Czwartki u Ekonomistów. Jubileusz profesora Tadeusza Kowalika w

Barbara Petz
Instytut Stosowanych Nauk Społecznych
Uniwersytet Warszawski
„Czwartki u Ekonomistów”.
Jubileusz prof. Tadeusza Kowalika
w listopadzie 2011 r.
Niekwestionowany autorytet Tadeusza Kowalika
inspiracją dla uczestników dyskusji
Konwersatoria „Czwartki u Ekonomistów” to cykl organizowany przez Polskie Towarzystwo Ekonomiczne od 2006 r. w formie otwartej debaty, która jest nagrywana (stenogramy) i komentowana. Do dyskusji zapraszani są nie tylko ekonomiści, ale także
przedstawiciele rządu, polityki, osobistości świata nauki i kultury oraz dziennikarze.
Organizatorzy, zauważając, że od dłuższego czasu funkcję środowisk opiniotwórczych
w debacie ekonomicznej i ustrojowej sprawują kręgi polityczne, zadeklarowali: „pragniemy powstrzymać ten proces i przywrócić środowiskom nauki, eksperckim oraz publicystycznym właściwą rolę w inspirowaniu przemian i reform w naszym kraju”1.
Jedna z cyklicznych, czwartkowych debat w Polskim Towarzystwie Ekonomicznym,
która została zorganizowana 22 listopada 2011 r., miała powód wyjątkowy. Odbyła się
ona pod przewodnim tytułem: Jakiego ładu społeczno-gospodarczego Polska potrzebuje?
1 http://www.pte.pl/129_czwartki.html,dostęp z dnia 5.09.2012, Prof. Elżbieta Mączyńska, Prezes
PTE, zaakceptowała zgłoszoną przez nas inicjatywę popularyzacji tych debat, często wykraczających
poza wąskodyscyplinarne kwestie ekonomiczne.
150
Barbara Petz
Okazją do spotkania był jubileusz 85-lecia urodzin prof. Tadeusza Kowalika. Na prośbę
Jubilata spotkanie, mimo uroczystej formy, miało charakter merytorycznej dyskusji.
Poruszano w niej zagadnienia o długookresowym zasięgu i znacznej wadze społecznej2.
Prezentowane tu omówienie wystąpień wybitnych panelistów powstało w oparciu
o udostępniony na stronach PTE stenogram3 i jest subiektywną relacją, w której wybrano
i zinterpretowano najważniejsze wątki tych wystąpień4.
Prof. Tadeusz Kowalik — jak we wstępie przypomniał prof. Paweł Kozłowski
z INE PAN — jest profesorem nauk humanistycznych i ekonomii, stąd celowo zróżnicowane grono panelistów. W dyskusji brali udział ekonomiści i historycy, profesorowie: Ryszard Bugaj, Karol Modzelewski, Jerzy Osiatyński, Zdzisław Sadowski i Andrzej
Walicki.
Uroczystość zgromadziła niezwykłych i wybitnych uczestników, przyjaciół i współpracowników Profesora z rożnych okresów jego działalności, wśród nich nestorów — przybyłego z Wiednia prof. Kazimierza Łaskiego, a także prof. Władysława Markiewicza.
Wielu spośród tych, którzy nie mogli przybyć na spotkanie, nadesłało listy gratulacyjne.
W przebiegu spotkania skutecznie unikano akcentów jubileuszowych, warto przytoczyć
jednak odczytane na wstępie przez Prezes PTE — prof. Elżbietę Mączyńską, współprowadzącą spotkanie — słowa nadesłane przez prof. Bogusława Fiedora, rektora Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu: Składał on „(…) gratulacje i podziękowania za
to wszystko, co mogliśmy w wymiarze intelektualnym i duchowym, doświadczyć dzięki
pana znakomitemu dorobkowi naukowemu i pięknych cechach pana osobowości. Ten
dorobek, w tym zwłaszcza w zakresie analizy funkcjonowania systemów gospodarczych,
międzynarodowych studiów porównawczych, a także analizy ekonomicznych i społecznych aspektów transformacji od systemu gospodarki planowej do rynkowej, przyniosły
Panu niekwestionowany autorytet i pozycję jednego z czołowych polskich ekonomistów
współczesnej doby. Mój najwyższy szacunek budzi również Pana postawa moralna, charakteryzująca się wysoką skłonnością angażowania się w obronie uznawanych przez Pana
ideałów i wartości. Postawa, która charakteryzowała pana zarówno w trudnych czasach
realnego socjalizmu, jak i współcześnie — w warunkach wolności i swobód demokratycznych”.
2
Seminarium było wspólnym przedsięwzięciem PTE oraz Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN,
z którym prof. Kowalik przez wiele lat był związany. Spotkanie prowadzili Prezes PTE prof. Elżbieta Mączyńska i Dyrektor Instytutu prof. Paweł Kozłowski, przekazując Jubilatowi — w imieniu
środowiska ekonomistów współpracujących z PTE — wyrazy uznania i podziwu dla jego „bogatego
dorobku naukowego i pięknej postawy życiowej, a także dbałości o dobro społeczne”. 8 miesięcy
później prof. Tadeusz Kowalik zmarł.
