Zatrzymanie penitencjarne - Szkoła Policji w Katowicach

Szkoła Policji w Katowicach
Nauki Prawne i Taktyka Kryminalna
Zatrzymanie penitencjarne
Opracowanie:
nadkom. Krzysztof Majeran
ŁA PO
O
CJ
LI
I
S ZK
Zakład Prawa i Taktyki Kryminalistycznej
Wydawnictwo
Szkoły Policji w Katowicach
2006
2
Wszelkie prawa zastrzeżone – Szkoła Policji w Katowicach 2006
Książki nie wolno reprodukować (adaptować) ani w całości, ani w części, niezależnie od
zastosowanej techniki (druk, fotografia, komputer, kserograf, fonografia itd.), bez pisemnej zgody
Wydawcy.
Druk i oprawa: Szkoła Policji w Katowicach
3
SPIS TREŚCI
Wstęp
5
1.
Zatrzymanie
7
2.
Rodzaje zatrzymań
8
3.
Zatrzymanie penitencjarne
11
4.
Podstawy zatrzymania penitencjarnego
12
5.
Zezwolenie na opuszczenie zakładu karnego (aresztu śledczego)
13
6.
Zażalenie na zatrzymanie penitencjarne
17
7.
Odszkodowanie
19
Literatura
21
4
5
WSTĘP
Publikacja dotycząca zatrzymania penitencjarnego rozpoczyna cyklu skryptów,
dotyczących instytucji zatrzymania. Zaletą niniejszej publikacji jest fakt, że w jej
treści nie ograniczono się tylko do „suchej” interpretacji podniesionego zagadnienia,
lecz uwzględniono także orzecznictwo sądowe.
W świetle problemów związanych z interpretacją przepisów prawa, które w tym
względzie
nie
są
jednoznaczne,
publikacja
ta
jest
istotnym
czynnikiem
wspomagającym realizację procesu dydaktycznego, zwłaszcza w odniesieniu do
słuchaczy kursu podstawowego.
Funkcjonariusz policji w trakcie wykonywania obowiązków służbowych
wielokrotnie będzie zmuszony do ograniczenia wolności człowieka, stosując instytucję
zatrzymania. Jednym z jego rodzajów jest zatrzymanie penitencjarne, dotyczące osób
umieszczonych w zakładach karnych lub aresztach śledczych, które to we wskazanym
terminie nie powróciły do wymienionych placówek lub samowolnie się z nich
oddaliły.
Osoba stosująca instytucję zatrzymania penitencjarnego, powinna być
zorientowana co do jego istoty, gdyż takie wymogi stawia policjantowi codzienna
praktyka. Wychodząc naprzeciw potrzebom płynącym z treści programowych
szkolenia policyjnego, publikacja ta umożliwia czytelnikowi zdobycie i utrwalenie
podstawowej wiedzy w zakresie prawa policyjnego.
6
7
1. ZATRZYMANIE
Rozpoczynając zagadnienie dotyczące zatrzymania penitencjarnego, należy
bezwzględnie w pierwszej kolejności odnieść się do zwrotu „zatrzymanie”.
W literaturze powszechnie uznaje się, że zatrzymanie jest formą przymusu
polegającą na krótkotrwałym pozbawieniu wolności. Stanowi ono niewątpliwie bardzo
drastyczną ingerencję w wolność osobistą człowieka, dlatego też stosuje się w tej
kwestii gwarancje unormowane w konstytucji (art. 41) oraz w umowach
międzynarodowych odnoszących się do ochrony praw człowieka, przede wszystkim
w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (art. 5) i Międzynarodowym Pakcie Praw
Obywatelskich i Politycznych.
Wymienione akty ustanawiają szereg standardów, do których przestrzegania
zobowiązane są władze publiczne. Należy tu wymienić kontrolę sądową zatrzymania
oraz prawo do odszkodowania w razie niesłusznego zatrzymania. Konstytucja stanowi,
iż „każdy pozbawiony wolności nie na podstawie wyroku sądowego ma prawo
odwołania się do sądu w celu niezwłocznego ustalenia legalności tego pozbawienia”
(at. 41 ust. 2), a „każdy bezprawnie pozbawiony wolności ma prawo do
odszkodowania” (art. 41 ust. 5).
W kontekście konstytucji czy wspomnianych umów międzynarodowych słowo
„zatrzymanie” rozumiane jest szeroko. Ustalając konstytucyjną definicję tego pojęcia,
w literaturze1 odwołano się do odpowiednich przepisów ustawy z dnia 9 maja 1996 r.
o wykonywaniu mandatu posła i senatora (Dz. U. Nr 73, poz. 350 z późn. zm.).
Należy przyjąć, że ma ono charakter autonomiczny, niezależny od znaczenia
nadawanego mu przez przepisy ustawowe. Odnotujmy jedynie, że może się zdarzyć, iż
jakiś środek przymusu, choć przez ustawę nie nazywany „zatrzymaniem”, ze względu
na swój charakter polegający na krótkotrwałym pozbawieniu wolności, będzie
zatrzymaniem
w
rozumieniu
konstytucji,
oczywiście
z
gwarancyjnymi
konsekwencjami, jak np. sądowa kontrola, które z tego wynikają2.
