest jednak w listach Pawła zarezerwowane tylko dla wstępów
(por. 1 Tes 5, 18; 1 Kor 14, 16; 2 Kor 4, 15; 9, 11; Flp 4, 6).
W 1 Tes 2, 1 pojawia się sygnał, że autor rozpoczyna nową myśl. Zwraca się bowiem
bezpośrednio do czytelników (2 os. l. mnogiej) i wprowadza nowy temat: wspomina swoje
przybycie do Tesaloniki i założenie tam Kościoła (1 Tes 2, 1-20). Przypomina trudną sytuację
wiernych i prześladowania, na jakie byli narażeni, podkreśla swoją troskę o nich. Wyrazem
tej troski było wysłanie do Tesaloniki Tymoteusza, który powrócił z dobrymi wiadomościami
(1 Tes 3, 1-5). Napełniły one apostoła radością i wdzięcznością wobec Boga (1 Tes 3, 6-10).
Tę część listu kończy życzenie apostoła w formie modlitwy, aby mógł on jeszcze powrócić do
Tesaloniki i aby adresaci wzrastali w miłości i świętości (1 Tes 3, 11-13). Zwroty: „nasze
przybycie do was” (1 Tes 2, 1) i „drogę naszą do was” (1 Tes 3, 11) stanowią inkluzję zamykającą pierwszą część listu o jednolitej tematyce.
Od 1 Tes 4, 1 zaczyna się pierwsza seria napomnień moralnych: „prosimy was i napominamy”. Apostoł wymienia centralne napomnienia moralna, dotyczące: czystości w dziedzinie
seksualnej, sprawiedliwości społecznej i wzajemnej miłości (1 Tes 4, 1-12). Wiodącym terminem integrującym tę część listu jest ἁγιαζμός ‘uświęcenie, konsekracja’ (w. 3. 4. 7).
Kolejna zmiana tematu następuje w 1 Tes 4, 13:
κοιμωμένων „odnośnie
tych, którzy zasnęli”. Zwrot ten wskazuje, że Paweł albo odpowiada na pytanie Tesaloniczan,
albo też odnosi się do nurtującego ich problemu: co się stanie z umarłymi, którzy nie doczekali się powtórnego przyjścia Chrystusa. Ta część listu ma charakter doktrynalny. Apostoł
przedstawia scenerię paruzji Chrystusa, w czasie której nastąpi zmartwychwstanie umarłych i
połączenie wszystkich wiernych z Chrystusem (1 Tes 4, `13-5, 10). Ta część kończy się wnioskiem etycznym, sformułowanym w imperatywie: „Dlatego (διό) pocieszajcie się
(παρακαλεῖηε) wzajemnie i budujcie jeden drugiego” (1 Tes 5, 11).
W 1 Tes 5, 12 apostoł wprowadza drugą serię wskazówek etycznych, zaczynając podobnie jak w poprzedniej serii, od słowa „prosimy was”. Są to różne napomnienia moralne, nie5
6
U. SCHNELLE, Einleitung, 59, przyp. 89.
F. SCHNIDER, W. STENGER, Studien, 42-44.
koniecznie związane z paruzją. Dotyczą one głównie życia we wspólnocie kościelnej i zamykają centralną część listu (1 Tes 5, 12-22).
Zakończenie listu jest bardzo krótkie (1 Tes 5, 23-28). Występują w nim wszystkie charakterystyczne elementy, za wyjątkiem pozdrowień od współpracowników Pawła.
List można zatem podzielić w następujący sposób:
Wstęp: 1, 1-10
I. Działalność Pawła i w Tesalonice: 2-3,13
II. Wskazania moralne: 4, 1-12
III. Pouczenia eschatologiczne: 4, 13-5, 11
IV. Wskazania moralne: 5, 12-22
Zakończenie: 5, 2328
Na podstawie analizy literackiej 1 Tes próbowano zaliczyć ten list do gatunku retoryki,
lecz nie daje się on podzielić według zasad retoryki starożytnej. Wątek dziękczynienia ciągnie
się aż do 1 Tes 3, 13 i nie zostawia już zbyt wiele miejsca na dalsze elementy mowy retorycznej. Jest to raczej list, który można zaliczyć do podgatunku listów przyjacielskich, za czym
przemawia zarówno przedmiot dziękczynienia Pawła, jak i jego troska o chrześcijan w Tesalonice7.
3.2.2 Integralność
Część egzegetów reprezentuje pogląd, że niektóre większe lub mniejsze fragmenty 1 Tes
zostały zaczerpnięte z innych listów Pawła lub z tradycji i przepracowane przez późniejszego
redaktora. Istnieją na ten temat różne hipotezy. Najbardziej charakterystyczne są następujące:
1) Z listów Pawła pochodzą fragmenty: 1 Tes 2, 17-3, 2a. 5b-11; 4, 9. 10a. 13-17; 5, 1-22,
natomiast od redaktora pochodzą: 1 Tes 1, 2-2, 16; 3, 12-4, 8; 5, 23-278.