3 http://www.pte.pl/pliki/2/21/CzuE_22_11_2011_ed_JO_PK_SA.pdf ,
4 Od Redakcji: Opublikowany przez PTE stenogram nie był autoryzowany. Myśmy również nie
zabiegali u mówców o autoryzację ich wypowiedzi. Chodziło nam o względnie szybkie zaznajomienie
szerszego grona czytelników z przebiegiem tej kameralnej dyskusji.
„Czwartki u Ekonomistów”. Jubileusz prof. Tadeusza Kowalika w listopadzie 2011 r.
151
Wybrany temat dyskusji — Jakiego ładu społeczno-gospodarczego Polska potrzebuje?
— ma charakter uniwersalny i jest przedmiotem rozmów w wielu środowiskach. Jest też
on obecny przede wszystkim w licznych pracach i wypowiedziach Jubilata5. Nawiązując do
tematu seminarium, wszyscy paneliści, choć nieco różnili się w ocenie wyborów dokonywanych w polskiej transformacji, zauważali, że spotkanie odbywa się w momencie historycznie przełomowym, w którym trwający kryzys nie tylko skłania do zadawania pytań
o sens i kierunki zmian ładu gospodarczego, ale także upowszechnia oczekiwanie takich
zmian.
Pierwszy z występujących, prof. Ryszard Bugaj (Instytut Nauk Ekonomicznych PAN),
przypomniał, że przed dwudziestu laty bohater spotkania — prof. Tadeusz Kowalik
— właśnie w tej sali, w której spotkanie się odbywało, referował swoją ideę reformy
przełomowej.
Mamy — stwierdził mówca — szczególne przyczyny, by do tej dyskusji powracać. „Dziś
są w Polsce realne powody, by poszukiwać możliwości zmian. Jest też społeczne przyzwolenie na korektę tego ładu ustrojowego. Na pytania o źródła współczesnego kryzysu
w gospodarce mamy, ‘bohatersko upraszczając’ ” — jak to określił mówca — „dwie przeciwstawne odpowiedzi”. Jedni powiedzą, że rozwiązanie, formowane od połowy lat 70.,
a urzeczywistniane od roku 1980, wraz ze zwycięstwami politycznymi Reagana i Thatcher, stosowane było niedostatecznie konsekwentnie. Prelegentowi jest jednak bliższa
inna odpowiedź: szuka ona źródeł tych niepowodzeń w „pewnych skrajnościach modelu
neoliberalnego. Umożliwił on ogromne zróżnicowanie dochodów i majątków, tak iż niestabilność — generowana przez rynek — przybiera ogromną skalę”6.
Do tytułu seminarium odwołał się także prof. Jerzy Osiatyński (Instytut Nauk Ekonomicznych PAN): „Konkludując, wydaje mi się, że przedmiot naszych sporów, w tym
także sporów toczonych przez dzisiejszego Jubilata, nie dotyczy przede wszystkim samej
aksjologii pożądanego ładu społeczno-gospodarczego — możliwie pełnego zatrudnienia
przy ograniczonych rozpiętościach w strukturze podziału majątku i dochodów oraz przy
zapewnieniu równego dostępu do podstawowych dóbr i usług publicznych, bez względu
na to czy mówimy o tym ładzie w Polsce, w Czechach, na Węgrzech, w Niemczech, w krajach skandynawskich, czy gdziekolwiek indziej. Różnice dotyczą narzędzi realizacji takiego
5 Punktem wyjścia seminarium był tekst opublikowany na stronach PTE: Kowalik, T. O możliwości wyboru systemu ekonomicznego, w: http://www.pte.pl/pliki/2/21/T.Kowalik_O_mozliwosci_
wyboru_systemu_ekonomicznego.pdf, dostęp z dnia 5.09.2012
Od Redakcji: Warto przypomnieć, że w naszym czasopiśmie wiele lat temu rozważaliśmy podobną
kwestię; Por.: (1999) FORUM Polityka społeczna: sfera zdeterminowań — sfera świadomego wyboru,
w: „Problemy polityki społecznej”, nr 1/1999.
6 Jak mówił prof. Bugaj: „(…) taki właśnie punkt widzenia, w wersji radykalnej, wyrażał w tej
sali niedawno (obecny na seminarium) prof. Łaski, mówiąc, że gospodarka prywatno-rynkowa produkuje nierównowagę. Deficyt i dług nie jest więc rezultatem decyzji politycznych jakichś szaleńców,
tylko jest odpowiedzią na wyzwanie, które tworzy rynek (…). Być może (…) rosnące nierówności
w ciągu ostatnich 30 lat uwypukliły ten problem”.
152
Barbara Petz
ładu oraz konkretnych instrumentów polityki gospodarczej i społecznej, zalecanych przez
te dwa kierunki myślenia. To jest w gruncie rzeczy ta płaszczyzna sporu, w której dorobek naukowy dzisiejszego Jubilata, przyjaciela i bliskiego kolegi, tak bardzo odbiega od
poglądów ekonomistów, którzy mieszczą się w głównym nurcie dzisiejszej ekonomii. Czy
rzeczywiście — pytamy zwłaszcza dzisiaj, w trzecim roku kryzysu gospodarczego — ten
ład mamy grosso modo pozostawić nieskrępowanemu działaniu mechanizmu rynkowego?