Instytucja zatrzymania z natury rzeczy należy przede wszystkim do domeny
działalności policji. Zaznaczyć trzeba, że ustawa dnia 6 kwietnia 1990 r. o policji
1
Dudek D., Konstytucyjna wolność człowieka a tymczasowe aresztowanie, Lubelskie Wydawnictwa Prawnicze,
Lublin 1999.
2
Hołda Z., Zatrzymanie penitencjarne (wybrane zagadnienia) Wydawnictwo Instytutu Ekspertyz Sadowych Kraków 2001, s. 213.
8
(Dz.U. Nr 30, poz. 179, z późn. zm.), dalej „Ustawa o policji”, uwzględnia
problematykę ochrony praw człowieka. T. Hanausek pisze: „Bardzo silnie podkreślano
w ustawie ciążący na policjantach w toku wykonywania czynności służbowych
obowiązek respektowania godności obywateli oraz przestrzegania i ochrony praw
człowieka. Prócz deklaracji w tym względzie, wymienionej w art. 14 ust.3 ustawa
w dalszych przepisach (art. 15 ust. 2, 3, 5, 6, 7) precyzuje prawa osób zatrzymanych
przez policję.”3. Także ustawa z dnia 26 kwietnia 1996 r. o służbie więziennej (Dz. U.
Nr 61, poz. 283, z późn. zm.), dalej „Ustawa o służbie więziennej”, stanowi, że do
podstawowych zadań służby więziennej należy między innymi „zapewnienie osobom
skazanym
na
kary
pozbawienia
wolności
lub
tymczasowo
aresztowanym
przestrzegania ich praw, a zwłaszcza humanitarnych warunków, poszanowania
godności” (art. 1 ust. 3 pkt 4). Dodajmy, iż k.p.k. prawo do odszkodowania
i zadośćuczynienia odnosi nie tylko do niesłusznego skazania tymczasowego
aresztowania, lecz również do niesłusznego zatrzymania (552 i n.).
Tak więc przepisy konstytucji, k.p.k. i „Ustawy o policji” regulują instytucję
zatrzymania w sposób odpowiedni. Regulacje te są zgodne ze standardami
wynikającymi z umów międzynarodowych.
Problemem jest fakt, iż przepisy znają różne rodzaje zatrzymania i do
stosowania tejże instytucji uprawniają szereg rozmaitych organów. Instytucja ta
określona jest nie tylko w „Ustawie o policji” i k.p.k., ale także w wielu innych
ustawach. O ile regulacje zawarte w k.p.k. są w zasadzie pełne i właściwe, to regulacje
zawarte w innych ustawach są fragmentaryczne i ułomne. Tak też wygląda
unormowanie tzw. zatrzymania penitencjarnego, zawartego w „Ustawie o policji
i w „Ustawie o służbie więziennej”.
2.
RODZAJE ZATRZYMAŃ
Ze względu na cel, jaki ma spełniać, w literaturze wyróżnia się następujące
rodzaje zatrzymania: procesowe, porządkowe (prewencyjne), penitencjarne oraz
3
Hanausek T., Wybrane zagadnienia prawa policyjnego, [w:] Prawo policyjne. Komentarz, t. I, Hanausek T.,
Abramski A., Leśniewski Z., [i in., red.], Biuro Wydawnictw Prawniczych Polbud, Katowice 1992.
9
administracyjne4. Zatrzymanie procesowe
dotyczy osoby podejrzanego
oraz
oskarżonego i ma zapewnić prawidłowy tok postępowania karnego (art. 243, 244 § 1,
art. 247 § 1 k.p.k.). Zatrzymanie tego rodzaju znane jest również przepisom
postępowania w sprawach o wykroczenia (art. 72, art. 141 k.p.w.), czy postępowania
w sprawach nieletnich (art. 40 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich).
Zatrzymanie porządkowe (prewencyjne) dotyczy osób stwarzających w sposób
oczywisty bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego, a także dla
mienia, i ma na celu ochronę porządku i bezpieczeństwa publicznego (art. 15 ust. 1 pkt
3 „Ustawy o policji”).
Zatrzymanie penitencjarne ma na celu doprowadzenie do zakładu karnego lub
aresztu śledczego osób, które na podstawie zezwolenia opuściły taki zakład czy areszt
i w wyznaczonym terminie nie powróciły (art. 15 ust. 1 pkt 2 a „Ustawy o policji”, art.
18 ust. 1 pkt 5 „ustawy o służbie więziennej”) lub też dokonały ucieczki z takiej
jednostki (art. 18 ust. 1 pkt 5 „ustawy o służbie więziennej”).
Zatrzymanie administracyjne ma na celu umieszczenie osoby w izbie
wytrzeźwień (art. 40 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu
w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, Dz. U. Nr 35, poz. 230, z późn. zm.)
czy w szpitalu psychiatrycznym (art. 32 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie
zdrowia psychicznego, Dz. U. Nr 111, poz. 535).
Unormowane w k.p.k. zatrzymanie procesowe występuje w trzech postaciach,
czyli w postaci tzw. ujęcia obywatelskiego (art. 243), zatrzymania sensu stricto (art.
244) i zatrzymania na zarządzenie sądu lub prokuratora (art. 247).
