Wprowadzenie

Wprowadzenie
Obchodzona w 2009 roku dziewięćdziesiąta rocznica powołania do istnienia biskupstwa polowego w Polsce, struktury duszpasterskiej znanej obecnie
pod nazwą Ordynariat Polowy Wojska Polskiego, jest okazją do przypomnienia dziejów duszpasterstwa wojskowego, a także jego roli i znaczenia nie tylko
w wymiarze kościelnym, ale także narodowym, społecznym i kulturalnym1.
Duszpasterstwo to w dużej mierze kształtowali biskupi polowi: abp Stanisław
Gall, abp Józef Gawlina, abp Sławoj L. Głódź oraz bp Tadeusz Płoski. W okresie powojennym (1945-1991), z racji uwarunkowań politycznych duszpasterstwo wojskowe w Polsce istniało w formie Generalnego Dziekanatu Wojska
Polskiego, na czele którego stał generalny dziekan Wojska Polskiego2.
Jednym z podstawowych zadań każdego biskupa jest nauczanie pasterskie, jak przypomniał Sobór Watykański II w Dekrecie o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele: „W spełnianiu swego obowiązku nauczania
niech obwieszczają ludziom Ewangelię Chrystusową – co wysuwa się na
czoło wśród zasadniczych zadań biskupich – nawołując ich w mocy Ducha
do wiary lub umacniając ich w żywej wierze. Niech ich zapoznają z całością
tajemnicy Chrystusowej, czyli z tymi prawdami, których nieznajomość jest
nieznajomością Chrystusa, a nadto z objawioną przez Boga drogą do oddawania Mu czci, a tym samym do osiągnięcia wiecznej szczęśliwości”3.
Jubileusz 90-lecia istnienia Ordynariatu Polowego Wojska Polskiego budzi zainteresowanie nauczaniem pasterskim biskupów polowych, z racji
wspomnianych wyżej priorytetów posługi biskupiej. Stąd też zrodził się
zamysł wydania niniejszego Wyboru. Jego tytuł jest zaczerpnięty z Listu do
Hebrajczyków: „Żywe jest słowo Boże, skuteczne i ostrzejsze niż wszelki
miecz obosieczny, przenikające aż do rozdzielenia duszy i ducha, stawów
i szpiku, zdolne osądzić pragnienia i myśli serca” (Hbr 4,12).
Historię duszpasterstwa wojskowego ukazują m.in. następujące publikacje: Historia duszpasterstwa wojskowego na ziemiach polskich, pod red. J. Ziółka i inn., Lublin
2004 r.; J. Odziemkowski, S. Frątczak, Polskie duszpasterstwo wojskowe, Warszawa
1996, T. Płoski, Duszpasterstwo w Wojsku Polskim. Studium prawne z uwzględnieniem
praw człowieka i prawa humanitarnego, Olsztyn 2006, Z. Kępa, K. Burek, Ordynariat
Polowy w Polsce w latach 1991-2007, [w:] Informator Ordynariatu Polowego Wojska Polskiego 2007, red. Z. Kępa, Warszawa 2007.
2 Patrz m.in. Duszpasterstwo wojskowe w Polsce w latach 1945-1991. Część pierwsza:
1945-1956, wybór i opracowanie T. Kośmider i M. Wesołowski, Warszawa 2007.
3 Dekret o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele Christus Dominus, 15.
1
17
Teksty pasterskiego nauczania bp. S. Galla i abp. J. Gawliny są rozproszone w prasie z tamtego okresu i w archiwach kościelnych i wojskowych4.
Nauczanie bp. Józefa Gawliny z okresu II wojny światowej i powojenne
zostały zebrane i opublikowane w publikacji pt. Z wojny i z wygnania. Listy
i orędzia pasterskie. Kazania. Przemówienia (Rzym, 1952 roku).
Zaprezentowane w niniejszym tomie teksty abp. Sławoja Leszka Głódzia
i bp. Tadeusza Płoskiego pochodzą z opublikowanych opracowań zwartych, a także dwutygodnika Ordynariatu Polowego Wojska Polskiego „Nasza Służba” i portalu internetowego www.ordynariat.pl.5
Komponując niniejszy Wybór należało przyjąć pewne kryteria doboru testów. Wybrano teksty związane z inauguracją posługi biskupiej (abp. S. Galla,
abp. S.L. Głódzia, bp. T. Płoskiego), z zakończeniem tej posługi (abp. S. Galla,
abp. S.L. Głódzia), jak też dotyczące różnych wydarzeń związanych z działalnością wojska, wygłoszonych przez biskupów polowych podczas otwierania
cmentarzy wojennych i uroczystości ku czci poległych, podczas pogrzebów
dowódców wojskowych, w rocznice odzyskania niepodległości oraz podczas
uroczystości i świąt związanych z rokiem liturgicznym.
Posługa głoszenia słowa przez biskupów polowych wypełniana była i jest
w różnych uwarunkowaniach historycznych, w kraju i na emigracji (abp
J. Gawlina), i zawiera w sobie koloryt epoki, w której biskupi sprawowali
swoją posługę. W lekturze ich wystąpień przydatne więc będą podstawowe
informacje biograficzne.
Stanisław Gall (21 IV 1865 – 11 IX 1942), 29 lipca 1918 roku został mianowany biskupem tytularnym Halikarnasu i sufraganem warszawskim,
sakrę przyjął 17 listopada 1918 roku6. Papież Benedykt XV, w porozumieniu
Spis archiwów i tytułów prasowych, z których pochodzą teksty nauczania biskupów polowych, znajduje się na s. 357.