Czy też — jak od lat dowodzi dzisiejszy Jubilat — ład taki można zbudować tylko w rezultacie umiejętnego łączenia interwencji państwa z mechanizmem rynkowej samoregulacji, szukania takich rozwiązań, w ramach których mechanizm rynkowy dostarczałby tego
wszystkiego, czego dostarczyć może i powinien, państwo zaś dbałoby o te średnio- i długoterminowe wartości i cele, które chcemy osiągnąć w ramach tego ładu, co do którego
wartości na ogół się zgadzamy?
(…) Spory, które w ekonomii toczymy ‘od zawsze’, w ostatnich 20 latach nie dotyczą
przede wszystkim (…) pytań o te treści ładu społeczno-gospodarczego. (…) Dotyczą
natomiast narzędzi, za pomocą których te wartości chcemy realizować. Czy te cele mają
być osiągane wyłącznie w rezultacie autoregulacji rynku? Czy też mają być osiągane
przez regulacyjne funkcje rynku, ale wspomagane i w jakimś sensie nakierowywane
oraz regulowane przez państwo? (…) Ubocznym skutkiem kryzysu gospodarczego lat
2008-? jest bolesne przypomnienie, że autoregulacja rynku operuje krótkim horyzontem
czasu, marnie uwzględnia cele rozwojowe i środki ich realizacji, które zwykle wykraczają poza rachunek ekonomiczny choćby największego przedsiębiorstwa, nie mówiąc
już o tym, że ci najwięksi wywierają na rynek presje, która uniemożliwia takie jego funkcjonowanie, o jakim piszemy w podręcznikach ekonomii i którym zwodzimy naszych
studentów”.
Także trzeci z ekonomistów biorących udział w panelu, prof. Zdzisław Sadowski (PTE,
członek PAN), wskazał na warunki, które determinują współczesną debatę: „(…) W ciągu
ostatniego ćwierćwiecza rozwój światowy przyniósł dwa rodzaje przemian. Jedną wielką
przemianą jest ta związana z rewolucją naukową czy naukowo-techniczną i ze wspaniałym tworzeniem cywilizacji informacyjnej, która ciągle się tworzy i burzliwie się rozwija.
Drugą przemianą jest straszliwe wynaturzenie, jakiego doznała gospodarka rynkowa jako
podstawowy system funkcjonowania gospodarki na świecie. To wynaturzenie, polegające
na tym, że całe życie gospodarcze zostało podporządkowane kapitałowi finansowemu
i rynkom finansowym. (…) Czy ten burzliwy rozwój wiedzy, z jakim mamy do czynienia,
sprosta tym zdecydowanie negatywnym zjawiskom, które od pewnego czasu znamionują
ewolucję systemu gospodarki rynkowej? Czy potrafi przezwyciężyć te zjawiska? (…) Ten
ład, w którym świat się znajduje, ład społeczno-gospodarczy świata, jest w tej chwili właściwie bezładem. Znajdujemy się w sytuacji ogromnego i rosnącego napięcia, które może
doprowadzić do bardzo różnych zjawisk”.
Wypowiedzi panelistów koncentrowały się na dwóch zagadnieniach — z cała ostrością
wracających we współczesnych dyskusjach — roli państwa w procesie zrównoważonego
„Czwartki u Ekonomistów”. Jubileusz prof. Tadeusza Kowalika w listopadzie 2011 r.
153
wzrostu gospodarczego i zapewnianiu spójności społecznej, zwłaszcza zapobieganiu nadmiernemu zróżnicowaniu dochodów w okresie systemowej transformacji gospodarczej.
Zagadnienia te miały szczególne miejsce w pracach Tadeusza Kowalika.
„W procesie szczególnie szybkiego rozwoju gospodarczego wielu krajów” — mówił
prof. Osiatyński — „na co nieustannie w swych pracach zwraca uwagę Tadeusz Kowalik, wielką rolę odgrywało państwo — czy było to w przypadku dynamicznego rozwoju
‘azjatyckich tygrysów’, czy międzywojennej Polski, czy powojennej Irlandii. Państwo ma
bowiem inny horyzont czasu, kiedy żłobi koryto zrównoważonego wzrostu gospodarczego,
którego dobrodziejstwa będą udziałem wszystkich, kierując się przy tym średnio- i długoterminowymi przesłankami i czynnikami dynamiki gospodarczej. Te długofalowe działania państwa tworzą (lub nie) odpowiednie ramy dla realizacji potencjalnego wzrostu
dochodu narodowego przy pełnym wykorzystaniu czynników wytwórczych, zapewnianym
przez mechanizm rynkowy”.
Na kwestiach podziału dochodu narodowego, braku niezbędnej spójności społecznej,
rosnącego rozwarstwienia dochodów i majątków koncentrowały się wypowiedzi wszystkich
panelistów. Jak mówił prof. Bugaj: „O ile (…) przyjęcie wzrostu jako kryterium dokonywanej zmiany jest dość powszechnie przez ekonomistów akceptowane, to oczekiwanie, by
wzrost dokonywał się w warunkach względnej równomierności, (…) bez przekroczenia
granic nierówności, wyraźnie dzieli środowisko ekonomistów”. Tymczasem — zdaniem
mówcy — można wskazać co najmniej trzy uzasadnienia dla takiego ujęcia:
• „Zgodnie z ujęciem ekonomii klasycznej, możemy stanąć na stanowisku, że wraz ze
wzrostem dochodu maleje krańcowy poziom uzyskiwanej z jego posiadania satysfakcji.