Należy pamiętać, że o zatrzymaniu (czy ujęciu) traktuje wiele innych ustaw,
przy czym czasami sformułowania są dalekie od precyzji5. Dla przykładu art. 18 ust. 1
pkt 3 „ustawy o służbie więziennej” stanowi, że funkcjonariusze służby więziennej
mają m.in. prawo „zatrzymania na terenie jednostki organizacyjnej, celem
niezwłocznego przekazania policji, osób, co do których istnieje uzasadnione
podejrzenie popełnienia czynu zabronionego pod groźbą kary”. Wydaje się, że chodzi
tu w istocie nie o zatrzymanie sensu stricto, lecz o ujęcie.
4
Gostyński Z. [red.], Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 1998,
s. 623.
5
Bulenda T., Hołda Z., Rzepliński A., Prawa człowieka a zatrzymanie i tymczasowe aresztowanie w polskim
prawie i praktyce jego zastosowania, Archiwum kryminologii 1992, t. XVIII, s. 109 i n.
10
Niezależnie od odmiennych celów, wszystkie rodzaje zatrzymania mają
jednakową naturę, polegają bowiem na krótkotrwałym pozbawieniu wolności.
Konstytucyjny okres to najwyżej 48 godzin oraz – w razie zatrzymania procesowego –
24 godziny od chwili przekazania zatrzymanego do dyspozycji sądu (art. 41 ust. 3
konstytucji, art. 248 § 1 i 2 k.p.k.).
R. A. Stefański wspomina, iż w piśmiennictwie podaje się różne definicje
zatrzymania, a następnie stwierdza: „Ogólnie określa się je jako formę przymusu
polegającą na krótkotrwałym pozbawieniu wolności określonej osoby. Wskazuje się
przy tym, że chodzi tu o odebranie jej prawa swobodnego poruszania się,
porozumiewania się z innymi oraz o zakaz przyjmowania i przekazywania bez
zezwolenia organu jakichkolwiek przedmiotów oraz podporządkowania jego
poleceniom, a także umieszczenie jej z reguły w miejscu odosobnienia. Osoba
zatrzymana nie może swobodnie dysponować swoją osobą, jak też podejmować
działań zgodnie ze swoją wolą”6.
Zatrzymanie (każdego rodzaju) jest w istocie tzw. czynnością realną (przepis
art. 18 ust. 4 „ustawy o służbie więziennej” wprost nazywa zatrzymanie
„czynnością”). Dla swojego bytu nie musi być oparte na wydanej w tej sprawie
decyzji. Gdy zaś na takiej decyzji się opiera (np. zatrzymanie na zarządzenie sądu lub
prokuratora – art. 247 k.p.k.), decyzja owa nie stanowi elementu zatrzymania7.
W literaturze spotykamy się z poglądem, że „nie jest zatrzymaniem
krótkotrwałe pozbawienie swobody osoby nie łączące się z rzeczywistym
pozbawieniem wolności, polegające nawet na doprowadzeniu osoby do jednostki
policji w celu dokonania czynności wyjaśniającej, np. ustalenie tożsamości albo
określonej czynności dowodowej, np. pobrania próbki krwi”. Taki sam pogląd
wypowiedział Sąd Najwyższy (uchwała SN z dnia 21 czerwca 1995 r., OSNKM 1995,
9-10, poz. 50).
Nie są także uznawane za zatrzymanie takie formy czasowego ograniczenia
swobody oskarżonego (podejrzanego) i innych uczestników postępowania, jak:
przymusowe sprowadzenie podejrzanego czy oskarżonego (art. 75 § 2 k.p.k.),
6
Stefański R. A., Zatrzymanie według nowego kodeksu postępowania karnego, Prokuratura i Prawo 1997, nr 10,
s. 33.
7
Gostyński Z., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 1998, s.
631, 635; Grzegorczyk T., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Wydawnictwo Zakamycze, Kraków
1998, s. 486.
11
przymusowe doprowadzenie świadka, biegłego, tłumacza lub specjalisty (art. 285 par.
2 k.p.k.), natychmiastowe doprowadzenie oskarżonego na rozprawę (art. 382 k.p.k.),
uniemożliwienie oskarżonemu wydalenia się z sądu (art. 374 par. 2 k.p.k.), wydalenie
oskarżonego z sali rozpraw (art. 375 par. 1 k.p.k.), przymusowe doprowadzenie
oskarżonego na rozprawę (art. 376 par. 1 k.p.k.). R. A. Stefański mówi, że są to inne
niż zatrzymanie „formy czasowego ograniczenia swobody”, polegające na zmuszaniu
danej osoby do udziału w określonych czynnościach8. Podobnie uważa Sąd Najwyższy
(uchwała SN z dnia 21 czerwca 1995 r., OSNKW 1995, 9-10, poz. 50).
Niemniej jednak odróżnienie zatrzymania od innych środków przymusu,
zawierających owo „czasowe ograniczenie swobody”, może czasami nastręczać
trudności, tym bardziej, że przepisy nie zawsze są tu dostatecznie precyzyjne.
W każdym razie trzeba pamiętać, iż w rozumieniu konstytucji (a także Europejskiej
Konwencji Praw Człowieka czy Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich
i Politycznych) zatrzymanie należy rozumieć szeroko, niezależnie od określenia tego
pojęcia w przepisach ustawowych.
3. ZATRZYMANIE PENITECJARNE
Jak wcześniej podkreślano, zatrzymanie penitencjarne nie zostało niestety,
unormowane w sposób doskonały. Zarówno „ustawa o policji”, jak i „ustawa o służbie
więziennej”, obarczone są istotnymi brakami. Nie było też ono jak dotąd przedmiotem
dostatecznego zainteresowania w literaturze, choć z pewnością na takie zasługuje.