2) Z tradycji pochodzi 1 Tes 5, 1-11, za czym przemawiają występujące tu formuły, ponadto nie łączy się ten fragment dobrze z kontekstem poprzedzającym, zwłaszcza z 1 Tes 4,
13-189.
3) Za teksty redakcyjne, które nie pochodzą od Pawła, niektórzy uważają10: 1 Tes 2, 1-16
(ostra krytyka judaizmu, niezgodna z poglądami Pawła w Rz 11, 25-32), 1 Tes 3, 5 (inna sytuacja listy niż w 1 Tes 3, 1-2 i 3, 6), 1 Tes 4, 18 (drugorzędny dublet 1 Tes 5, 11) itp.
3 Centralne tematy teologiczne
Spośród wielu tematów teologicznych, które porusza Paweł, centralne miejsce zajmują
problemy eschatologiczne związane z paruzją Chrystusa i charakterystyka egzystencji chrześcijańskiej11.
7
I. BROER, Einleitung, II, 343.
CHR. DEMKE, Theologie und Literarkritik im 1. Thessalonicherbrief. Ein Diskussionsbeitrag, w: G.
EBELING (red.), Festschrift für E. Fuchs, Tübingen 1973, 123.
9
A. VÖGTLE, Paraklese und Eschatologie nach Röm 13, 11-14, w: L.D. LORENZI (red.), Dimension de la vie
chrétienne (Rm 12-13), Rom 1979, 179-194. 201.
10
Por. T. HOLTZ, Der erste Brief an die Thessalonicher (EKK XIII), Zürich-Einsiedeln-Köln-NeukirchenVluyn 1986, 27-28 i cytowaną tam literaturę.
8
3.1 Eschatologia
Najważniejszym tematem 1 Tes jest powtórne przyjście, czyli paruzja Chrystusa. Temat
paruzji zapowiada Paweł już we wstępie listu, gdy charakteryzuje egzystencję chrześcijańską
jako oczekiwanie „z niebios Jego Syna, którego wzbudził z martwych, Jezusa” (1 Tes 1, 10).
Termin παροσζία ‘paruzja’ występuje aż cztery razy w różnych częściach listu (1 Tes 2, 19;
3, 13; 4, 15; 5, 23). Scenerię paruzji i związane z nią wydarzenia eschatologiczne przedstawił
apostoł w 1 Tes 4, 13-5, 11.
Problematykę eschatologiczną wywołały w młodym Kościele w Tesalonice przypadki
śmierci wśród chrześcijan. Martwiono się, że nie doczekali się oni paruzji Chrystusa i dlatego
nie wezmą udziału w Jego ostatecznym triumfie i nie będą żyć na wieki. Tamtejszy Kościół
żył bowiem nadzieją rychłego przyjścia Chrystusa i nadzieję tę zdaje się podzielał także apostoł, skoro o tych, którzy doczekają się jako żywi paruzji, pisze w 1 os.: „my, żywi, pozostawieni na przyjście Pana” (1 Tes 4, 15. 17).
Śmierć jest realną rzeczywistością, oznacza koniec ludzkiego życia na ziemi. Nie jest to
jednak ostateczny koniec człowieka. Chrześcijanin, który wierzy w zmartwychwstanie Chrystusa ma przed sobą przyszłość, żyje nadzieją życia wiecznego i dlatego nie powinien się
smucić (1 Tes 4, 13). Paweł zachęca więc do optymizmu i nadziei. Nadzieja odróżnia chrześcijan od pogan i jest dobrze uzasadniona: „Jeśli bowiem wierzymy, że Jezus umarł i zmartwychwstał, to tak samo [powinniśmy wierzyć], że Bóg tych, którzy zasnęli w Jezusie, Bóg
wyprowadzi wraz z Nim” (1 Tes 4, 14).
Zmarłych określa Paweł jako tych, którzy „zasnęli w Jezusie”. Podobne znaczenie ma
zwrot „umarli w Chrystusie” w 1 Tes 4, 16. Jest sprawą dyskusyjną, jakie znaczenie ma ta
formuła. Najprawdopodobniej jest to aluzja do włączenia się chrześcijanina w tajemnicę
śmierci i zmartwychwstania Chrystusa, jakie dokonuje się we chrzcie. Kto zatem umiera w tej
solidarności z Chrystusem, ten musi wraz z Nim zmartwychwstać. Wyrażenie „wyprowadzi
wraz Nim” oznacza, że Bóg wyrwie zmarłego śmierci i przywróci do życia, podobnie jak
uczynił to z Jezusem. Apostoł nie wspomina o zmarłych nie ochrzczonych, ponieważ problem
Tesaloniczan dotyczył tylko ochrzczonych.
