Choroba na pisanie

horyzonty polonistyki
Choroba na pisanie
Twórca tandety literackiej jest w pewnym sensie psychopatà. Na pytanie,
czym jest grafomania, nie mo˝na oczekiwaç pe∏nej odpowiedzi od psychologii twórczoÊci – ona sama mo˝e wskazaç jedynie zjawiska, które le˝à poza
obszarem jej postulatów badawczych.
n GRZEGORZ GIEDRYS
W
spó∏czeÊni polscy pisarze i poeci
wyznajà:
Stary i bardzo doÊwiadczony autor nie powinien do
poczàtkujàcego autora mówiç: daj sobie spokój, to
wymaga wyrzeczeƒ, to jest straszna choroba, to sà
piekielne m´ki i katusze1 (Jerzy Pilch).
Tu zawsze mo˝na w∏asne gusta demonizowaç
i twierdziç ni stàd ni zowàd, ˝e poezj´ np. ∏atwiej
uprawiaç ni˝ proz´ (albo na odwrót), ˝e u To∏stoja
liczà si´ tylko opowiadania, a nie powieÊci (albo na
odwrót), ˝e literatura jest chorobà (albo na odwrót)
(Jerzy Pilch, s. 8).
Literatura nie jest komunikacjà. Nie jest rozmowà.
Nie jest ˝adnym dialogiem. Nie potrzeba jej ˝adnego
s∏uchacza. Jest przymusem wypowiedzi
(Henryk Grynberg, s. 40).
A teraz serio: pisarzowi (i wszelkiemu artyÊcie) nie
wystarczy ˝ycie – ˝ycie to za ma∏o, nie wystarcza ˝yç.
Czy to choroba? Tomasz Mann by powiedzia∏, ˝e tak
(Henryk Grynberg, s. 54).
Pisanie jako wyraz niepowtarzalnej (w za∏o˝eniu)
ÊwiadomoÊci, osiàgany za pomocà wysoce uspo∏ecznionego i zunifikowanego wytworu – j´zyka. W ka˝dym razie nale˝y pogodziç si´ z tym, ˝e wy˝ej wymieniona czynnoÊç jest bardziej lub mniej ∏agodnà
1
Przemys∏aw Czapliƒski w eseju poÊwi´conym ksià˝ce, z której powy˝sze wypowiedzi zosta∏y zaczerpni´te, analizuje mit twórczoÊci jako choroby. Wymienia kilka ró˝nic mi´dzy owà
„chorobà na pisanie” a twórczoÊcià nie obcià˝onà ˝adnà racjonalizujàcà je w taki sposób
koncepcjà. W momencie, gdy przyjmie si´, ˝e
ka˝da twórczoÊç wynika w istocie z jakiegoÊ zaburzenia, zawieszajà swojà wa˝noÊç wszelkie
niepsychologiczne czy niepsychopatologiczne
teorie ekspresji. Czapliƒski skupia si´ na kwestiach zwiàzanych z autorem i stwierdza:
Lekcja pisania, pod red. M. Sznajdermana, Czarne 1997, s. 156. Podane po cytatach strony odnoszà si´
do tego˝ wydania.
8/2004
antone
odmianà pierdolca (Andrzej Stasiuk, s. 150).
Kiedy by∏am nastolatkà, popad∏am na jakiÊ czas
w dziwnà chorob´. Ca∏e dnie siedzia∏am i pisa∏am
(Olga Tokarczuk, s. 156).
Pisanie jest tak˝e chorobà, nieraz bardzo wstydliwà,
a niejednokrotnie przebiegajàcà w sposób ci´˝ki, bolesny, a w koƒcu Êmiertelny (Krzysztof Varga,
s. 172).
Nale˝´ do tych, którym choroba rozwijajàca si´ od
dzieciƒstwa nie przesz∏a, ale jednak mog´ si´ pochwaliç – nigdy nie napisa∏em ani jednego wiersza,
co czyni moje chorowanie znioÊlejszym (Krzysztof
Varga, s. 175).