5 Patrz: Aneks I, s. 362-367.
6 Na temat osoby abp. Stanisława Galla i jego posługi jako biskupa polowego Wojsk
Polskich pisali m.in.: A.C. Żak, Pierwszy Biskup Polowy Wojska Polskiego Arcybiskup
Stanisław Gall 1865-1942. Jubileusz 75 lecia Ordynariatu Polowego WP, Warszawa
1994; ks. M. Żywczyński, Gall Stanisław, [w:] Polski słownik biograficzny, t. VII, Kraków
1948-1958, s. 231-232; J. Bazydło, Gall Stanisław, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 5, k. 828829; P. Nitecki, Biskupi Kościoła w Polsce. Słownik biograficzny, Warszawa 1992, s. 62;
S. Wilk, Biskupi Polowi Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej, [w:] Historia duszpasterstwa…, dz. cyt., s. 371-378; J. Odziemkowski, ks. B. Spychała, Duszpasterstwo wojskowe
w II Rzeczypospolitej, Warszawa 1987, s. 53-60; ks. B. Spychała, Stanisław Gall – pierwszy
biskup polowy Wojska Polskiego, „Chrześcijanin w Świecie”, Rok XVII(1985), nr 5(140),
s. 16-29; X., J. E. ks. Arcybiskup Stanisław Gall (szkic biograficzny), „Kwartalnik poświęcony sprawom katolickiego duszpasterstwa wojskowego w Polsce”, nr 1(1933), s. 3-7;
50-lecie kapłaństwa J. E. Księdza Arcybiskupa Dra Stanisława Galla, „Rozkaz wewnętrzny
Biskupa Polowego Wojsk Polskich”, 6(1937), dział nieurzędowy, s. 239-243; ks. T. Sitkowski, Ś. p. Arcybiskup Stanisław Gall, „Wiadomości Archidiecezjalne Warszawskie”,
4
18
z naczelnikiem Józefem Piłsudskim, mianował go 5 lutego 1919 roku biskupem polowym w Polsce. Został mianowany generałem-porucznikiem7.
21 lutego 1919 roku bp S. Gall wystosował pierwszą odezwę do wojska,
w której napisał m.in.:
W imię Boże rozpoczynam swe pasterzowanie nad wami, rozpoczynam w imię Jezusa Chrystusa, „bo nie masz w żadnym innym zbawienia” (Dziej. 4.12), i w imię
Maryi, Matki Bożej, Królowej Korony Polskiej.
W imię Jezusowe i w imię Maryi Wojsko Polskie przez wieki broniło Chrześcijaństwa, broniło ziemi Ojczystej już to w zwycięskich bitwach pod Chocimiem i Wiedniem, już to w klęskach Warny i Cecory.
Polska była obroną Chrześcijaństwa, a murem bywały piersi polskiego żołnierza,
o które odbijały się zapędy wrogów Chrześcijaństwa i cywilizacyi.
Takiej tradycji szczytnej i wielkiej jesteście wy, spadkobiercami, wy, mówię, polscy żołnierze odrodzonej, zjednoczonej, niepodległej Ojczyzny.
Dziś wy z kolei stajecie się owym murem przed wrogiem, który ze wschodu i zachodu niesie zniszczenie i zagładę wiary świętej i cywilizacji. Wasze ręce mają go
wstrzymać, o wasze piersi ma się on rozbić.
Weźcie, drodzy moi, weźcie w ręce krzyż Chrystusów, w sercu swem krzewcie
miłość Bożą „wydawajcie członki wasze”, jak mówi Apostoł, „zbroją sprawiedliwości Boga” (Rzym. 6.13), a będziecie niezwyciężeni 8.
W ślad za odezwą skierowaną do żołnierzy napisał list do księży kapelanów, w którym ukazał trudności duszpasterskie tamtego czasu i wezwał
do pracy, by żołnierza uchronić i zabezpieczyć od wpływów bezbożnych i wywrotowych, które nań czyhać mogą.
W pierwszym roku swojej posługi przebywał z wizytą duszpasterską
w Małopolsce (kwiecień 1919), na Wileńszczyźnie (czerwiec-lipiec 1919),
następnie w Kielcach i Łodzi, zaś w październiku na Foncie Mazowieckim9.
Niestety, z tego czasu nie zachowały się jego kazania. Poznał on realia żołnierskiej służby, pełnionej często w skrajnie trudnych warunkach. W Odezwie do narodu polskiego zwrócił się z gorącym apelem o pomoc dla tych, co
ofiarną służbę krwi niosą dla Ojczyzny. Pisał m.in.:
Jako więc pasterz tych szarych zastępów żołnierskich wraz z całem duchowieństwem wojskowem, które dzieli wspólny los w całym narodzie polskim, kołacząc o pomoc i opiekę dla żołnierza polskiego.
R. XXX (36), nr 4(1946), s. 121-126; ks. T. Jachimowski, Pierwszy Biskup Polowy Wojsk
Polskich, Warszawa 1937.
7 Stopień generała porucznika odpowiada obecnie generałowi dywizji.
8 s. 41.
9 Front Mazowiecki utworzony został na wypadek inwazji wojsk niemieckich dyrektywą wodza naczelnego J. Piłsudskiego z 22 maja 1919 r. i został zlikwidowany
Rozkazem NDWP nr 4667/III z 19 października 1919 r., natomiast na jego miejsce
powstał Front Pomorski.
19
Niech każdy pospieszy z czem może dla tych, co ofiarną służbę krwi niosą dla
Ojczyzny, bo to synowie i bracia nasi, a wszyscy nam drodzy. Wtedy tylko będziemy mogli powiedzieć do tego brata naszego i szlachetnego obrońcy: Trwaj, „jako
dobry żołnierz Chrystusów”, bo Ojczyzna jest z tobą! 10
Pierwszy biskup Wojsk Polskich (taki właśnie był oficjalny tytuł biskupa
polowego w tamtym czasie) skierował w 1919 roku do żołnierzy odezwę
wigilijną na święta Bożego Narodzenia11. Takie odezwy będzie kierował do
żołnierzy co roku. Zwyczaj ten będzie kultywowany przez wszystkich biskupów polowych.
Na uwagę zasługuje Zarządzenie z okazji uroczystych zaślubin Polski z morzem12, w którym bp Stanisław Gall nakazuje 10 lutego 1920 roku urządzić
we wszystkich kościołach i kaplicach garnizonowych nabożeństwo dziękczynne przy biciu dzwonów.
Podczas wojny polsko-rosyjskiej, w dramatycznej dla państwa i Wojska
Polskiego sytuacji, kiedy nastąpiła gwałtowna ofensywa armii rosyjskiej dowodzonej przez Michaiła Tuchaczewskiego, bp S. Gall pisze dwa listy Do żołnierzy13 i Do Wielebnego Duchowieństwa Polskiego14. Oba są datowane na 8 lipca
1920 roku. Wzywa on żołnierzy, by nie dopuścili, aby wróg zatriumfował nad
„niezwalczoną dotychczas armią polską”:
Wy tego nie dopuścicie, bo miłość Chrystusa siły wam doda na bohaterskie walki
i zmagania się z wrogiem cywilizacji chrześcijańskiej; wy tego nie dopuścicie, bo miłość Ojczyzny rozpali w was ogień męstwa i porywu w obronie raju rodzinnego i tych
wszystkich braci waszych po tej ziemi naszej rozrzuconych; wy tego nie dopuścicie
pomni na sławę przodków waszych, którzy historię wypełnili bohaterstwem i sławne
imię przechowali potomności, gdyż za wolność swoją i uciśnionych walczyli, jako też
za sławę waszą, której już tyle blasku każdy z was przysporzył15.