Przebieg paruzji Chrystusa i wydarzeń eschatologicznych przedstawia Paweł w obrazach
zaczerpniętych z apokaliptyki judaistycznej i wylicza następujące elementy scenerii paruzji:
rozkaz, głos archanioła, dźwięk trąby i zstąpienie Pana z nieba. „Rozkaz” i „głos archanioła”
odnosi się do Chrystusa12. „Dźwięk trąby” występuje w teofaniach jako metafora głosu Boga
(1 Kor 15, 52; Ap 1, 10; 8, 6; 9, 1. 13; 11, 15). „Zstąpienie Pana” oznacza objawienie się
Chrystusa. Wyrażenie to nawiązuje do ówczesnego modelu kosmosu, w którym niebo – miejsce przebywania Boga – jest umieszczone u góry.
W czasie paruzji Chrystusa nastąpi zmartwychwstanie umarłych i „porwanie w obłoki”
zmartwychwstałych oraz tych, których paruzja zastanie żywymi (1 Tes 4, 17a) 13. Celem „porwania w obłoki” nie będzie umieszczenie chrześcijan w nowej przestrzeni, lecz zjednoczenie
na zawsze z Chrystusem: „i w ten sposób zawsze będziemy z Panem” (1 Tes 4, 17b).
3.3.2 Pareneza chrześcijańska
3.3.2.1 Fundamentalne podstawy życia chrześcijańskiego
Egzystencję chrześcijanina w 1 Tes określają trzy fundamentalne wartości: 1) wiara, 2)
miłość i 3) nadzieja.
11
Inne tematy teologiczne zob. A. PACIOREK, Paweł Apostoł – Pisma. Część pierwsza (Academica 28),
Tarnów 1995, 87-90; I. BROER, dz. cyt., 350-352.
12
W pismach judaistycznych, na przykład u Filona określenia: „archanioł” i „logos” są używane synonimicznie.
13
Czasownik ἁρπαγηζόμεθα ‘zostaniemy porwani’ jest formą passivum divinum, która wskazuje na inicjatywę i działanie Boga.
Wiara. Podstawą egzystencji chrześcijańskiej jest fakt wybrania i powołania przez Boga
(1 Tes 1, 4; 2, 12; 4, 7; 5, 9. 24), a motywem wybrania jest miłość Boga do ludzi (1 Tes 1, 4).
Odpowiedzią na powołanie jest wiara, której wyrazem było odwrócenie się od bałwochwalstwa (1 Tes 1, 9) i przyjęcie przez Tesaloniczan słowa Bożego Zerwanie z bałwochwalstwem
i życie określane przez słowo Boże oznacza nową orientację, nowy styl życia. Przedmiotem
wiary jest fakt śmierci i zmartwychwstania Chrystusa (1 Tes 4, 14). Wiara ma więc orientację
chrystologiczną, jest to przede wszystkim wiara w Chrystusa. Wiara powinna być aktywna,
dynamiczna, jej przejawem jest wierność Chrystusowi wśród udręk i prześladowań (1 Tes 3,
3). Cierpienia są sprawdzianem prawdziwości naszej wiary (1 Tes 2, 14). W obecnej egzystencji chrześcijanina wiara ma cechy niedoskonałości, powinna ją cechować stała tendencja
do wzrostu (1 Tes 3, 10).
Miłość. Wiara jest ściśle złączona z miłością. Te dwie wartości są nierozdzielne (1 Tes 1,
3; 3, 6; 5, 8). W miłości manifestuje się aktywność wiary. Praktyka miłości nie jest łatwa,
Paweł określa ją jako ὁ κόπος ‘kłopot, trudność, znój, praca’: „pamiętamy o waszym dziele
wiary i trudzie miłości” (1 Tes 1, 3; por. 2, 9-12). 1 Tes mówi tylko o miłości Boga do człowieka (1 Tes ,1 4) i o miłości wzajemnej jednych do drugich (1 Tes 4, 9-10). Bóg jest źródłem
miłości i tylko On daje człowiekowi zdolność kochania innych (1 Tes 4, 9). Miłość jest zatem
udziałem w miłości Boga.
Weryfikacja miłości następuje w konkretnych zaangażowaniach. W związku z tym Paweł
podaje kilka praktycznych wskazówek postępowania, które wypływają z miłości społecznej w
Kościele. Najważniejsze, to:
(1) obowiązek pracy, aby nie być ciężarem dla innych (1 Tes 4, 11-12);
pocieszanie i zachęcanie wzajemne (1 Tes 4, 18; 5, 11);
uznanie pracy i wysiłku innych, zwłaszcza przełożonych (1 Tes 5, 12-13).