Pisanie bywa chorobà przewlek∏à. (…) Choroba mo˝e rozwinàç si´ w schorzenie przewlek∏e, nieuleczalne,
gro˝àce komplikacjami (Krzysztof Varga, s. 176).
453
5
horyzonty polonistyki
pisanie jako choroba traci charakter czynnoÊci wybranej, a staje si´ koniecznoÊcià, czymÊ niezale˝nym
od pisarza, niepodlegajàcym woli 2.
Wszystkie wybory artystyczne uzasadnia za
twórc´ w∏aÊnie choroba, on sam pozostaje
przy tym bezwolny i ograniczony, poniewa˝
zna tylko przymus ekspresji, impuls, nad którym nie
potrafi zapanowaç i który przynosi efekty nie podlegajàce ocenom w kategoriach estetycznych3.
Choroba i jej objawy nie mogà byç zatem
weryfikowane przez kategorie estetyki, ale
przez kategorie bli˝sze raczej diagnostyce psychiatrycznej. Przyst´pujàc do badania tekstu powsta∏ego w efekcie choroby, nale˝a∏oby równie˝
obraç nowe metody analizy i interpretacji. Poza
tym ekspresja literacka traci cechy umiej´tnoÊci
operowania istniejàcymi konwencjami literackimi. Wszystko wynika jedynie z pewnych w∏aÊciwoÊci konstytucji psychicznej, poniewa˝ to nie r´ka i mózg prowadzà do dzie∏a, a przypad∏oÊç 4.
Czapliƒski kwestionuje równie˝ adekwatnoÊç tytu∏u opisywanej ksià˝ki:
Choroby nie mo˝na si´ nauczyç, mo˝na natomiast
jej si´ nabawiç albo w nià popaÊç 5.
Zatem jeÊli pisarze chcà podzieliç si´ spostrze˝eniami dotyczàcymi w∏asnych procesów
twórczych, nie b´dzie to mia∏o jakiejkolwiek
wartoÊci poznawczej dla czytelników. Poznaƒski badacz zauwa˝a, ˝e
pisarz jest samowystarczalny – pisze, bo musi, a musi, bo jest chory6.
Rola pisarza jest wyznaczona przez chorob´, przez jakàÊ czynnoÊç przymusowà. Chocia˝ autorom udzielajàcym rad w Lekcji pisania trudno zarzuciç grafomani´, trzeba si´
2
3
4
5
6
7
8
6
P. Czapliƒski, Ruchome marginesy. Szkice o
literaturze lat 90., Kraków 2002, s. 26.
Tam˝e, s. 28
Tam˝e.
Tam˝e.
Tam˝e.
Cyt. za E. N´cka, Psychologia twórczoÊci,
Gdaƒsk 2001, s. 17.
R. E. Bernacka, Konformizm – nonkonformizm
a ustosunkowanie si´ ludzi do przejawów twór
czoÊci, w: Nowe teorie twórczoÊci. Nowe metody
pomocy w tworzeniu, pod. red. K. J. Szmidta
i K. T. Piotrowskiego, Kraków 2002, s. 123.
454
zastanowiç nie tyle nad tym, czy twórczoÊç
w ogóle ma charakter patologiczny, ale nad
tym, czy w∏aÊnie literatura minorum gentium
nosi znamiona choroby.
Grafomania a psychologia twórczoÊci
Psychologia traktuje twórczoÊç w wàskim znaczeniu tego s∏owa. Jako nauka ustalajàca motywy ludzkich postaw i dzia∏aƒ, zorientowana
jest bardziej na samà czynnoÊç tworzenia ni˝
na jej wymierne efekty. Nauki o literaturze
zaÊ zajmujà si´ wszystkimi wytworami twórczoÊci, a sama ekspresja ma w ich Êwietle jak
gdyby znaczenie drugorz´dne. Psychologia
w∏àcza w t´ sfer´ aktywnoÊci psychicznej cz∏owieka rozwiàzywanie problemów za pomocà
myÊlenia abstrakcyjnego.
W badaniach psychologicznych wytworzy∏a
si´ poddyscyplina szczegó∏owa – psychologia
twórczoÊci, która przyjmuje definicj´ twórczoÊci zaproponowanà przez Morrisa I. Steina:
TwórczoÊç to proces prowadzàcy do nowego wytworu, który jest akceptowany jako u˝yteczny lub do
przyj´cia w pewnym okresie 7.