W liście skierowanym do kapelanów zaklinał ich, by otoczyli szczególną
opieką żołnierza i zdobyli jego zaufanie.
W 1923 roku bp Gall skierował do żołnierzy Słowo w związku ze świętem
Zmarłych16. Przedstawił w nim chrześcijańską koncepcji nagrody za poświęcenie przez żołnierza doczesnego życia ojczyźnie.
Nie umierają ci, którzy legli na polach chwały, albowiem czyn ich jest nieśmiertelny. Ciała ich tylko spoczywają w ziemi mogilnej, lecz duchy, bohaterstwem opromienione, z Boskim Mistrzem obcują w niebiesiech. Kto bowiem rubinową krew swoją
s. 44.
s. 46.
12 s. 47.
13 s. 48.
14 s. 50.
15 s. 48.
16 s. 53.
10
11
20
przelał za Macierz-Ojczyzną, ten złożył najwyższą ofiarę, a stanąwszy z raportem
przed Wodzem Najwyższym, doznał łaski jego i odznaczenia.
W liście skierowanym do żołnierzy na czas Wielkiego Postu 1927 roku
pierwszy biskup Wojsk Polskich wezwał żołnierzy by oczyścili duszę swą od
wszelkiej zmazy grzechowej, usunęli chwast złego i trujący jad nienawiści, a Bóg
zapali w nich czysty płomień miłości do Kościoła i do Ojczyzny17. Wielkopostny temat pracy nad sobą, oczyszczenie i uświęcenie przez przyjęcie
sakramentów świętych pojawił się już w liście pasterskim z okazji Wielkiego Postu z dnia 13 lutego 1920 roku18. Listy pasterskie z okazji czasu pokuty, jakim jest Wielki Post, wydawali również kolejni biskupi polowi.
Obchodzona w 1928 roku dziesiąta rocznica odzyskania niepodległości
była okazją do wydania przez bp. Galla listu pasterskiego, który skierował
do Wojska Polskiego19 oraz do katolickiego duchowieństwa wojskowego20.
Rocznica ta stanowiła okazję, aby ukazać bohaterstwo żołnierza polskiego
oraz ukazać „moc Bożą” i wskazać na pomoc i opiekę Hetmanki Wojska
Polskiego.
Po przewrocie majowym dokonanym przez J. Piłsudskiego w 1926 roku
bp Stanisław Gall napotykał w wypełnianiu swojej pasterskiej posługi duże
trudności i przeszkody ze strony wyższych władz wojskowych, co wiązało
się z niechęcią ze strony Marszałka. Dlatego też na początku marca 1932
roku poprosił papieża Piusa XI o zwolnienie go z urzędu biskupa polowego. Prośba ta, kilkakrotnie ponawiana, została w końcu przez Ojca Świętego
przyjęta. Stało się to 16 lutego 1933 roku. Stanisław Gall został mianowany
wtedy arcybiskupem tytularnym Karpatos.
29 marca 1933 roku abp Stanisław Gall przeszedł w stan spoczynku po
14 latach posługi pasterskiej w Wojsku Polskim. W tym dniu skierował Odezwę pasterską do X.X. Kapelanów W.P.21, w której dziękował księżom kapelanom za gorliwą pracę duszpasterską, przypomniał bohaterskich kapelanów,
ks. Ignacego Skorupkę i ks. Stanisława Rozumkiewicza, którzy ponieśli
śmierć z ręki wroga, i wyraził nadzieję, że jego następca na urzędzie znajdzie wśród duchowieństwa wojskowego ten sam posłuch synowski, przychylność i serdeczność oraz ofiarność w służbie ukochanej Ojczyzny.
W niniejszej publikacji znalazły się listy pasterskie, odezwy, apele i życzenia świąteczne skierowane przez abp. Stanisława Galla do narodu, żołnierzy i kapelanów wojskowych. Przedruki pochodzą z oryginałów zachowanych w Archiwum Kurii Polowej Wojska Polskiego w zbiorze „Spuścis. 56-57.
List ten został wydrukowany w „Rozkazie Wewnętrznym do Katolickiego Duchowieństwa Wojskowego, nr 4 z 1920 roku
19 s. 59.
20 s. 61.
21 s. 69.
17
18
21
zna ks. dr. Tadeusza Jachimowskiego”, w „Dzienniku Rozkazów Dowództwa Okręgu Korpusu nr 1” (dostępne w Centralnej Bibliotece Wojskowej),
w „Żołnierzu Polskim”, w „Rozkazach Wewnętrznych do Duchowieństwa
Wojskowego” oraz w książce Andrzeja Czesława Żaka pt. Pierwszy Biskup
Polowy Wojska Polskiego Arcybiskup Stanisław Gall 1865-1942.
W tekstach zachowano oryginalną pisownię i gramatykę.
Józef Feliks Gawlina (18 XI 1892 – 21 IX 1964), kapłan diecezji śląskiej,
proboszcz parafii w Królewskiej Hucie (obecnie Chorzów), 14 lutego 1933
roku został mianowany przez Ojca Świętego Piusa XI biskupem tytularnym
Mariamme i biskupem polowym Wojsk Polskich22. Sakrę biskupią otrzymał
w dniu swoich imienin 19 marca 1933 roku w Królewskiej Hucie z rąk prymasa Polski Augusta Hlonda. Urząd biskupa polowego objął 29 marca po
złożeniu przysięgi wojskowej na Zamku Królewskim w Warszawie, zaś ingres do głównego kościoła garnizonowego w Warszawie (obecnie Katedra
Polowa Wojska Polskiego) odbył 9 kwietnia 1933 roku. Został mianowany na
stopień generała dywizji ze starszeństwem z dniem 1 stycznia 1933 roku.
W działalności abp. Józefa Gawliny jako biskupa polowego Wojska Polskiego można wyróżnić trzy: (1) lata 1933-1939, od momentu konsekracji
biskupiej do wybuchu II wojny światowej; (2) lata 1939-1945; (3) lata 1945
do 1947, a więc od zakończenia II wojny światowej do demobilizacji Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie23.