Wychodząc z takiego założenia łatwo możemy więc przyjąć, że nadmierne nierówności
nie sprzyjają maksymalizacji tempa wzrostu dochodów.
• Po drugie, możemy przyjąć, i to jest mi bardzo bliskie — stwierdza mówca — że w gruncie rzeczy warunek tempa wzrostu i warunek względnie równomiernego podziału są
względem siebie komplementarne; w długim okresie trudno sobie wyobrazić wysoką
stopę wzrostu przy bardzo nierównomiernym podziale.
• Oczekiwanie równomiernego wzrostu ma też uzasadnienie czysto etyczne — co nie
budzi wątpliwości”.
Dyskutując o ładzie ustrojowym trzeba uwzględnić uwarunkowanie zewnętrzne: „nie
warto tworzyć pomysłów, jeżeli nie mamy przekonania, że współczesny świat, który jest
zglobalizowany będzie je co najmniej przyjaźnie tolerował” 7. Trwający kryzys niewątpliwie
przynosi oczekiwania zmian. Trzeba jednak — mówił prof. Bugaj — przede wszystkim
określić kryteria i cele proponowanych zmian. „Punktem wyjścia dokonywanej zmiany
powinien być „krytyczny stosunek do tego, co jest”, kryterium zaś jej oceny może być
7 „W dłuższym (zapewne) okresie, w światowej gospodarce będzie możliwe przyzwolenie
na przemiany, idące w kierunku przebudowy tego ładu prywatno-rynkowego, który jest w Polsce
tworzony, zgodnie z wytycznymi konsensusu waszyngtońskiego od ostatnich 20 lat. Polska, gdyby
chciała iść taką drogą, nie stanie się krajem izolowanym, jak niegdyś Francja gdy prezydentem został
Mitterand, który się wycofał ze wszystkiego”.
154
Barbara Petz
stopa wzrostu, oceniana jednak w dostatecznie długim okresie (…) i takim, w którym
główne instytucje systemu gospodarczego są mniej więcej stałe”.
W jakim kierunku powinniśmy więc zmierzać? Mając, jak podkreśla prelegent, „świadomość kontrowersyjności proponowanych rozwiązań”, konieczne jest stworzenie następujących warunków:
• „podtrzymanie ‘aktora rozwoju gospodarczego’: własnego państwa, choć jest wielu,
którzy uważają, że używanie instrumentów, jakimi posługuje się państwo, nie
jest potrzebne, a i inne podmioty mogą takimi instrumentami posługiwać się sprawniej;
• efektywnościowa reforma sektora publicznego;
• pluralistyczna scena polityczna, która krystalizuje alternatywy (…) i daje więcej niż
ta demokracja, którą obserwujemy i która — mogliśmy to obserwować przy ostatnim
exposé premiera Tuska — koncentruje się na ostrej politycznej przepychance;
• cały szereg rozwiązań, które by zmniejszyły skalę nierówności dochodowej: przede
wszystkim podatki dochodowe;
• powrót do tego, co było znakiem Polski przez wiele lat, to znaczy do partycypacji
pracowniczej. Sprzeciwem głównym wobec tego postulatu przez wiele lat było to, że
menedżerowie mają długi horyzont czasowy, a pracownicy są nieodpowiedzialni, bo się
z poniedziałku na wtorek zwalniają — stwierdza mówca. (…) Niedawno czytałem takie
badania, które pokazują, że pracownicy zwalniają się rzadziej niż menedżerowie, a ich
przywiązanie, szczególnie w warunkach bezrobocia, do miejsca pracy jest ogromne.
Mamy problem nadzoru właścicielskiego i myślę, że to jeden ze sposobów, przy pomocy
którego można by bezrobocie troszeczkę zmniejszyć;
• określenie właściwej skali sektora przedsiębiorstw publicznych: sektor ten powinien być niewielki, ale większy. To jest problem odbudowy sektora finansów publicznych”.
O nieuchronności zmian ładu gospodarczego, a w tym o funkcji państwa w gospodarce, mówił także — sceptyczny co do skuteczności podejmowanych działań — prof.
Karol Modzelewski (członek PAN): „Liberalizm ekonomiczny XIX w. nie był regulowany przez państwo, ale przez prawo, a państwo stało na straży prawa. Nie ma takiego
prawa, które regulowałoby dzisiejsze poruszenia (…) kapitału finansowego w skali
globalnej, ponieważ prawo międzynarodowe jest do tego absolutnie niezdolne, bo nikt
za nim nie stoi. Wydaje się nieunikniony proces szukania przez różne siły polityczne
sposobu zapanowania ponownie nad światowymi procesami gospodarczymi. Tymi siłami
politycznymi muszą być oczywiście struktury istniejące, a więc państwo. Zapędzenie tych
procesów, zamknięcie ich z powrotem w szańcach państw narodowych, jakkolwiek jest
głoszone przez nacjonalistów i wydaje się spójną odpowiedzią na globalizację, moim
zdaniem może nie okazać się realne. (…) to jednak w tej sytuacji można mieć nadzieję,
czy raczej się obawiać walk o polityczną hegemonię w skali globalnej, żeby można było
ustanowić kontrolę nad procesami gospodarczymi w skali globalnej. (…) Zdawałoby się,
że pierwszym i zasadniczym postulatem, pierwszą ogólną reakcją wielu różnych gremiów
„Czwartki u Ekonomistów”. Jubileusz prof. Tadeusza Kowalika w listopadzie 2011 r.