Jak widaç, psychologi´ twórczoÊci interesuje bardziej sam proces, a nie jego skutek.
Ponadto twórczoÊç ma prowadziç do wytworu
akceptowanego, a zatem do samej definicji
wprowadzono element aksjologiczny. Psychologia twórczoÊci próbuje okreÊliç kryteria,
dzi´ki którym mo˝na oceniç wartoÊç wytworu:
Dzie∏o twórcze definiowane jest przez koniunkcj´
kryteriów twórczoÊci, takich jak: nowoÊç, oryginalnoÊç i spo∏eczna u˝ytecznoÊç8.
polonistyka
Panto
horyzonty polonistyki
A zatem grafomania nie mieÊci∏aby si´
w zakresie zainteresowaƒ psychologii twórczoÊci. Grafomania jako sztuka, która nie jest nowa, oryginalna i spo∏ecznie u˝yteczna, le˝a∏aby
w sferze swojego rodzaju patologii tworzenia.
TwórczoÊcià wynikajàcà w∏aÊnie z zaburzeƒ
i upoÊledzeƒ zajmuje si´ inna dyscyplina – psychopatologia ekspresji. Poczàtki tej nauki si´gajà po∏owy XIX wieku, kiedy Cezare Lombroso napisa∏ prac´ Geniusz i ob∏àkanie, w której
stara∏ si´ dowieÊç tez´ o pokrewieƒstwie genetycznym schorzeƒ psychicznych i twórczoÊci artystycznej 9. Obecnie uwa˝a si´, ˝e ta teoria nie
opiera si´ na przes∏ankach udokumentowanych
psychiatrycznie. Magdalena Tyszkiewicz w Psychopatologii ekspresji wyjaÊnia, ˝e ta dziedzina
wiedzy zajmuje si´ zagadnieniami, które streszczajà trzy zespo∏y cech 10.
Dotyczà one nietypowego twórcy (osoby
chorej psychicznie), jego wytworu, a tak˝e powiàzania tego utworu (jego jakoÊci, zw∏aszcza
patologizacji) z pewnymi cechami sylwetki
osobowoÊciowej autora11.
Przyj´∏o si´, ˝e psychopatologia ekspresji
bàdê psychopatologia twórczoÊci bada dzie∏a
plastyczne osób chorych psychicznie, zw∏aszcza schizofreników. Tyszkiewicz okreÊla równie˝, jaki materia∏ badawczy wykorzystuje ta
nauka do swoich obserwacji – to:
przedmioty, których miejsce bywa w kr´gu przedmiotów artystycznych lub paraartystycznych, u˝ytecznych lub nieu˝ytecznych, wytwory, które cz´sto mo˝na zaliczyç do produktów czynnoÊci bezcelowych,
przymusowych lub automatycznych12.
W obiektach swoich badaƒ zdolna jest nawet do wychwycenia objawów choroby – sygna∏y patologii noszà nazw´ „patogramów”.
Chory maluje, a psychiatra na podstawie jego prac wysuwa wnioski pozwalajàce mu
podjàç odpowiednià terapi´. Sztuka pe∏ni
w tym wypadku funkcje katartyczne i terapeutyczne.
Trudno orzec, czy literatura mog∏aby wejÊç
w zakres problemów badawczych psychopatologii twórczoÊci. Gdyby jednak za∏o˝yç, ˝e
grafomania jest jednym z tematów tej dyscypliny wiedzy, nale˝a∏oby wpierw oceniç, czy sama
stanowi objaw jakiegoÊ zespo∏u chorobowego.
Tak jak schizofrenia prowadzi do patologicznej
8/2004
antone
TwórczoÊç ma prowadziç
do wytworu akceptowanego,
a zatem do samej definicji
wprowadzono element
aksjologiczny.
sztuki, tak grafomania musia∏aby byç efektem
zaburzenia psychicznego, prowadzàcego do
owych bezcelowych, przymusowych lub automatycznych czynnoÊci twórczych.