W latach 1933-1939 bp Józef Gawlina dał się poznać jako dobry duszpasterz i organizator życia religijnego w Wojsku Polskim, wiele uwagi poświęcał organizacjom religijno-kościelnym działających przy parafiach wojskowych, dbał o poziom duchowy i intelektualny księży kapelanów. Jak
napisał ks. Józef Bańka, „dał się poznać, w życiu religijnym przedwojennej
Polski jako doskonały konferencjonista, świetny kaznodzieja i propagator
kultury katolickiej. Jego talent krasomówczy podbił serca słuchaczy na pogrzebie Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego w maju roku 1935, a jeszcze
Patrz: Józef Feliks Gawlina Biskup Polowy Polskich Sił Zbrojnych, oprac. A.K. Kunert,
[t. III cyklu publikacji źródłowych „Emigracyjna Rzeczpospolita 1939-1990”], Warszawa 2002; J. Gawlina, Wspomnienia, Katowice 2004; P. Taras, Gawlina Józef Feliks, EK, t. 5,
kol. 897-898; P. Nitecki, Biskupi…, dz. cyt., s. 63; J. Odziemkowski, ks. B. Spychała,
Duszpasterstwo…, dz. cyt., s. 61-66; S. Wilk, Biskupi Polowi Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej, [w:] Historia duszpasterstwa…, dz. cyt., s. 371-378; Odpis listu ks. arcybiskupa Józefa
Gawliny, tł. Grzegorz Puchała, do druku przygotował i wstępem obdarzył ks. Stanisław
Juraszek, [w:] Żywe kamie i kamyczki. Szkice z dziejów parafii św. Barbary w Chorzowie, pod
red. S. Juraszka, Chorzów 2003, s. 62-73.
23 Rozwiązanie Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie nastąpiło we wrześniu 1946 roku.
W celu demobilizacji utworzono Polski Korpus Przysposobienia i Rozmieszczenia.
W październiku 1949 roku zakończona została likwidacja Polskich Sił Zbrojnych.
22
22
więcej na pogrzebie pierwszego biskupa sufragana diecezji katowickiej ks.
dr. Teofila Brombosza [w styczniu 1937 roku]”.
Wybór kazań bp. J. Gawliny rozpoczyna wspomniane wyżej kazanie
wygłoszone na pogrzebie Józefa Piłsudskiego24. Okazjami do wygłoszenia
nauczania pasterskiego w środowisku żołnierskim były promocje oficerskie25, poświecenia sztandarów żołnierskich26 oraz święta wojskowe i patriotyczne. Jak napisali Janusz Odziemkowski i ks. Bolesław Spychała
w książce Duszpasterstwo wojskowe w II Rzeczypospolitej: „Biskup polowy
Gawlina okazywał także pamięć o poległych. Szczególną sposobność stwarzał do tego każdego roku Dzień Zaduszny, który – stosownie do woli Biskupa – w wojsku były dniem złożenia hołdu ofierze i zasłudze poległych
i zmarłych za wolność i niepodległość Polski, zaś dla wiernych pobudką do
modlitwy za dusze poległych i zmarłych bohaterów”. W wyborze nauczania pasterskiego zamieszczono Kazanie na Zaduszki żołnierskie, wygłoszone
2 listopada 1937 roku27 oraz Przemówienie na żałobnym nabożeństwie za poległych w bitwie pod Rokitną28 z tego samego roku.
Po wybuchu II wojny światowej, 17 września 1939 roku, biskup polowy
Józef Gawlina wraz z rządem polskim opuścił granice Ojczyzny i przybył do
Rzymu, przywożąc ze sobą raport nuncjusza apostolskiego w Polsce, abp.
Pilippo Cortesiego, a w trakcie pierwszej w czasie wojny audiencji u Piusa XII
przedłożył mu opis pogańskich metod walki wroga.29
Jego List pasterski do Wojska Polskiego30 rozpowszechnił w kraju m.in.
„Kurier Warszawski”31. W liście tym napisał m.in. Wróg narzucił nam wojnę.
Chyłkiem, z powietrza zaatakował bezbronne miasta. Przekroczył nasze granice.
Chce poniżyć Najukochańszą Ojczyzną naszą, pozbawić ją drogo okupionej Niepodległości. Bóg nam świadkiem, żeśmy Polacy pragnęli pokoju. Wojnę obronną nazywał wojną świętą i zapewnił o zwycięstwie, pisząc: Bądźcie pewni zwycię24
s. 73.
Przemówienie wygłoszone podczas oficerskiej promocji w Szkole Podchorążych
Kawalerii w Grudziądzu (Grudziądz, 15 października 1936 roku) – s. 78;
Kazanie na poświęcenie sztandaru i oficerską promocję Szkoły Podchorążych Lotnictwa
w Dęblinie podczas uroczystości X-lecia Szkoły Podchorążych Lotnictwa (Dęblin,
październik 1937 roku) – s. 83.
26 Kazanie na poświęcenie sztandaru 3. Samodzielnego Batalionu Piechoty (Rembertów, 26 czerwca 1937 roku) – s. 81.
25
s. 88.
s. 90.
29 A.K. Kunert, Biskup największej diecezji na świecie Józef Feliks Gawlina, [w:] Józef Feliks Gawlina Biskup Polowy Polskich Sił Zbrojnych, oprac. A.K. Kunert, Warszawa 2002,
s. 10-11.
30 s. 95.
31 „Kurier Warszawski”, nr 243, z dnia 3 września 1939 roku
27
28
23
stwa. Bóg, który nie pozwala, by narody wierzące jakimkolwiek terrorem wstrząśnięte zostały, przyjmie modły i ofiary oddanego Sobie narodu naszego, obdarzy lud
chrześcijański pokojem o granice nasze bezpieczeństwem.
We wrześniu 1939 roku nikt nie wiedział, że na pokój trzeba będzie czekać wiele lat…
12 października 1939 roku bp Józef Gawlina otrzymał z Sekretariatu Stanu Stolicy Apostolskiej przedłużenie jurysdykcji z zachowaniem „wszystkich przyznawanych uprawnień”. Po przybyciu do Paryża, 18 października
1939 roku, objął ponownie formalnie obowiązki biskupa polowego Wojsk
Polskich. Z tego okresu pochodzi jego kazanie wygłoszone w uroczystość
Chrystusa Króla w kościele polskim w Paryżu32.