155
na wielki kryzys finansowy roku 2008 było oczekiwanie opanowania międzynarodowych
ruchów kapitału, uporządkowania na nowo i uzdrowienia międzynarodowego systemu
finansowego. (…)”.
W dwóch zdaniach Janusza Głowackiego można znaleźć — mówi prof. Modzelewski
— podsumowanie naszych przemian, nie tylko ekonomicznych: „Uzyskaliśmy wolność,
utraciliśmy oryginalność. To było opłacalne. (…) To pierwsze zdanie zawiera w sobie
krótką i trafną recenzję mechanizmów naszej transformacji. W Polsce istnieje ogromna
skłonność do megalomańskiego przypisywania sobie roli sprawczej we wszystkim co się
dzieje na świecie, a cóż dopiero u nas. Więc skłonni jesteśmy uważać, że my obaliliśmy
komunizm, że myśmy rozwiązali Związek Radziecki i że wszystko to myśmy zrobili z własnej woli. Ja powątpiewam. Po pierwsze, uważam, że nie my obaliliśmy komunizm. I to
nawet w Polsce. Przy czym nie wiadomo co to znaczy ‘my’. Na ogół się uważa, że ‘my’ to
Solidarność, ale jako działacz tej Solidarności i dosyć silnie się z nią identyfikujący w czasie solidarnościowej rewolucji, czyli między Sierpniem ‘80 a grudniem ‘81 r., nie mam
wątpliwości, że ta Solidarność przestała istnieć w stanie wojennym, ponieważ została
zniszczona siłą militarną pod dowództwem Wojciecha Jaruzelskiego i nigdy nie zmartwychwstała. Przetrwała natomiast ta kadrowa struktura, będąca w istocie pewną konspiracją antykomunistyczną obudowaną środowiskami. Przetrwała również pewnego rodzaju
inteligencka dysydencja, która związana była z tymi strukturami i co ważniejsze może,
przetrwał mit, oparty na pamięci milionów Polaków, jedynego okresu czynnej przeżywanej wolności w ich biografii. I ten mit okazał się być ogromną siłą społeczną w roku ‘89.
Kompromis, na który poszli więc generałowie (przyśpieszył) rozpad systemu, który zresztą
przedtem zaczął rozmontowywać, bynajmniej nie mając tego w zamiarze, Michaił Gorbaczow. Wolność odzyskaliśmy, bo tak się złożyło, a oryginalność utraciliśmy, bo też się tak
złożyło. (…)
W rezultacie, kiedy doszło do załamania się dyktatury, (…) powstała konieczność
szybkiej zmiany systemu regulowania gospodarki, dotąd regulowanej przez dyktaturę.
W chwili, gdy dyktatury zabrakło po prostu, zaszła konieczność szybkiego przejścia
do rynku (…). Nie można było tego zrobić ewolucyjnie, w związku z tym nie obeszło
się bez wielkich strat a skoro nie można było tego zrobić ewolucyjnie, to nie można
było tego zrobić też bez wielkich strat. Straty musiały być tak wielkie, jak były w planie Balcerowicza, ale (…) pewne generalne wyznaczniki były od nas niezależne po
prostu. (…) Myślę dziś, że tryumf neoliberalnej ekonomii i neokonserwatywnej polityki w latach 80. był trochę taki, jak pisanie przez kompozytora melodii do istniejącego wiersza. Wiersz był, i tym wierszem była globalizacja. Globalizacja gospodarki,
to znaczy wymknięcie się decydującego nurtu procesów ekonomicznych spod kontroli państw narodowych. Innych nie ma. Spod kontroli spółek, innych nie ma. Spod
kontroli demokracji, również funkcjonującej w skali narodowej, bo innych nie ma.
To prowadziło, bo musiało prowadzić z mniejszymi czy większymi oporami, na ogół
bez oporów, a bardzo często przy oklaskach, w stronę tego typu deregulacji, trochę może rozregulowania światowych procesów ekonomicznych, z którymi mamy do
czynienia”.
156
Barbara Petz
Prof. Modzelewski, jak mówi, nie daje recept: „Ja się zajmuję zawodowo wyłącznie
dziejami. Jeżeli mogę coś powiedzieć (…) na podstawie moich własnych doświadczeń na
temat naszych szans wywarcia wpływu na procesy światowe, to powiedziałbym tak — na
pewno będziemy się starać. Na pewno coś z tego wyjdzie i na pewno to nie będzie to, co
byśmy chcieli, żeby wyszło”.
Prof. Jerzy Osiatyński, powtarzając tytułowe pytanie Jakiego ładu społeczno-gospodarczego Polska potrzebuje?, odpowiada natomiast: „Nie wydaje mi się aby miał to być ład
szczególnie inny niż ten, którego potrzebują inne kraje w naszym regionie, czy w ogóle
w Europie. (…) Ma być ład, który zapewnia samorealizację jednostki ludzkiej i możliwie
szerokie ramy wyboru dróg owej samorealizacji”.