Choroba… przymus…
Mi´dzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych (ICD-10), opracowana przez Âwiatowà Organizacj´ Zdrowia,
nie rozpoznaje odr´bnej jednostki chorobowej
noszàcej nazw´ grafomanii. Wobec braku mo˝liwoÊci wskazania konkretnej choroby, której
objawem jest grafomania, mo˝na jedynie spekulowaç, która kategoria diagnostyczna jest
z nià najbli˝ej spokrewniona.
Arthur S. Reber w S∏owniku psychologii zdefiniowa∏ zjawisko grafomanii jako niekontrolowanà potrzeb´ pisania, dajàcà zwykle w rezultacie
mnóstwo bezsensownych wypowiedzi 13. Grafoman nie jest wi´c w stanie zapanowaç nad swoim zachowaniem, które jest jakby podyktowane
przymusem. Jego aktywnoÊç zosta∏aby podporzàdkowana wi´c kategorii zaburzeƒ kompulsywno-obsesyjnych, które towarzyszà nerwicy
anankastycznej. Jej objawy wymieni∏ Antoni
K´piƒski w Psychopatologii nerwic:
Objawy anankastyczne mogà wystàpiç w trzech formach, które zresztà przeplatajà si´ u tego samego
chorego w formie myÊli natr´tnych (obsessiones),
czynnoÊci przymusowych (compulsiones) i natr´tnych l´ków (phobiae). Ich wspólnà cechà jest perseweracyjny przymus, tj. powtarzanie si´ w sposób
przymusowy i zwykle wbrew woli chorego oraz
9
10
11
12
13
M. Tyszkiewicz, Psychopatologia ekspresji,
Warszawa 1987 s. 46.
Tam˝e, s. 78.
Tam˝e.
Tam˝e.
A. S. Reber, op. cit., 235.
455
7
horyzonty polonistyki
obcoÊç; chory odczuwa je jako coÊ obcego, z czym
usi∏uje walczyç, co mu dokucza14.
Wed∏ug obiegowego sàdu czynnoÊci twórcze sprawiajà grafomanowi przyjemnoÊç. Baraƒczak pisze:
ICD-10 wymienia kilka przyk∏adów podobnych zaburzeƒ nawyków i pop´dów – sà
Obiektywna definicja grafomana: ktoÊ, kto lubi pinimi patologiczny hazard, patologiczne podsaç. Czy˝by wi´c definicjà poety utalentowanego bypalanie, patologiczne kradzie˝e, trichotillo∏o: ktoÊ, kto nie lubi pisaç? Gdyby istotnie stosowaç
mania (wyrywanie w∏osów) 15. Rejestr chorób
takà miar´, mia∏bym wszelkie podstawy, aby zaliczyç
precyzuje, jakie natr´ctwa na ogó∏ wyst´pujà
si´ do geniuszy. W ciàgu przesz∏o dwudziestu lat moi jaki kieruje nimi mechanizm:
jej kariery literackiej napisa∏em wszystkiego z dwieWi´kszoÊç czynnoÊci przymusowych dotyÊcie wierszy: lubi´ niektóre z nich, ale nie przypomiczy czystoÊci (szczególnie mycia ràk), ciàg∏ego
nam sobie, aby pisanie któregokolwiek z nich
porzàdkowania, czyszczenia i sprawdzania
sprawi∏o mi przyjemnoÊç 17.
wszystkiego, w celu niedopuszczenia do nieDocenionego twórc´ m´czy pisanie, zaÊ
bezpiecznej sytuacji. U podstaw tego zachografoman nie ma ˝adnych problemów z krewania le˝y zazwyczaj strach, natomiast
acjà literackà. Gdyby opisaç grafomani´ jako
czynnoÊç rytualna jest bezskutecznà czy symkompulsywny przymus pisania, nie ma mo˝libolicznà próbà odwrócenia tego
woÊci, ˝eby osoba dotkni´ta tà
niebezpieczeƒstwa.
chorobà odczuwa∏a pisanie jako
W przypadku grafomana pisaGrafoman odcz
doÊwiadczenie przyjemne:
uwa
nie mia∏oby staç si´ pewnego
przymus ekspre
osoba cierpiàca na prawdziwe zabusji
rodzaju rytua∏em. Grafoman odliterackiej, a ka
rzenia
obsesyjno-kompulsywne nie
˝d
e
czuwa przymus ekspresji literaczaniechanie tej
czerpie z tego ˝adnej przyjemnoÊci,
kiej, a ka˝de zaniechanie tej
czynnoÊci ∏àczy
chyba ˝e uwolni si´ od napi´cia18.
si´
czynnoÊci ∏àczy si´ z prze˝yciem
z prze˝yciem l´
ku.