Po klęsce Francji od 25 czerwca 1940 roku urzędował w Londynie. Stąd
wyruszał na wizytacje polskich oddziałów w Egipcie i Palestynie, wizytował obozy uchodźców polskich ewakuowanych z ZSRR do Iranu, zaś od
maja do sierpnia 1942 roku przebywał w ZSRR, wizytując oddziały Polskich
Sił Zbrojnych dowodzone przez gen. Władysława Andersa. 30 sierpnia 1942
roku wygłosił Kazanie pożegnalne do Polaków, którym nie zezwolono na ewakuację i zmuszono do pozostania w Rosji sowieckiej33. Oryginał kazania znajduje
się w Archiwum Kurii Polowej Wojska Polskiego w Warszawie i zawiera
wiele skreśleń, dopisków i uzupełnień. Jest śladem bardzo intensywnej pracy jego autora, starającego się by dobrać najbardziej odpowiednie słowa,
które miał wypowiedzieć do Rodaków, którzy znaleźli się w dramatycznej
sytuacji. Kaznodzieja wczuwa się w ich sytuację, porównuje do cierpień
sprawiedliwego Hioba i zachęca do wiary w Bożą opatrzność:
Najmilsi! Nieraz mówi człowiek-Hiob do Boga: „Z głębokości wołam do Ciebie,
Panie” (Ps. 129,1.22). Pamiętajmy, że Bóg i po krzywych liniach prosto iść umie!
Jest plan Boży, jest Opatrzność Boska, jest Serce Boże. Opatrzność Boska ogólna, co
rządzi losami całego świata; Opatrzność Boska szczegółowa, co rządzi losami i życiem każdego człowieka.
Tych, co muszą pozostać, pocieszał słowami:
Kiedy sądzisz, że wszystko jest stracone, nagle nadchodzi chwila ratunku i nagrody. Bóg był z nami dotąd i będzie na zawsze. Nie opuści ani tych, co na dalsze
boje i niebezpieczeństwa pójdą do Persji, ani tych, co jeszcze pozostać tu muszą, aż
do następnej ewakuacji. I nie wiadomo kto lepszy wybierze los. I nie wiadomo kogo
Bóg krótszą i bezpieczniejszą drogą zaprowadzi do Polski. A nuż to, co się wydaje
smutkiem, obróci się w radość! A burza rozjaśni się i zamiast nocy zabłyśnie dzień
pełen świateł wolności i łaski.
Do tego kazania nawiązał czwarty biskup polowy Wojska Polskiego – gen.
dyw. Tadeusz Płoski 14 kwietnia 2007 roku, podczas uroczystości otwarcia
i poświęcenia Polskiego Cmentarza Wojennego w Guzar w Uzbekistanie.
32
33
s. 97.
s. 101.
24
Świadectwem towarzyszenia bp. Józefa Gawliny żołnierzom Armii Polskiej na Wschodzie oraz żołnierzom II Korpusu Polskiego jest jego kazanie
podczas pasterki, wygłoszone w Bazylice Narodzenia Pańskiego w Betlejem, 24 grudnia 1942 roku34, List pasterski na zdobycie Monte Cassino z 28 maja
1944 roku35 oraz przemówienie podczas poświęcenia cmentarza polskich
żołnierzy na Monte Cassino36.
Wielkim ciosem dla polskiej polityki, dla Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie była śmierć gen. Władysława Sikorskiego, w niejasnych do dzisiaj
okolicznościach, która miała miejsce podczas katastrofy lotniczej 4 lipca
1943 roku na Gibraltarze.
Biskup Józef Gawlina przemawiał podczas pogrzebu gen. Władysława
Sikorskiego, premiera Rządu Państwa Polskiego na uchodźstwie, naczelnego wodza Polskich Sił Zbrojnych. Pogrzeb ten odbył się w dniu 15 lipca
1943 roku na cmentarzu w Newark37 w Anglii. Biskup polowy ukazał działalność gen. Władysława Sikorskiego jako fragment walki o wolność, niepodległość i niepodzielność państwa polskiego, rozpoczętej przez Bolesława Chrobrego, toczonej przez wieki, aż do obecnych czasów.
Każdy Naczelny Wódz polskich wojsk dowodzi w tej samej bitwie, którą rozpoczął
Bolesław Chrobry. Walczy o wolność, niepodległość i niepodzielność Najjaśniejszej
Rzeczypospolitej Polskiej. Walczy o to, by nie uszczuplając granic kraju, słupy czerwono-białe powbijać dalej na zachód. Tak też pojmował swe posłannictwo śp. generał
Władysław Sikorski, gdy przemawiając do Armii Polskiej na Wschodzie wytyczył jej
drogę do Stolicy, na Śląsk i Pomorze, do Wilna i Lwowa. Był niestrudzonym bojownikiem i nieprzerażonym „nec flumine, nec fulmine, nec flamine”. Ani potop, co zalał
nasz Kraj, ani grom, co spadł na nasz dom, ani też moc żelaza i ognia, co w szatańskim pochodzie wyruszyła przeciwko sztandarom Chrystusowym i naszego Białego
Orła, nie załamały jego siły ducha i woli, ani jego wiary w zwycięstwo. Poległ na polu
chwały. Zginął śmiercią lotniku. Skała zginęła na skale!
Józef Gawlina żywo był zainteresowany sytuacją w Ojczyźnie. W wielkim
bólem przyjął wiadomość o upadku Powstania Warszawskiego. W Liście pasterskim po upadku Powstania Warszawskiego, który napisał we Włoszech 29 października 1944 roku, zamieścił znamienne słowa:
Cięższa niż dotąd żałoba okryła nasz Naród, gdy padła Warszawa. Aczkolwiek głośne fanfary wieszczą światu jej sławę, to głuche werble smutku dźwięczą nam w sercach, a dusza wyrywa się do Boga Pocieszyciela. Ponownie odmawiamy nasze „De
Profundis”, ponownie spożywamy polskości gorzki chleb. (…)
Płomienie ginącej Warszawy oświetliły jaskrawo współczesną cywilizację. Wiadomo, że litości spodziewać się nie można od „wodzów nieprzyjacielskich mówiąs. 105.
s. 109.
36 s. 122.
37 Używana jest też nazwa Newark on Trent.
34
35
25
cych: Nie masz nikogo oprócz nas” (Eccli. 36,9). Gdzie bowiem panuje pycha, nie
ma miejsca dla Jezusa Chrystusa. Toteż walczymy, by zetrzeć ich głowę, by zamiast
krzyża połamanego i splugawionego, wznieść Krzyż prawdziwy, miłości i sprawiedliwości godło.
Przypomniał też światu, że Polacy walczą nie tylko o swoją wolność, ale
także o prawo do życia i niepodległość dla wszystkich narodów:
Walczymy nie tylko o Polskę, ale ożywieni prawem moralnym, prawem natury
i myślą o nienaruszalnej godności osoby ludzkiej, walczymy również o „prawo do
życia i niepodległości dla wszystkich narodów, tak wielkich jak i małych, potężnych
lub słabych” (Alok. Piusa XII w dniu 24.12.1939,12). Walczymy o to, by „pragnienie życia ze strony jednego narodu nie było równoznaczne z wyrokiem śmierci na
naród inny” (Ibid.).