Skazany na karę pozbawienia wolności czy też tymczasowo aresztowany, od
chwili osadzenia w zakładzie karnym lub areszcie śledczym jest pozbawiony
wolności. Z natury rzeczy nie może więc być równocześnie pozbawiony wolności
w postaci zatrzymania. Stosowane wobec osób pozbawionych wolności środki
przymusu, choćby zawierały „czasowe ograniczenie swobody”, jedynie nakładają
dodatkowe restrykcje.
Możliwość zastosowania zatrzymania pojawia się dopiero w przypadku
przerwania – w sposób zgodny z prawem (zezwolenie na opuszczenie zakładu, jak np.
8
Stefański R. A., op. cit., s. 36.
12
przepustka) lub z prawem niezgodny (ucieczka) – izolacji penitencjarnej skazanego
(tymczasowo aresztowanego).
Wydaje się, że zatrzymanie penitencjarne można uznać za instytucję
uzupełniającą w stosunku do innych rodzajów zatrzymania, w szczególności
zatrzymania procesowego (w tym również ujęcia) i zatrzymania porządkowego
(prewencyjnego). Można je uznać za instytucję uzupełniającą w stosunku do instytucji
doprowadzenia do zakładu karnego. Zatrzymanie penitencjarne jest zarazem
uzupełnieniem środków przymusu, przewidzianych w „ustawie o służbie więziennej”.
Jak wspomniano wcześniej, w świetle „ustawy o policji” policjanci mają m.in.
prawo „zatrzymywania osób pozbawionych wolności, które na podstawie zezwolenia
właściwego organu opuściły areszt śledczy albo zakład karny i w wyznaczonym
terminie nie powróciły do niego” (art. 15 ust. 1, pkt 2 a). Natomiast w świetle „ustawy
o służbie więziennej” funkcjonariusze służby więziennej mają prawo „zatrzymania
osób pozbawionych wolności, które dokonały ucieczki z aresztu śledczego lub zakładu
karnego, a także które na podstawie zezwolenia właściwego organu opuściły areszt
śledczy albo zakład karny i nie powróciły do niego w wyznaczonym terminie (art. 18
ust. 1, pkt 5).
Należy przyjąć, że przepisy te statuują samoistne podstawy zatrzymania,
niezależnie od podstaw zatrzymania procesowego i porządkowego, określonych
w k.p.k. i „ustawie o policji”.
4. PODSTAWY ZATRZYMANIA PENITENCJARNEGO
Pierwszą z podstaw jest fakt poniechania powrotu do zakładu osoby, która
uprzednio w sposób legalny przerwała izolację penitencjarną. Ta podstawa odnosi się
zarówno do zatrzymania dokonanego przez funkcjonariuszy policji, jak też
funkcjonariuszy służby więziennej. Należy podnieść, że nie ma znaczenia czy owo
poniechanie powrotu było usprawiedliwione, nie ma też znaczenia czas trwania owego
niepowrotu.
Drugą z podstaw jest fakt dokonania przez osobę pozbawioną wolności
ucieczki, a więc nielegalne przerwanie przez nią izolacji penitencjarnej poprzez
13
opuszczenie miejsca zamknięcia lub uwolnienia się z dozoru straży9. Ta podstawa,
jako że określona w ustawie o służbie więziennej, odnosi się tyko do zatrzymania
penitencjarnego dokonywanego przez funkcjonariuszy służby więziennej. Wynika
z tego, że osobę zbiegłą z zakładu karnego czy aresztu śledczego funkcjonariusze
policji mogą zatrzymać, ale już na ogólnych podstawach, określonych w k.p.k.
(zatrzymanie procesowe) czy w “Ustawie o policji” (zatrzymanie porządkowe).
Należy wspomnieć w tym miejscu, że samouwolnienie jest występkiem stypizowanym
w art. 242 § 1 k.k. (podobnie jak poniechanie powrotu z przepustki czy z przerwy odpowiednio art. 242 § 2 i 3 k.k.).
5.
ZEZWOLENIA NA OPUSZCZENIE ZAKŁADU KARNEGO
(ARESZTU ŚLEDCZEGO)
Zezwolenie właściwego organu na opuszczenie zakładu karnego (aresztu
śledczego) jest unormowane w przepisach k.k.w. W odniesieniu do skazanego,
odbywającego karę pozbawienia wolności, przepisy te przewidują kilka form takich
“przepustek”. Przepisy te zresztą nasuwają wiele wątpliwości10.
Zgodnie z art. 91 pkt 7 i art. 92 pkt 9 k.k.w. skazanym, którzy odbywają karę
odpowiednio w zakładzie karnym typu półotwartego i typu otwartego można udzielać
przepustek, nie częściej niż, odpowiednio, raz na dwa miesiące czy raz w miesiącu,
łącznie na okres nie przekraczający 14 czy 28 dni w roku. W katalogu nagród
przewidziane są “zezwolenie na widzenie bez dozoru poza obrębem zakładu karnego
z osobą najbliższą lub osobą godną zaufania, na okres nie przekraczający jednorazowo
30 godzin” (art. 138 § 1 pkt 7 k.k.w.) oraz “zezwolenie na opuszczenie zakładu
karnego bez dozoru, na okres nie przekraczający jednorazowo 14 dni” (art. 138 § 1 pkt
8 k.k.w.).