Spośród licznych warunków, koniecznych dla zapewnienia owej samorealizacji i możliwości wyboru przez każdego dróg do niej prowadzącej profesor Osiatyński koncentruje
się na dwóch:
• „możliwie pełnym zatrudnieniu, które jest warunkiem samorealizacji nie tylko o wymiarze gospodarczym, ale wartością autoteliczną, czynnikiem, który zapewnia ludziom
poczucie społecznej użyteczności, własnego miejsca w strukturze społecznej. Z tego
punktu widzenia pełne zatrudnienie (wyłączając bezrobocie frykcyjne i podobne) jest
kategorią o znacznie szerszym wymiarze niż inne kategorie ekonomiczne;
• zagadnieniu podziału dochodu narodowego, rozwarstwienia dochodów i związanej
z tym kwestii możliwie równego, powszechnego dostępu do usług publicznych. Tu
mieści się także spójność społeczna, polegająca co najmniej na kontroli rosnącego
rozwarstwienia dochodów i majątków, jeżeli nie na jego powstrzymywaniu.
Zacznijmy — mówi prof. Osiatyński — od kwestii związanej (…) z czynnikami mającymi zapewnić wysoką dynamikę zatrudnienia i PKB, to jest kwestii kosztów pracy.
Koledzy, z którymi się spieramy, też chcą dążyć do tego, aby powstawało możliwie jak
najwięcej miejsc pracy. W tym celu, ich zdaniem, trzeba obniżać koszty pracy, a wobec
tego likwidować wszelkie instytucjonalne i prawne rozwiązania, które usztywniają rynek
pracy. Tym kierowani domagają się eliminacji, a co najmniej radykalnego ograniczenia
zakresu działania związków zawodowych. Te bowiem uniemożliwiają redukcje płac, przez
co zmniejszają gotowość przedsiębiorców do tworzenia nowych miejsc pracy i zwiększania zatrudnienia z jednej strony oraz utrudniają walkę z inflacją z drugiej strony. Nie są
to poglądy bynajmniej nowe. Ich wyrazem jeszcze w międzywojennej Polsce była broszura Jana Wąteckiego Sztywne płace źródłem bezrobocia, poddana surowej krytyce przez
Michała Kaleckiego w jego eseju Płace nominalne i realne8 (…). Dla ekonomisty wychowanego — jak Kowalik, a także obecny tu profesor Kazimierz Łaski, czy mówiący te słowa
— na lekturze Kaleckiego i jego krytyki tych poglądów, są one nie do obrony. Ale po
wstydliwym zejściu ze sceny poważnej argumentacji ekonomicznej w okresie powojennym,
od przeszło ćwierćwiecza poglądy te znowu na niej panują”.
8
Por.: Kalecki, M. (1980) Dzieła, Warszawa, t. 2.
„Czwartki u Ekonomistów”. Jubileusz prof. Tadeusza Kowalika w listopadzie 2011 r.
157
Mówca przypomina9: „uwzględnienie łącznych efektów dochodowych redukcji płac
i jej wpływu na rozmiary efektywnego popytu prowadzi do wniosku, że obniżce płac towarzyszyć będzie redukcja zatrudnienia i globalnej produkcji”.
Restrykcyjną politykę płac uzasadnia się także potrzebami hamowania inflacji. Jednak
— przypomina prelegent — „(…) kraje o najniższej inflacji bynajmniej nie walczą z nią
wysokimi stopami procentowymi. Niską inflację zawdzięczają natomiast porozumieniom
ze związkami zawodowymi w ramach komisji trójstronnych i podobnych rozwiązań instytucjonalnych, z którymi mogą się dogadać co do tego, aby płace realne nie rosły szybciej
niż wydajność pracy. (…)”.
• „Zgodnie z rekomendacjami ekonomii głównego nurtu, utrzymanie wysokiej dynamiki gospodarczej i niskich stóp bezrobocia podlega rynkowej autoregulacji i wymaga
nade wszystko elastycznych „w dół” płac, którą to elastyczność zapewniać ma polityka
fiskalna i pieniężna przez utrzymywanie bezrobocia na dostatecznie wysokim poziomie.
9 Jak przypomina mówca, teoretyczne uzasadnienie fałszywości założeń, które są fundamentem
tych poglądów, każdy zainteresowany łatwo znajdzie w przywołanym eseju Michała Kaleckiego.
(…) „Niewątpliwie im niższy jest jednostkowy koszt pracy, a więc im niższa płaca nominalna, tym
silniejsza pozycja konkurencyjna przedsiębiorcy. (…) Wyobraźmy sobie gospodarkę o dwóch pionowo zintegrowanych działach, w której każdy wytwarza własne surowce i półprodukty, pierwszy
dobra konsumpcyjne, a drugi inwestycyjne. Gdyby w tej gospodarce przedsiębiorcy całość zysków
przeznaczali na inwestycje (nie konsumpcję), a pracownicy wszystkie zarobki na konsumpcję (nie
oszczędzają ani nie inwestują): zyski równałyby się inwestycjom, tj. produktowi działu II, płace konsumpcji, tj. produktowi działu I, i oczywiście dochód narodowy równałby się sumie produkcji obu
działów. Co więcej, równowaga wewnątrz działowa wymaga, aby płace pracowników zatrudnionych
w dziale inwestycyjnym (II) równały się zyskom w sektorze konsumpcyjnym. Wtedy i tylko wtedy
(przy przyjętych tu założeniach) całość produktu wytworzonego w obu działach zostanie zrealizowana.