Wybór nauczania pasterskiego abp. Gawliny kończy List pasterski do
Wojsk Polskich i do polskich uchodźców o ofiarowaniu Narodu Niepokonalnemu
Sercu Maryi, napisany w Rzymie 7 lipca 1946 roku38 oraz Przemówienie wigilijne wygłoszone w Radio Watykańskim w Wigilię 1947 roku39. W przemówieniu wigilijnym abp J. Gawlina, odnosząc się do spraw polskich, przestrzegał
przed nowym nieprzyjacielem, przed złudną demokracją. Wzywał do wierności przykazaniom i wierności przyjętym zobowiązaniom małżeńskim,
oraz kreślił przed Rodakami nowe wyzwania. Apelował do nich:
Mamy do spełnienia olbrzymie zadanie ratowania siebie i ratowania świata
chrześcijańskiego, a więc wyruszymy z obrony do natarcia i zatkniemy, da Bóg,
sztandary Chrystusowe na szańcach obozu tych, co w ciemnościach i w cieniu
śmierci siedzą.
W 1952 roku został mianowany arcybiskupem tytularnym Madito.
Po demobilizacji abp Gawlina rezydował w Rzymie, był m.in. protektorem
emigracji polskiej, wizytował niestrudzenie skupiska Polonii w wielu krajach.
Brał udział w dwóch pierwszych sesjach Soboru Watykańskiego II. Zmarł 21
września 1964 roku w Rzymie i został pochowany na Monte Cassino.
W niniejszej publikacji przedrukowano jego nauczanie pasterskie ogłaszane w „Wiadomościach Archidiecezjalnych Warszawskich”, w „Rozkazach
wewnętrznych Biskupa Wojsk Polskich” w latach 1937-1939, w publikacji
opracowanej przez Andrzeja Krzysztofa Kunerta, pt. Józef Feliks Gawlina Biskup Polowy Polskich Sił Zbrojnych (Warszawa 2002) oraz przede wszystkim
w zbiorze kazań abp. Józefa Gawliny, Z wojny i z wygnania. Listy i orędzia pasterskie. Kazania. Przemówienia, wydanej w Rzymie w 1952 roku.
W przedrukach zachowano oryginalną pisownię.
O nauczaniu pasterskim abp. Józefa Gawliny pisał m.in. ks. Marek Wesołowski, który opublikował monografię pt. Świętość żołnierza w nauczaniu
Biskupa Polowego Józefa Gawliny (Warszawa 2003).
38
39
s. 127.
s. 130.
26
Sławoj Leszek Głódź (13 VIII 1945), kapłan archidiecezji w Białymstoku,
długoletni pracownik watykańskiej Kongregacji Kościołów Wschodnich
(1981-1991), 21 stycznia 1991 roku został mianowany przez Ojca Świętego
Jana Pawła II biskupem polowym Wojska Polskiego z siedzibą tytularną
w Betonie we Włoszech40. Święcenia biskupie przyjął 23 lutego tegoż roku
w Bazylice Jasnogórskiej z rąk kardynała Józefa Glempa, kard. Franciszka
Macharskiego i abp. Henryka Gulbinowicza, i dzień później, odbył z ceremoniałem wojskowym uroczysty ingres do Katedry Polowej Wojska Polskiego w Warszawie. 18 kwietnia 1991 roku otrzymał z rąk prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Lecha Wałęsy nominację na stopień generała brygady
Wojska Polskiego, a 11 listopada 1993 roku na stopień generała dywizji.
7 marca 1998 roku Jan Paweł II upoważnił Kongregację ds. Biskupów do
zmiany stolicy tytularnej Bettona biskupa polowego Wojska Polskiego na
tytuł: Biskup Ordynariusz Polowy w Polsce.
Delegat Konferencji Episkopatu Polski ds. opieki duszpasterskiej nad
harcerstwem polskim (od 1995), krajowy duszpasterz kombatantów (20012004), przewodniczący Rady ds. Środków Społecznego Przekazu Konferencji Episkopatu Polski (od 2001), przewodniczący Zespołu Biskupów ds.
Duszpasterskiej Troski o Radio Maryja (od 2002) i członek Rady Stałej Episkopatu Polski (od 2002).
17 lipca 2004 roku został podniesiony przez Jana Pawła II do godności
arcybiskupa „ad personam”. 26 sierpnia 2004 roku został mianowany biskupem ordynariuszem diecezji warszawsko-praskiej i 2 października tegoż
roku odbył ingres do katedry pw. Świętego Michała Archanioła i św. Floriana w Warszawie.
Mianowany 17 kwietnia 2008 roku metropolitą gdańskim, w dniu 26 kwietnia 2008 roku odbył ingres do archikatedry pw. Trójcy Świetej w GdańskuOliwie.
Rozpoczynając posługę biskupa polowego, Sławoj Leszek Głódź musiał
zbudować struktury diecezji wojskowej, powołać do istnienia instytucje
diecezjalne, skompletować kolegium księży kapelanów, przed którymi
otworzyły się szerokie możliwości pracy duszpasterskiej41.
Informacje dotyczące osoby abp. Sławoja L. Głódzia i jego posługi jako biskupa
polowego Wojska Polskiego można znaleźć w m.in.: Leksykon Kościoła katolickiego
w Polsce, Warszawa 2003, s. 119; Schematyzm Ordynariatu Polowego Wojska Polskiego
2000, Warszawa 2000, s. 15-16; G. Polak, Kto jest kim w Kościele, Warszawa 1996,
s. 107, K.R. Prokop, Biskupi Kościoła Katolickiego w III Rzeczypospolitej. Leksykon biograficzny, Kraków 1998, s. 44-45.
41 Zarys działalności pasterskiej abp. Sławoja L. Głódzia można znaleźć w artykule
Ordynariat Polowy w Polsce w latach 1991-2007, [w:] Informator Ordynariatu Polowego…, dz. cyt., s. 173-182.
40
27
Aktywnie udzielał się jako kaznodzieja podczas uroczystości nie tylko
wojskowych, religijno-patriotycznych, ale także ogólnokrajowych, diecezjalnych i parafialnych. Jego kazania były wielokrotnie transmitowane przez
radio i telewizję, publikowane w prasie ogólnokrajowej i diecezjalnej. Z obfitej spuścizny kaznodziejskiej abp. Głódzia nie było łatwo dokonać wyboru
nauczania pasterskiego, gdyż ze względu na rangę uroczystości, treść, formę
przepowiadania i inne walory kaznodziejskie wiele jeszcze wiele innych wystąpień powinno się znaleźć w wyborze nauczania pasterskiego.