Zgodnie z art. 140 § 1-3 k.k.w. (i art. 93 k.k.w.) skazany korzystający z wyżej
wymienionych zezwoleń i nagród ma obowiązek zgłoszenia się do właściwej jednostki
9
Dadak W., Przestępstwo tzw. niepowrotu do zakładu karnego lub aresztu śledczego (art. 242 par. 2 k.k.),
Przegląd Więziennictwa Polskiego 1999, nr 24-25, s. 21.
10
Lelental S., W sprawie wykładni znamion przestępstwa tzw. niepowrotu do zakładu karnego lub aresztu
śledczego (art. 242 § 2 k.k.), Przegląd Więziennictwa Polskiego 1999, nr 24-25, s. 25-31.
14
policji, celem potwierdzenia miejsca pobytu. Może być także zobowiązany przez
dyrektora zakładu karnego do częstszego zgłaszania się do jednostki policji.
W okresie przygotowania do zwolnienia skazanemu można zezwolić na
opuszczenie zakładu karnego, łącznie na czas do 14 dni, zwłaszcza w celu
podejmowania starań o uzyskanie po zwolnieniu odpowiednich możliwości
zamieszkania i pracy (art. 165 § 2 k.k.w.).
Oprócz tych zezwoleń i nagród przepisy k.k.w. przewidują inne jeszcze formy
zezwolenia na opuszczenie zakładu karnego. Chodzi tu o rozmaite przypadki
wykonywania przez skazanego zadań czy czynności poza obrębem zakładu karnego.
W zakładach karnych typu półotwartego skazani mogą być zatrudniani poza
terenem zakładu karnego w systemie zmniejszonego konwojowania lub bez
konwojenta, w tym również na pojedynczych stanowiskach pracy i można im
zezwalać na uczestniczenie w nauczaniu, szkoleniu oraz zajęciach terapeutycznych
organizowanych poza terenem zakładu (art. 91 pkt 2 i 3 k.k.w.). Natomiast
w zakładach karnych typu otwartego skazanych zatrudnia się przede wszystkim poza
terenem zakładu karnego, bez konwojenta, na pojedynczych stanowiskach pracy,
skazanym można zezwalać na uczestniczenie w nauczaniu, szkoleniu oraz zajęciach
terapeutycznych organizowanych poza terenem zakładu, skazanym można zezwalać na
udział
w
zajęciach
i
imprezach
kulturalno-oświatowych
lub
sportowych
organizowanych poza terenem zakładu karnego (art. 92 pkt 2, 3, 5 k.k.w.).
Zgodnie z art. 121 § 2 k.k.w. „Skazanego zatrudnia się na podstawie
skierowania do pracy albo umożliwia się skazanemu wykonywanie pracy zarobkowej
w ramach umowy o pracę, umowy zlecenia, umowy o dzieło, umowy o pracę
nakładczą lub na innej podstawie prawnej”. Natomiast zgodnie z art. 131 § 1 i 2 k.k.w.
dyrektor zakładu może zezwolić skazanemu na pobieranie nauki w szkole poza
zakładem karnym oraz na udział w konsultacjach i zdawanie egzaminów poza
zakładem karnym.
Wypada przyjąć, że we wszystkich wymienionych przypadkach osoba
pozbawiona wolności może “na podstawie zezwolenia właściwego organu opuścić
areszt śledczy albo zakład karny”, jak tego wymaga art. 15 ust. 1 pkt 2 a ”Ustawy
o policji” i art. 18 ust. 1 pkt 5 “Ustawy o służbie więziennej”. Wówczas w razie
15
poniechania powrotu w wyznaczonym terminie, skazany może być zatrzymany
w ramach zatrzymania penitencjarnego (a więc na ww. samoistnych podstawach).
Izolacja penitencjarna może być w legalny sposób przerwana w trybie
orzekanej przez sąd penitencjarny przerwy w wykonaniu kary pozbawienia wolności
(art. 153 i n. k.k.w.). Czy również w tym wypadku skazany “na podstawie zezwolenia
właściwego organu opuszcza zakład karny”? Czy - w razie poniechania powrotu do
zakładu w wyznaczonym terminie - zachodzi tutaj przesłanka zatrzymania
penitencjarnego?
Warto przede wszystkim odnotować, że na gruncie przepisów k.k.w. przerwa
w karze nie jest traktowana jako jedna z postaci opuszczenia zakładu karnego na
podstawie zezwolenia. W celu odpowiedzi na powyższe pytanie należy odwołać się do
sformułowań art. 242 § 2 i 3 k.k. Według art. 242 § 2 k.k. podlega karze, “kto,
korzystając z zezwolenia na czasowe opuszczenie zakładu karnego lub aresztu
śledczego bez dozoru, bez usprawiedliwionej przyczyny nie powróci najpóźniej
w ciągu 3 dni po upływie wyznaczonego terminu”. Natomiast według art. 242 § 3 k.k.
podlega karze, ten kto, korzystając z przerwy w odbywaniu kary pozbawienia
wolności, bez usprawiedliwionej przyczyn nie powróci do zakładu karnego najpóźniej
w ciągu 3 dni po upływie wyznaczonego terminu”.