Grafoman dopiero gdy skoƒl´ku. Dopiero gdy wype∏ni scheczy pisanie jakiegoÊ utworu, mia∏mat swojego zachowania, uwalby odczuwaç zadowolenie, a sam
nia si´ od silnego napi´cia nerwowego.
proces tworzenia jest dla niego czymÊ przyPrzez ca∏y czas zachowuje jednak ÊwiadomoÊç
krym. JeÊliby grafomani´ zaliczyç do choroby
w∏asnego stanu zdrowia. Z tymi kompulsjami
tego typu, przekonanie o tym, ˝e grafoman luzwiàzana jest nierzadko obsesyjnoÊç nerwicy,
bi pisaç, wydaje si´ ca∏kowicie b∏´dne.
przybierajàca postaç natr´tnych myÊli. W graK´piƒski w Psychopatologii nerwic podaje
fomanii móg∏by si´ on objawiaç jako zespó∏
neurologicznà i genetycznà etiologi´ kompulperseweracji tematycznych, j´zykowych bàdê
sji, jakkolwiek dok∏adne przyczyny tych zabustylistycznych. I tak na przyk∏ad S∏ownik seksurzeƒ nie zosta∏y do koƒca ustalone19:
ologiczny Zbigniewa Lwa-Starowicza wymieUszkodzenie uk∏adu nerwowego powoduje uszczunia jednà z form grafomanii – grafomani´ sekplenie mo˝liwoÊci tworzenia ró˝norodnych struktur
sualnà, która oznacza patologicznà sk∏onnoÊç
czynnoÊciowych. W ten sposób tendencje persewerado pisania utworów o tematyce erotycznej 16.
14
15
16
17
18
19
20
8
A. K´piƒski, Psychopatologia nerwic, Warszawa
1979, s. 72.
Mi´dzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja
Chorób i Problemów Zdrowotnych, ICD-10,
t. I, Kraków 1994, s. 343.
Z. Lew-Starowicz, S∏ownik seksuologiczny,
wyd. 2, Warszawa 1990, s. 46.
S. Baraƒczak, op. cit., s. 127.
A. S. Reber, op. cit., s. 434.
ICD-10, s. 343.
A. K´piƒski, op. cit., s. 88.
456
cyjne biorà gór´ nad antyperseweracyjnymi. (…)
Zdarza si´, ˝e objawy te sà nast´pstwem organicznego uszkodzenia oÊrodkowego uk∏adu nerwowego
(jak np. po zapaleniu mózgu). Nierzadko te˝ w czystych przypadkach nerwicy natr´ctw mo˝na odkryç
objawy uszkodzenia oÊrodkowego uk∏adu nerwowego. Mo˝liwe, ˝e czynnik genetyczny w nerwicy natr´ctw dzia∏a w∏aÊnie poprzez wzmo˝enie tendencji
perseweracyjnych20.
Czy˝by zatem grafomania mog∏a stanowiç nast´pstwo uszkodzenia lub dysfunkcji
polonistyka
Panto
horyzonty polonistyki
zwojów podstawy, zakr´tu obr´czy i kory przedczo∏owej 21?
Dlatego grafoman nie jest w stanie prze∏o˝yç
w∏asnego napi´cia w formy komunikatywne
i atrakcyjne dla odbiorcy. Jego utwory sprawiajà
impuls...
wra˝enie chaotycznych, poniewa˝ nie jest w staW ICD-10 pojawia si´ otwarta kategoria dianie objàç wszechstronnie materia∏u literackiego.
gnostyczna, do której pewnie mo˝na by∏oby
Obok objawów typologicznych dla tych roprzyporzàdkowaç grafomani´ – sà nià okresodzajów nerwic istnieje jeszcze zespó∏ objawów
wy eksplozywne zaburzenia zachowania 22:
istotnych, wyst´pujàcych we wszystkich typach.