W niniejszej publikacji udokumentowano wystąpienia bp. Sławoja Leszka
Głódzia nacechowane głębią teologiczną, wyczuciem wyjątkowej chwili dla
duszpasterstwa wojskowego w Polsce, koniecznością przemian mentalnych
w Wojsku Polskim i potrzebą otwarcia żołnierskich serc dla Chrystusa. Zamieszczono więc Posłanie do żołnierzy wszystkich korpusów Wojska Polskiego,
kombatantów i weteranów „Walczę dla Chrystusa”42, Słowo wygłoszone podczas
uroczystości nadania sakry biskupiej na Jasnej Górze (23 II 1991 roku) pod znamiennym tytułem „Pragnę być tam, gdzie żołnierze”43 oraz Słowo podczas ingresu
do Katedry Polowej Wojska Polskiego, wygłoszone 24 lutego tegoż roku.
W Słowie podczas uroczystości nadania sakry biskupiej powiedział:
Mam być odtąd pasterzem i ojcem, nauczycielem i stróżem. Mam czuwać, troszczyć się o żołnierskie dusze i dla nich żyć. Mam stać na straży Bożych przykazań,
jak żołnierz stoi na straży, strzegąc Ojczyzny.
Zaś w Posłaniu do żołnierzy z dnia 31 stycznia 1991 roku, wyjaśniał, że jego programem będą słowa „Milito pro Christo” („Walczę dla Chrystusa”):
Chcę walczyć orężem Chrystusowym – słowami prawdy, mieczem ducha, miłości i braterstwa. Walczyć o nowego człowieka.
Po upadku muru berlińskiego i załamaniu się hegemonii komunistycznej
Rosji otworzyła się możliwość budowy polskich cmentarzy wojennych na
Wschodzie. Powstały wojenne cmentarze w miejscach mordu, bądź „pochowania” polskich oficerów, podoficerów, szeregowców i funkcjonariuszy państwowych uwięzionych w 1939 roku, a zamordowanych na terenie Rosji
w 1940 roku. W Wyborze zamieszczono kazania bp. Sławoja Leszka Głódzia
wygłoszone podczas otwarcia i poświęcenia cmentarza wojennego w Miednoje (Głęboki cień win nie wyznanych, 31 sierpnia 1991 roku)44 oraz w Charkowie
(Pragniemy, aby to miejsce stało się miejscem spotkania – w duchu prawdy i braterstwa – naszych dwóch narodów: polskiego i ukraińskiego, 17 czerwca 2000 roku)45.
Biskup S.L. Głódź upomniał się także o pamięć, szacunek i zrozumienie
dla żołnierzy Armii Polskiej w ZSRR, poświęcając 12 października 1998
s. 135.
s. 138.
44 s. 150.
45 s. 226.
42
43
28
roku polski Cmentarz Wojenny pod Lenino (Tyle lat czekali nasi polegli Bracia
na ten żołnierski cmentarz)46.
Chcemy tym naszym Braciom powiedzieć, że o nich w Polsce, w Wojsku Polskim,
pamiętamy, że nosimy ich w swoim sercu, a także w sercu Kościoła. Wiemy, że ci,
którzy w tych mogiłach spoczywają, to ludzie, co doznali szczególnego utrapienia.
Wyrzuceni z domowych gniazd, wywiezieni w dalekie obszary „nieludzkiej ziemi”,
więźniowie łagrów, osiedleńcy na dalekiej Północy, górnicy zamknięci w kopalniach,
drwale wycinający niezmierzone lasy.
Stając na Cmentarzu Wojennym na Monte Cassino, z okazji 50. rocznicy
bitwy o to miejsce, mówił o żołnierzach, których zdradził świat47 i wskazał na
ich wewnętrzną motywację:
Miłość ojczyzny, poczucie honoru, wiara chrześcijańska – to były te siły napędowe, to było to „musicie, musicie, musicie” – wyrażone w słowach pieśni o czerwonych makach.
Tamta droga na Rzym, którą otworzyli swym wojennym trudem, ku Ojczyźnie
prowadzić miała: ku opłotkom rodzinnych wsi, ku domowym cmentarzom, ku kościołom, gdzie gromadzi się parafialna wspólnota i znaczy życie swoje Bożymi znakami.
Po 1989 roku zaczęto do Ojczyzny sprowadzać doczesne szczątki dowódców wojskowych, wybitnych mężów stanu, którzy zginęli lub zmarli
poza granicami kraju. Wiele powtórnych pogrzebów odbyło się w Katedrze
Polowej Wojska Polskiego, podczas których przemawiał Sławoj Leszek
Głódź. Odbyło się też kilka pogrzebów symbolicznych. Ówczesny biskup
polowy wygłaszał także kazania podczas Mszy św. w rocznice śmierci znanych postaci życia politycznego i wojskowego.
Spośród kazań wygłaszanych z tej okazji wybrano kazania wygłoszone
podczas uroczystości pogrzebowej gen. Leopolda Okulickiego „Niedźwiadka” i gen. Stefana Roweckiego „Grota” w Katedrze Polowej Wojska
Polskiego 27 września 1991 roku48 i 50. rocznicy śmierci gen. Władysława
Sikorskiego (Był symbolem nadziei) 4 lipca 1993 roku49.
W latach dziewięćdziesiątych ukształtował się kalendarz obchodów
rocznicowych, w który wpisano znaczące wydarzenia z czasów II wojny
światowej, tak w kraju jak i poza jego granicami. I tak do tego kalendarza
wpisano 14 lutego rocznicę utworzenia Armii Krajowej, 3 maja – rocznicę
Konstytucji 3 Maja, 15 sierpnia – rocznicę zwycięskiej bitwy pod Warszawą,
która to data stała się świętem Wojska Polskiego, 31 lipca – rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego, 1 września – wybuch II wojny światowej,
26 września – powstanie Polskiego Państwa Podziemnego, 11 listopada –
rocznicę odzyskania niepodległości i inne. Abp S.L. Głódź wielokrotnie
s. 203.
s. 171.
48 s. 153.
49 s. 167.