Uchylmy teraz założenie, że przedsiębiorcy nie konsumują (ale utrzymajmy to, że pracownicy
nie oszczędzają). Wtedy bilans dochodu narodowego po jednej stronie będzie się składał z sumy
dochodów przedsiębiorców i płac, a z drugiej z sumy inwestycji, konsumpcji przedsiębiorców i konsumpcji pracowników. Wyobraźmy sobie teraz, że w rozpatrywanej gospodarce dla danego czasu
mamy określone wielkości inwestycji, konsumpcji przedsiębiorców i konsumpcji pracowników.
W której z tych trzech pozycji mogą zajść samorzutne zmiany? Przy naszych założeniach nie mogą
one zajść w konsumpcji pracowniczej, ta bowiem zmienia się wraz ze zmianami płac (pracownicy
wydają tyle, ile zarabiają). Mogą natomiast zmieniać się rozmiary inwestycji oraz konsumpcja
przedsiębiorców.
Co się stanie, jeżeli w rozpatrywanej gospodarce nastąpi obniżka płac? Zmniejszy się popyt na
dobra konsumowane przez pracowników, a w dalszym kroku rozmiary tej produkcji i zatrudnienia
w dziale I. Czy wobec tego wraz z przesunięciem podziału dochodu narodowego od płac do zysków
nastąpi co najmniej równy redukcji funduszu płac wzrost inwestycji lub spożycia przedsiębiorców?
W obliczu kurczącego się popytu w dziale wytwarzającym dobra konsumpcyjne, trudno oczekiwać
nowych decyzji inwestycyjnych netto w tym dziale, a wobec tego także w dziale inwestycyjnym;
przeciwnie — można raczej spodziewać się ich redukcji. Trudno też w tych warunkach oczekiwać
wzrostu konsumpcji przedsiębiorców, który mógłby skompensować pierwotny ubytek konsumpcji
pracowników wywołany obniżką płac oraz ewentualny dodatkowy spadek inwestycji też owym spadkiem płac wywołany”; w: Kalecki, M. (1980) Dzieła, Warszawa, t. 2.
158
Barbara Petz
Można więc powiedzieć, że droga ta wiedzie do możliwie pełnego zatrudnienia przez
odpowiednio wysokie bezrobocie.
• Z drugiej strony mamy rekomendacje w stosunku do głównego nurtu krytyczne, wychodzące z założeń współczesnej ekonomii efektywnego popytu, zgodnie z którą regulowany rynek pracy w ramach porozumień trójstronnych może zapewnić możliwie pełne
zatrudnienie bez uciekania się do restrykcyjnej polityki fiskalnej i pieniężnej i generowanego w ten sposób dodatkowego bezrobocia.
Te specyficzne rozwiązania instytucjonalne — mówi prof. Osiatyński — lepiej lub
gorzej służące realizacji celów polityki gospodarczej i społecznej, związanych z pożądanym ładem społeczno-gospodarczym, są kolejnym, trwałym obszarem dorobku naukowego
prof. Kowalika, przesądzają bowiem o możliwościach samorealizacji każdej jednostki
ludzkiej”.
Przyczyny i następstwa nadmiernego zróżnicowania dochodów są też kluczową kwestią
w wypowiedzi prof. Zdzisława Sadowskiego: „(…) Wszyscy obecnie narzekają, i słusznie,
na ogromne zróżnicowanie dochodowe i majątkowe, z jakim mamy do czynienia w świecie, w dodatku ciągle rosnące. Otóż jest to następstwo tego wynaturzenia (gospodarki
rynkowej), ponieważ proces ten ma właśnie to do siebie, że na jednym biegunie tworzy
bogactwa, a na drugim pozostawia rosnącą nędzę. Efekty wzrostu gospodarczego, który
ciągle się odbywa, nie trafiają do mas ludności, one pozostają poza nim. (…). To zróżnicowanie, ta polaryzacja, z którą mamy do czynienia, przynosi już przecież wyniki w postaci
wzrostu napięć społecznych, konfliktowości, burz społecznych, a nawet trwających w tej
chwili rewolucji społecznych w świecie arabskim, szykujących się również i gdzie indziej.
(…) potrzebne jest ogólne współdziałanie, potrzebna jest eliminacja nędzy, biedy, głodu
i wszystkich nieszczęść, które się z nimi łączą. (…)
Polska jest na tyle niewielkim krajem, że może się rozwijać przez pewien czas jeszcze
własną drogą, może na swoim własnym odcinku próbować przezwyciężyć te same negatywne zjawiska, jakie obserwujemy wszędzie na świecie. Jeżeli zdoła podjąć walkę o eliminację biedy, jeżeli zdoła podjąć walkę o burzliwy rozwój wiedzy, jeżeli zdoła sprostać
tym dwóm swoim największym priorytetom rozwojowym, to potrafi sobie zapewnić taki
rozwój, który ją przez pewien czas będzie utrzymywał w pozycji kraju osiągającego coraz
lepsze miejsce w świecie. Warto taki cel sobie postawić. Natomiast, czy on jest wykonalny,
trudno powiedzieć”.
Jaki ład społeczno-gospodarczy powinien temu towarzyszyć? „Uważam — mówi prof.