T´ kategori´ diagnostycznà stosujemy w inK´piƒski zalicza do nich l´k, zaburzenia wegenych rodzajach stale powtarzajàcego si´ nietatywne (przyspieszone bicie serca, nadmiernà
dostosowanego zachowania. Nie sà one
potliwoÊç, biegunk´, parcie na p´cherz), egoodmianami innych, znanych zespo∏ów psychocentryzm i nerwicowe „b∏´dne ko∏o” (reakcja
patologicznych i cechujà si´ niezdolnoÊcià do
otoczenia na osob´ znerwicowanà wzmaga obpowstrzymania si´ od powtarzania nieprawijawy jego nerwicy) 25. Mówiàc o grafomanii, pod∏owych zachowaƒ. Impulsywne dzia∏anie jest
ruszyliÊmy jedynie typologiczny i brze˝ny
poprzedzone stanem napi´cia i uczuciem ulgi
aspekt objawów nerwic – objawy
w czasie wykonywania czynnoÊci.
strukturalne mo˝na tu pominàç,
Zachowania te majà chaponiewa˝ pozostajà one materiaero
rakter nag∏y, a chory nie ma
Grafoman dopi
∏em badawczych wa˝nym jedynie
sanie
mo˝liwoÊci, ˝eby uniknàç pergdy skoƒczy pi
dla psychologów i psychiatrów.
u,
seweracji. W chwili, gdy wykoPowszechnie uznaje si´, ˝e
jakiegoÊ utwor
aç
nuje zrytualizowanà czynnoÊç,
grafoman jest bezkrytyczny
mia∏by odczuw
znika napi´cie nerwowe. Ten
w stosunku do swojej twórczoÊci.
zadowolenie,
opis zdaje si´ odpowiadaç steW jego zachowaniu mo˝na by∏oa sam proces
dla
reotypowi mówiàcemu o tym, ˝e
by doszukaç si´ cech psychopatworzenia jest
grafoman w czasie pisania odtycznych, antysocjalnych. Kaziniego czymÊ
czuwa zadowolenie. Prawdopomierz Pospiszyl w pracy
.
przykr ym
dobnie ten aspekt choroby wià˝e
Psychopatia: istota, przyczyny
si´ z zachowaniami charakteryi sposoby resocjalizacji antysostycznymi dla nerwic histeryczcjalnych uogólnia podobnà obserwacj´:
nych:
U ludzi z cechami osobowoÊci histerycznej spotyka
si´ tendencj´ do nadmiernej gadatliwoÊci. Ten szczebiot histeryczny (diarrhea verborum lub logorrhea)
nasila si´ zwykle w stanach napi´cia emocjonalnego. Potok s∏ów staje si´ czynnikiem roz∏adowujàcym
wewn´trzne napi´cie23.
Napi´cie
OczywiÊcie, grafoman pos∏uguje si´ pismem,
wi´c w tym wypadku mo˝na pewnie mówiç
o graforei. Grafoman, aby uwolniç si´ od napi´cia nerwowego, musi pisaç. Napi´cie nerwowe o nieco innym charakterze towarzyszy
tak˝e nerwicy neurastenicznej:
Takim w∏aÊnie pomostem ∏àczàcym twórców i psychopatów, i to zarówno tych „psychopatycznych”,
jak i najbardziej nawet wra˝liwych, z osobnikami
antysocjalnymi jest w∏aÊnie wspólny wszystkim tego
typu ludziom niezwykle nasilony narcyzm26.
Narcyzm i nieprzejawianie jakiegokolwiek
krytycyzmu wobec samego siebie noszà zbiorczà nazw´ anozognozji27. Gdyby wykorzystaç
tutaj dokonania psychoanalizy, grafomana
21
22
23
24
25
Jednà z cech zespo∏u neurastenicznego jest upoÊledzenie zdolnoÊci eliminacyjnej uk∏adu nerwowego.