Nie ulega więc wątpliwości, że “(...) również na gruncie kodeksu karnego
przerwa w karze nie jest traktowana jako jeden z rodzajów opuszczenia zakładu
karnego na podstawie zezwolenia, lecz występuje jako odrębna instytucja”.
W świetle powyższego można więc stwierdzić, że fakt poniechania powrotu do
zakładu karnego (aresztu śledczego) osoby, która opuściła zakład w ramach przerwy
w odbywaniu kary, nie stanowi podstawy zatrzymania penitencjarnego. Wchodzi tu
więc jedynie w grę zatrzymanie procesowe czy, ewentualnie, zatrzymanie porządkowe
- o ile oczywiście zaistnieją wymagane tam podstawy.
Drugą z podstaw zatrzymania penitencjarnego jest “dokonanie ucieczki
z aresztu śledczego lub zakładu karnego” (art. 18, ust. 1 pkt 5 “Ustawy o służbie
więziennej”). Owej ucieczki może oczywiście dopuścić się zarówno tymczasowo
aresztowany, jak też skazany odbywający karę pozbawienia wolności. Ucieczka, jak
wiadomo, polega na nielegalnym przerwaniu izolacji penitencjarnej, poprzez
opuszczenie miejsca zamknięcia lub uwolnienie się od dozoru straży.
16
Omawiana tu podstawa zatrzymania penitencjarnego istnieje niezależnie od
okoliczności zachodzących przed, w trakcie i po ucieczce, a więc także niezależnie od
bytu przestępstwa określonego w art. 242 § 1 i 4 k.k.
Jak wspomniano zatrzymanie polega na krótkotrwałym pozbawieniu wolności
i z reguły obejmuje umieszczenie osoby zatrzymanej w miejscu odosobnienia. Jak ta
kwestia przedstawia się w przypadku zatrzymania penitencjarnego?
Należy odróżnić tutaj dwie sytuacje. Pierwsza - to zatrzymanie dokonywane
przez funkcjonariuszy policji, druga - zatrzymanie dokonywane przez funkcjonariuszy
służby więziennej.
Zgodnie z art. 15 ust. 10 “Ustawy o policji”, dla osób zatrzymanych
przeznaczone są odpowiednie pomieszczenia w jednostkach organizacyjnych policji;
warunki, jakim powinny one odpowiadać określa Minister Spraw Wewnętrznych
i Administracji. Warunki owe są również określone w samej “Ustawie o służbie
więziennej” (jak choćby obowiązek respektowania godności ludzkiej - art. 14 ust. 3,
obowiązek udzielania pomocy medycznej - art.15 ust. 5).
Osoba
zatrzymana
w
trybie
zatrzymania
penitencjarnego
może
być
umieszczona w takim pomieszczeniu, ale tylko w razie konieczności. W zasadzie
powinna być niezwłocznie doprowadzona do zakładu karnego lub aresztu śledczego;
w każdym razie winno to nastąpić najpóźniej w ciągu 48 godzin od chwili
zatrzymania.
Zgodnie bowiem z przepisami k.k.w. karę pozbawienia wolności wykonuje się
w zakładach karnych, a tymczasowe aresztowanie - w aresztach śledczych (art. 69,
art. 208 § 2 k.k.w.). Czynności te leżą w zakresie uprawnień służby więziennej (art.
78 k.k.w., art. 1 “Ustawy o służbie więziennej). Tymczasowo aresztowany lub skazany
może być umieszczony w pomieszczeniu policji przeznaczonym dla osób
zatrzymanych jedynie wyjątkowo, w trybie art. 251 k.k.w. lub art. 253 k.k.w. Zawsze
jednak okres zatrzymania zalicza się na poczet kary pozbawienia wolności (art. 63 § 1
k.k.) i na poczet tymczasowego aresztowania (art. 265 k.p.k.). Dotyczy to oczywiście
również zatrzymania penitencjarnego przez funkcjonariuszy policji.
W przypadku zatrzymania penitencjarnego dokonanego przez funkcjonariuszy
służby więziennej owo miejsce odosobnienia, w którym umieszcza się osobę
zatrzymaną, znajduje się w jednostkach organizacyjnych służby więziennej, a więc
17
w zakładzie karnym lub areszcie śledczym. Po prostu z chwilą zatrzymania skazany
czy tymczasowo aresztowany wraca do stanu pozbawienia wolności, czyli jest
w ustawowo przewidzianym miejscu zamknięcia i/lub pod dozorem straży,
sprawowanej przez funkcjonariuszy służby więziennej.
W tym przypadku odpada ten element zatrzymania, który określa się jako
“umieszczenie w miejscu odosobnienia”. Można zauważyć, iż zatrzymanie
penitencjarne dokonane przez funkcjonariuszy służby więziennej zbliża się do ujęcia
osoby, a nawet do stosowania środków przymusu (według art. 19 “Ustawy o służbie
więziennej”)11.
6.
ZAŻALENIE NA ZARZYMANIE PENITENCJARNE
Jak wspomniano wyżej, zażalenie na zatrzymanie zostało wyczerpująco
unormowane w k.p.k., szczególnie w art. 246 § 1 k.p.k. zatrzymanemu przysługuje
zażalenie, w którym może on domagać się zbadania zasadności i legalności
zatrzymania oraz prawidłowości jego wykonania. Rozpoznanie zażalenia leży w gestii
sądu rejonowego miejsca zatrzymania lub prowadzenia postępowania (art. 246 § 2
k.p.k.). W razie uznania bezzasadności lub nielegalności zatrzymania sąd zarządza
natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego (art. 246 § 3 k.p.k.)12.