Nadzieja. Egzystencję chrześcijańską określa następnie postawa nadziei, której przedmiotem jest oczekiwanie na przyjście Chrystusa (1 Tes 1, 10; 2, 19; 3, 13; 5, 23), zmartwychwstanie umarłych (1 Tes 4, 13-14) i zjednoczenie z Chrystusem na zawsze (1 Tes 5, 10). Tesaloniczanie jako „synowie światła i synowie dnia” (1 Tes 5, 5. 8) oraz „przyodziani w pancerz wiary i miłości oraz hełm nadziei zbawienia” są przeznaczenie nie „na gniew, ale na
osiągnięcie zbawienia przez Pana naszego Jezusa Chrystusa” (1 Tes 5, 9). Paweł nie chce w
ten sposób tworzyć fałszywych iluzji, że zbawienie jest pewne i nie wymaga już żadnej troski.
Pragnie tylko obudzić nadzieję i wskazać jej konkretne podstawy, natomiast wyraźnie przypomina o aktywnej trosce o zbawienie, którą formułuje praktycznie w postulatach etycznych
(1 Tes 4-5). Nadzieję powinna cechować stałość i wierność, „trwanie przed Bogiem” mimo
doświadczeń i cierpień (1 Tes 1, 3).
3.3.2.2 Pareneza szczegółowa
Wśród szczegółowych napomnień moralnych wyróżnia się: wezwanie do świętości i do
czystości w dziedzinie seksualnej.
Świętość. Idealny poziom duchowości chrześcijanina określa Paweł formułą: | „serca nienaganne w świętości” (1 Tes 3, 13). Słowo ἁγιοζύνη ‘świętość’ należy do terminologii Pawła
i wskazuje na świętość jako przymiot, który jest rezultatem działania Boga. Bóg jest tym, który uświęca (ἁγιάζαι: 1 Tes 5, 23). Uświęcenie chrześcijan jest nie tylko darem Boga, lecz
także Jego wolą. Oznacza to, że chrześcijanin musi się trudzić, aby wzrastać w uświęceniu. W
słownictwie Pawła wyraża to określenie α`γιαζμός ‘uświęcenie’ (1 Tes 4, 3-4. 7), które mówi
o czynnej realizacji ideału świętości. „Uświęcenie” nie jest przymiotem, spokojną, bierną
jakością, lecz czynną postawą14.
14
T. HOLTZ, Der erste Brief an die Thessalonicher (EKK XIII), Zürich-Einsiedeln-Köln-Neukirchen-Vluyn
1986, 146.
Czystość. Czystość jest jedną z form świętości. Rozpusta i nieczystość są jej zaprzeczeniem. W 1 Tes 4, 3-5 Paweł przeciwstawia świętość (ἁγιαζμός) nierządowi (πορνεία): „aby
każdy z was utrzymywał swoje ciało (ζϰεῦος) w świętości i szacunku (ηιμή)” (1 Tes 4, 4).
Termin ηιμή wskazuje na szacunek, jaki przysługuje ciału człowieka ochrzczonego, a πορνεία
jest określeniem ogólnym, zbiorczym wszelkich form nielegalnych seksualności15. Wyraz
ζϰεῦος występuje w literaturze biblijnej i pozabiblijnej (filozofia grecka, pisma qumrańskie)
w podwójnym znaczeniu: dosłownym i metaforycznym. W sensie dosłownym oznacza: rzecz,
przedmiot, naczynie, metaforycznie: ciało lub kobietę. W 1 Tes 4, 4 chodzi oczywiście o sens
przenośny, ale komentatorzy nie są zgodni, czy Paweł ma na myśli ludzkie ciało, czy też
świętość instytucji małżeństwa. Większość komentatorów przyjmuje pierwsze znaczenie16.
W 1 Tes 4, 7 występuje znowu opozycja: świętość (ἁγιαζμός) – nieczystość (ἀκαϑαρζία).
Nieczystość określona jako ἀκαϑαρζία ma bardzo szeroką panoramę znaczeń: od niegodziwych motywów postępowania aż do wykroczeń natury seksualnej17.
3.3.2.3 Motywacja parenezy
Wśród motywów uzasadniających parenezę 1 Tes wyróżniają się cztery:
(1) paruzja Chrystusa (1 Tes 5, 11);
(2) wola Boga (1 Tes 4, 3; 5, 18);
(3) podobanie się Bogu (1 Tes 4, 1);
(4) dar Ducha Świętego, który umożliwia egzystencję chrześcijańską (1 Tes 4, 8).
15
J. STĘPIEŃ, Listy do Tesaloniczan i pasterskie. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz (PNT IX), Poznań-Warszawa 1979, 158. 180.
16
B. KURAS, Święty Paweł o chrześcijańskiej czystości (AL. XIII), Katowice 1987,
17
Tamże, 183.