Sygna∏y – zarówno wa˝ne, jak niewa˝ne – dochodzà
do ÊwiadomoÊci, uwaga jest rozproszona24.
8/2004
antone
26
27
A. S. Reber, op. cit., s. 434.
ICD-10, s. 344.
K´piƒski, op. cit., s. 38.
Tam˝e, s. 26.
Tam˝e, s. 101.
K. Pospiszyl, Psychopatia: istota, przyczyny i sposoby resocjalizacji antysocjalnych, Warszawa
1985, s. 49.
Tam˝e, s. 96-97.
457
9
horyzonty polonistyki
znamionowa∏oby wybuja∏e
ego, z drugiej zaÊ strony –
swojego rodzaju niedorozwój superego28. W Êwiadomej warstwie osobowoÊci
grafomana dominowa∏oby
przekonanie o w∏asnej wyjàtkowoÊci, zaÊ w warstwie
zinternalizowanych norm
spo∏ecznych – odrzucanie
konwencji i wartoÊci literackich uznanych w danym
czasie. A zatem twórca tandety literackiej – tak jak jednostka psychopatyczna – mia∏by przejawiaç pewnoÊç siebie,
brak wàtpliwoÊci odnoÊnie do w∏asnych poczynaƒ, niezachwianà wiar´ we w∏asnà wyjàtkowoÊç 29. Nale˝y dodaç, ˝e podobny egotyzm pojawia si´ nierzadko u osób cierpiàcych na
nerwice.
Pospiszyl podkreÊla równie˝, ˝e u osobowoÊci antysocjalnych wyst´pujà usilne niejednokrotnie wszechstronne zabiegi (…), aby zyskaç
popularnoÊç 30. W ten w∏aÊnie sposób rozumie
grafomani´ Milan Kundera grafomanowi za-
28
29
30
31
Tam˝e, s. 57-59.
Tam˝e, s. 53.
Tam˝e.
M. Kundera, Sztuka powieÊci, t∏um. M. Bieƒczyk,
Warszawa 1998.
le˝y na posiadaniu publicznoÊci31, na narzuceniu swojego »ja« innym. Twórca
tandety literackiej jest zatem w pewnym sensie psychopatà. Na pytanie, czym
jest grafomania, nie mo˝na
oczekiwaç pe∏nej odpowiedzi od psychologii twórczoÊci – ona sama mo˝e wskazaç jedynie zjawiska, które
le˝à poza obszarem jej postulatów
badawczych.
Oprócz tego nie jest prawdopodobne, ˝eby
grafomania istnia∏a w punkcie przeci´cia a˝
tylu zaburzeƒ psychicznych. Wobec niewystarczajàcych przes∏anek trudno utrzymaç w mocy twierdzenie, ˝e grafomania jest jednym
z objawów wymienionych chorób. Nale˝y za∏o˝yç, ˝e znaczenie psychopatologiczne po
prostu zosta∏o grafomanii nadane. Nie przestanie to funkcjonowaç jako stereotyp, a tego
nie trzeba ju˝ uzasadniaç. Wypada jedynie
przyjrzeç si´ praktyce krytycznej i literackiej,
która wyjaÊnia nad wyraz wielostronnie, czym
jest „choroba na pisanie” i co trzeba zrobiç,
by si´ z niej wyleczyç. n
GRZEGORZ GIEDRYS
Absolwent filologii polskiej Uniwersytetu Miko∏aja Kopernika
w Toruniu, redaktor pisma artystyczno-literackiego „Undergrunt”.
Witold Gombrowicz, Dziennik:
awangarda polska by∏a nie uczesana, rozche∏stana, bosa,
by∏a pokrakà z g∏owà rabina, z bosymi nogami wiejskiego
ch∏opca. (...) Wi´kszoÊç z nich pozbawiona by∏a tego
minimum sprawnoÊci umys∏owej, bez którego pisanie staje
si´ niemo˝liwe: indolenci, dekadenci, marzyciele, niedouczeni, niedonoszeni...
10
458
polonistyka
Panto