Zasadnie podkreśla się, że kodeksowa regulacja sądowej kontroli zatrzymania
spełnia standardy wynikające z przepisów konstytucji oraz przepisów Europejskiej
Konwencji Praw Człowieka i Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych.
Jak wynika bezpośrednio z przepisów k.p.k., zażalenie unormowane w tymże
kodeksie służy na tzw. zatrzymanie właściwe (art. 244 § 1 k.p.k.), a także na
zatrzymanie na zarządzenie prokuratora (art. 247 k.p.k.). Nie wspomina się tu jednak
o zażaleniu na ujęcie osoby (art. 243 k.p.k.).
Zgodnie z art. 15 ust. 2 “Ustawy o policji” osobie zatrzymanej w trybie
zatrzymania porządkowego przysługują uprawnienia przewidziane w k.p.k., w tym
11
Hołda Z., Zatrzymanie penitencjarne (wybrane zagadnienia) Wydawnictwo Instytutu Ekspertyz Sadowych,
Kraków 2001.
12
Problematyka ta omówiona jest szczegółowo w literaturze podanej w publikacji.
18
ujęte w art. 246 k.p.k. zażalenie do sądu rejonowego. Nie odnosi się to jednak do
zatrzymania penitencjarnego, określonego w art. 15 ust. 1 pkt 2 a “Ustawy o policji”.
Natomiast według art. 18 ust. 4 “Ustawy o służbie więziennej”, na zatrzymanie
penitencjarne, czyli “na sposób prowadzenia czynności” określonej w art. 18 ust. 1 pkt
5 tejże ustawy, służy zażalenie do właściwego sądu penitencjarnego, zaś “na sposób
prowadzenia czynności” zatrzymania osoby celem niezwłocznego przekazania policji
(art. 18, ust. 1, pkt 3) - zażalenie do miejscowo właściwego sądu rejonowego.
Przewidziane w art. 243 § 1 k.p.k. ujęcie może być dokonane przez każdego, tj.
przez osobę prywatną lub przez osobę urzędową, jednak z wyjątkiem policjanta
(“osobę ujętą należy niezwłocznie oddać w ręce policji” - art. 243 § 2 k.p.k.) Zresztą
niektóre ustawy wyraźnie mówią o takim “urzędowym” ujęciu. W przypadku takiego
właśnie ujęcia należy, zgodnie z odnośnymi przepisami konstytucji i umów
międzynarodowych, umożliwić ujętemu złożenie zażalenia do sądu na takich samych
zasadach, jak zażalenie na zatrzymanie właściwe. Należy sądzić, że de lege lata trzeba
odnieść się, w drodze analogii, do odpowiedniego stosowania art. 246 k.p.k.
Można odnieść wrażenie, że pominięcie w art. 15 ust. 2 “Ustawy o policji”
zatrzymania penitencjarnego jest po prostu wynikiem przeoczenia. Jak wiadomo,
przepis art. 15, ust. 1, pkt 2 a “Ustawy o policji” dodany został nowelą. Wygląda na to,
że zapomniano o stosownym uzupełnieniu sformułowań art. 15 ust. 2 ”Ustawy
o policji”.
De lege lata, z braku wyraźnych przepisów ustawowych trzeba oprzeć się
bezpośrednio na przepisach konstytucji, a co do kwestii nie uregulowanych
w konstytucji zastosować, w drodze analogii, odpowiednie przepisy, jednak najlepiej
k.p.k. (z art. 246 na czele).
W przypadku zatrzymania penitencjarnego unormowanego przepisami "Ustawy
o służbie więziennej", przepisy nie pomijają sądowej kontroli. Jednak regulacje
dotyczące zażalenia są bardzo fragmentaryczne.
Należy zauważyć, że według art. 18 ust. 4 "Ustawy o służbie więziennej" na
"czynności" obejmujące zatrzymanie penitencjarne "przysługuje zażalenie do
właściwego sądu penitencjarnego". Jest to unormowanie niezwykle lakoniczne
i w efekcie niewystarczające. Wymieniony przepis nie reguluje szeregu zasadniczych
kwestii. Trzeba więc odwołać się do przepisów innych ustaw.
19
Trudność polega na tym, że "Ustawa o służbie więziennej" nie zawiera
przepisu, w myśl którego w kwestiach w niej nie uregulowanych można by stosować
przepisy innej ustawy czy innych ustaw, jak choćby k.k.w. czy też k.p.k.
Wyznacznikiem może być fakt, że analizowany przepis mówi o zażaleniu oraz
o sądzie penitencjarnym. Co więcej, od momentu zatrzymania przez funkcjonariuszy
służby więziennej osoba pozbawiona wolności (skazany, tymczasowo aresztowany)
trafia do postępowania wykonawczego, a więc stosuje się tu przepisy k.k.w. (a zgodnie
z art. 1 § 2 k.k.w. w kwestiach nie uregulowanych w tym kodeksie - odpowiednio
przepisy k.p.k.). Także więc w tych przypadkach nie pozostaje nic innego, jak
zastosować, odpowiednio, przepisy k.p.k. (a przede wszystkim art. 246).
7.