Sadowski — że doświadczenie ostatniego ćwierćwiecza było to doświadczenie neoliberalizmu, który zapanował wtedy na świecie. Neoliberalizm jest kierunkiem ahistorycznym, bo próbował wskrzesić tezy twórców koncepcji liberalizmu ekonomicznego bez
uwzględnienia 200 lat doświadczenia. Taka koncepcja nie mogła zdać egzaminu inaczej, niż właśnie burząc porządek i doprowadzając do tych zjawisk bezładu, o których
mówię w tej chwili. Na szczęście to się skończyło, ten wielki kryzys i ta sytuacja, w której jesteśmy położyły kres neoliberalizmowi. Natomiast pozostała koncepcja liberalizmu demokratycznego, który moim zdaniem utrzymał się na arenie historii jako podstawowy kierunek tworzenia nowego ładu społeczno-gospodarczego w pewnej koniunkcji
„Czwartki u Ekonomistów”. Jubileusz prof. Tadeusza Kowalika w listopadzie 2011 r.
159
z socjaldemokratyzmem. Koniunkcja ta została już wytworzona, kiedy — tylko przypomnę — w roku 1981 r. powstał rzymski manifest Międzynarodowego Zrzeszenia Liberałów, który expressis verbis sformułował tezę, że nie można osiągnąć celów liberalizmu
w społeczeństwie, w którym jest masowe bezrobocie, w którym jest potężny margines
biedy, w którym nie ma należytej ochrony zdrowia, itd. I z tego wyciągnął wniosek, że
trzeba, aby państwo wspomagało i regulowało procesy rynkowe. Myślę, że tej koncepcji warto się trzymać, dostosowując do zmieniających się realiów. Ten manifest rzymski
został, można powiedzieć, wyparty i wdeptany w ziemię przez zwrot w kierunku neoliberalizmu. Ale on żyje, on jest ciągle w pamięci niektórych osób, takich jak ja sam. To
jest dokument, który moim zdaniem zasługuje na to, żeby poprawić, wydać jeszcze raz
w odpowiedniej liczbie egzemplarzy, żeby można było z niego wyciągnąć rzeczywiste
wnioski. To jest to wyzwanie. Dlaczego powiedziałem o koniunkcji z socjaldemokratyzmem? Liberalizm demokratyczny wytworzył różne koncepcje, m.in. koncepcję społecznej gospodarki rynkowej, o której warto pamiętać, bo może jakoś odpowiadać na pytanie,
jak poprawiać system rynkowy. Ale obok tego jest inny kierunek, a mianowicie koncepcja państwa opiekuńczego, która powstała w rozmaitych kręgach, ale została mocno
pchnięta naprzód i rozbudowana przez socjaldemokrację, zwłaszcza w krajach skandynawskich. Otóż, jeżeli przyjąć ideę koniunkcji, w obu tych koncepcjach można szukać
właściwej odpowiedzi na pytanie, jakiego ładu Polska potrzebuje i jaka droga do niego
prowadzi”.
Ostatni z panelistów, prof. Andrzej Walicki (członek PAN), nawiązał do zawartej
w wypowiedzi prof. Sadowskiego krytyki neoliberalizmu i podkreślenia miejsca liberalizmu w tworzeniu nowego ładu społeczno-gospodarczego „w pewnej koniunkcji z socjaldemokratyzmem”. Przypomniał, że polska transformacja dokonywała się w okresie pewnego
załamania się dotychczasowych, pozytywnych trendów w liberalizmie: to niewątpliwie
przyczyniło się do jego fałszywego obrazu.
„W szerokiej historii liberalizmu — mówi prof. Walicki — wolny rynek nie jest centralnym punktem. Centralnym punktem nie jest wolność rynku, tylko wolność człowieka,
która często bardzo bywa zagrożona przez wolny rynek proszę państwa. (…) Tendencją
liberalizmu jest rzeczywiście to, żeby pewne sfery życia wyłączyć spod kontroli państwa
suwerennego, czy to demokratycznego, czy to autokratycznego, takie sfery jak żadna
suwerenna władza nie ma prawa naruszyć praw podstawowych, elementarnych praw jednostki, ani podstawowych, elementarnych praw mniejszości. Każda władza powinna być
ograniczona, nie powinna sięgać tak daleko, żeby likwidować podstawowe wolności. Do
podstawowych wolności liberałowie expressis verbis, liberałowie sensu largo, nie zaliczają
wolności rynku”.
Słowo liberalizm — przypomina prof. Walicki — zostało zawłaszczone przez neoliberałów i używane w odmiennym niż pierwotne znaczeniu. Inaczej jest w wypowiedziach
liberałów szeroko pojętych, to znaczy liberałów politycznych: celem i wyróżnikiem współczesnego liberalizmu politycznego jest walka z cywilizacją nierówności. Przywracanie
prawdziwego sensu słowu liberalizm ma znaczenie i nie trzeba oddawać tego słowa wal-
160
Barbara Petz
kowerem — podsumowuje prof. Walicki. „Jeżeli używamy (dziś) takiego pojęcia liberalizmu, z którego wynika, że trzeba demontować koniecznie państwo opiekuńcze, bo ono
jest niedostatecznie liberalne, albo wręcz antyliberalne (…) to zapomina się o tym, że
całe państwo opiekuńcze jest tworem liberalizmu i, co podkreślają wszyscy liberałowie
polityczni, naturalnym rezultatem ewolucji myśli liberalnej”.