ODSZKODOWANIE
Obok kontroli sądowej do podstawowych standardów unormowania instytucji
zatrzymania
należy
prawo
do
odszkodowania
za
niesłuszne
zatrzymanie.
Odszkodowanie takie przewidziane jest w przepisach k.p.k. (art. 552-559). Przepisy
owe dotyczą oczywiście zatrzymania przewidzianego w tymże kodeksie (za wyjątkiem
ujęcia). Dotyczą one również zatrzymania porządkowego określonego w art. 15 ust. 1
pkt 3 "Ustawy o policji" - o czym stanowi wyraźnie art. 15 ust. 2 cytowanej ustawy.
Inaczej jest jednak w przedmiocie zatrzymania penitencjarnego, tak
przewidzianego w "Ustawie o policji" (art. 15, ust. 1, pkt 2 a), jak i przewidzianego
w "Ustawie o służbie więziennej" (art. 18, ust. 1, pkt 5). W odniesieniu do tego rodzaju
zatrzymania przepisy nie odsyłają do art. 552-559 k.p.k. Przepisy owe nie zawierają
zarazem własnych regulacji dotyczących odszkodowana za niesłuszne zatrzymanie.
W takiej sytuacji osobie niesłusznie zatrzymanej w trybie zatrzymania
penitencjarnego służy roszczenie o odszkodowanie i zadośćuczynienie, ale na
zasadach ogólnych, określonych przepisami k.c. Jest to rozwiązanie mniej korzystne
dla osoby zatrzymanej, niż przewidziane w k.p.k. Dlatego należy postulować
odpowiednie zmiany przepisów i rozciągnięcie odnośnych regulacji k.p.k. na
wszystkie rodzaje zatrzymania.
20
21
LITERATURA
8.
Bardach J., Historia państwa i prawa Polski, t. II, PWN, Warszawa 1965.
9.
Bulenda T., Hołda Z., Rzepliński A., Prawa człowieka a zatrzymanie
i tymczasowe aresztowanie w polskim prawie i praktyce jego stosowania,
Archiwum kryminologii 1992, t. XVIII, s. 103-146.
10. Dunkel F., Vagg J. [red.], Untersuchungshaft und Untersuchungshaftvollzug, t. III, Max-Planck-Institut für auslanddisches und internationales Strafrecht,
Freiburg i Br. 1994.
11. Dadak W., Niektóre sytuacje i podmiotowe uwarunkowania ucieczek skazanych
odbywających karę pozbawienia wolności, Przegląd Więziennictwa Polskiego
1995, nr 9, s. 20-37.
12. Dadak W., Przestępstwo tzw. niepowrotu do zakładu karnego lub aresztu
śledczego (art. 242 § 2 k.k.), Przegląd Więziennictwa Polskiego 1999, nr 24-25,
s. 14-24.
13. Dudek D., Konstytucyjna wolność człowieka a tymczasowe aresztowanie,
Lubelskie Wydawnictwa Prawnicze, Lublin 1999.
14. Gostyński Z. [red.] Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I-II, Dom
Wydawniczy ABC, Warszawa 1998.
15. Gronowska B., Wolność i bezpieczeństwo osobiste w spawach karnych w świetle
standardów Rady Europy, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa
"Dom Organizatora", Toruń 1996.
16. Górnik O., Hoc S., Przyjemski S., Kodeks karny. Komentarz, t. III, Arche,
Gdańsk 1999.
17. Grzegorczyk T., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Wydawnictwo
Zakamycze, Kraków 1998.
18. Grzegorczyk T., Tylman J., Polskie postępowanie karne, Wydawnictwa
Prawnicze PWN, Warszawa 1998.
19. Hanausek T., Wybrane zagadnienia prawa policyjnego, [w:] Prawo policyjne.
Komentarz, t. I, Hanausek T., Abramski A., Leśniewski Z., [i in., red.], Biuro
Wydawnictw Prawniczych Polbud, Katowice 1992.
22
20. Hofmański P. [red.], Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I-II, C. H.
Beck, Warszawa 1999.
21. Hołda Z., Rzepliński A. [red.], Zatrzymanie i tymczasowe aresztowanie a prawa
człowieka, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1992.
22. Lelental S., W sprawie wykładni niektórych znamion przestępstwa tzw.
niepowrotu do zakładu karnego lub aresztu śledczego (art. 242 § 2 k.k.), Przegląd
Więziennictwa Polskiego 1999, nr 24-25, s. 25-31.
23. Michalska A., Komitet Praw Człowieka. Kompetencje, funkcjonowanie,
orzecznictwo, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 1994.
24. Nowicki M A., Wokół Konwencji Europejskiej. Krótki komentarz do
Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, Wydawnictwo Zakamycze, Kraków
2000.
25. Pietrzykowski K. [red.], Kodeks cywilny. Komentarz, t. I, C. H. Beck, Warszawa
1997.
26. Pyrcak J., Organizacja i zadania więziennictwa w nowej ustawie o Służbie
Więziennej, Przegląd Więziennictwa Polskiego 1996, nr 12-13, s. 50-66.
27. Stefański R. A., Zatrzymanie według nowego kodeksu postępowania karnego,
Prokuratura i Prawo 1997, nr 10, s. 32-61.
28. Waltoś S., Proces karny. Zarys systemu, Wydawnictwa Prawnicze PWN,
Warszawa 1998.
29. Zoll A., [red.], Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, t. II Wydawnictwo
Zakamycze, Kraków 1999.