46
47
29
głosił kazania z tych okazji zarówno w Katedrze Polowej Wojska Polskiego,
jak i w kościele (podniesionym później do godności bazyliki) Świętego
Krzyża w Warszawie (tzw. Msze św. radiowe 3 maja i 11 listopada). Z tych
uroczystości wybrano następujące kazania:
– Biło z tej podziemnej Armii serce Narodu – kazanie podczas uroczystości 50.
rocznicy utworzenia Armii Krajowej wygłoszone w Katedrze Polowej WP 16
lutego 1992 roku50;
– Regina Regni Poloniae – kazanie wygłoszone 3 maja 2004 roku w bazylice Świętego Krzyża w Warszawie51;
– Jesteście złotymi kłosami tego Narodu – kazanie wygłoszone 15 sierpnia
1998 roku z okazji święta Wojska Polskiego w Katedrze Polowej WP52;
– Daliście świadectwo trwaniu w miłości – kazanie wygłoszone 31 lipca 2004
roku przed Katedrą Polową WP w 60. rocznicę Powstania Warszawskiego53;
– Dzieje Polski to nie zbiorowisko muzealnych rekwizytów. To źródło „wody
żywej”... – kazanie z okazji 60. rocznicy powstania Polskiego Państwa Podziemnego wygłoszone 26 września 1999 roku w Katedrze Polowej WP54;
– Wojsko Polskie chce bronić życia – kazanie z okazji Święta Niepodległości
wygłoszone 11 listopada 1996 roku w kościele św. Krzyża w Warszawie55.
Uroczystości te były okazją nie tylko do przypomnienia o minionych wydarzeniach, uświadomienia ich znaczenia dla obecnych dziejów, zwrócenia
uwagi na działanie Bożej opatrzności, ale także do zabrania głosu w ważnych
sprawach poruszanych w publicznej debacie. Spośród tych kazań duży odzew społeczny miało kazanie wygłoszone w Święto Niepodległości w 1996
roku. Biskup polowy poruszył m.in. sprawę obrony poczętego życia i trwania
przy chrześcijańskiej tradycji. Powiedział wtedy m.in.
Jakiż to bolesny paradoks, że żołnierza polskiego do obrony życia innych pod flagą
ONZ wysyła Państwo, które swym ustawodawstwem gotowe jest zezwolić na bezprzykładne niszczenie polskiego życia. Nie tak dawno kapral Sternik zginął w Bośni!
Wojsko Polskie chce bronić życia. Sumienie ludzi wojska nie pozwala na marnowanie polskiego życia. Żołnierz jest posłany do obrony Ojczyzny. A czymże jest
Ojczyzna? Ojczyzna, to rodzina rodzin. Żołnierz broni rodziny.
I nieco dalej:
Polsce niepotrzebny jest taki sposób wiązania się z Europą, który importuje do
Polski tylko jeden wątek jej tradycji. Nie oświecony laicyzm, nie syty i dostatni
wyzbyty wartości duchowych liberalizm, jest tym co o Europie naprawdę stanowi.
Idziemy ku niej również szlakiem wydeptanym przez świętych: Benedykta, Bonifas. 159.
s. 233.
52 s. 199.
53 s. 241.
54 s. 215.
55 s. 185.
50
51
30
cego, Bernarda i Jana od Krzyża. Zaprowadzi nas ten szlak: do Europy, która pracowała i modliła się – ora et labora, która budowała klasztory, katedry, zakładała
uniwersytety. Idziemy ku niej z Chopinem i Pendereckim, Noblistami, z całym
cywilizacyjnym, kulturowym i religijnym dorobkiem. Na frontach Europy walczyło
200 tysięcy polskich żołnierzy, 43 tysiące spośród nich poległo.
Z kazań abp. S.L. Głódzia wygłaszanych podczas uroczystości jubileuszowych wydarzeń, które zaważyły na dziejach Ojczyzny, wybrano dwa:
kazanie z uroczystości 75-lecia ustanowienia Marynarki Wojennej i 73.
rocznicy zaślubin Polski z morzem, obchodzonej w Pucku 10 lutego 1993
roku (Rzeczpospolita obiecała morzu miłość i wierność)56 oraz z okazji uroczystości 50. rocznicy zakończenia II wojny światowej (8 maja 1995 roku w kościele św. Krzyża w Warszawie – O nowy kształt dzisiejszego dnia)57.
Wielokrotnie w kazaniach abp S.L. Głódź przypominał o bolesnych doświadczeniach polskiego Kościoła w okresie komunistycznym. Do rangi
symbolu urosło spotkanie z byłymi alumnami, którzy w latach 1959-1981
pełnili służbę wojskową. Odbyło się ono w Warszawie w dniach 17 i 18
października 1997 roku58. Była to okazja, aby przypomnieć jeden z frontów
walki ideologii komunistycznej z Kościołem, a mianowicie powoływanie
alumnów do specjalnych jednostek kleryckich. 18 października podczas
celebrowanej wtedy Mszy św. w kościele pw. Wszystkich Świętych w Warszawie, bp S.L. Głódź wygłosił kazanie zatytułowane Chciano podważyć naszą przyjaźń z Chrystusem59. W zamyśle ówczesnego biskupa polowego było
to spotkanie mające wymiar wspólnotowego świadectwa starcia polskiego
Kościoła z komunizmem. Biskup Głódź powiedział wtedy:
Zanim stanęliśmy wobec naszych Braci w wierze, aby im mówić o Bogu, który
tak umiłował świat, że Syna Swego posłał, abyśmy życie mieli, musieliśmy przejść
kurs swoistej antyewangelii w wydaniu oficerów politycznych – sług materialistycznej doktryny i komunistycznej ideologii.
Tyle już lat niesiemy przez nasze kapłańskie życie tamto pamiętne doświadczenie młodzieńczej, kleryckiej biografii. Jest to również ważne doświadczenie polskiego
Kościoła w jego dziejowym starciu z komunizmem.
Spotykamy się dziś, aby dać świadectwo tamtemu wspólnotowemu doświadczeniu pokaźnej części prezbiterium. Kościoła polskiego, nachylić się nad nim, ogarnąć
je spojrzeniem wiary, a nade wszystko ofiarować Temu, którego jesteśmy sługami –
Jezusowi Chrystusowi, Najwyższemu Kapłanowi.
s. 163.
s. 178.
58 Spotkanie jubileuszowe byłych alumnów-żołnierzy zostało udokumentowane w książce pt. Jubileuszowe spotkanie byłych alumnów, którzy w latach 1959-1979 pełnili służbę wojskową
17-19 października 1997 r., Warszawa 1998.
59 s. 192.
56
57
31
Wojsko Polskie za czasów sprawowania posługi biskupa polowego WP
przez gen. dyw. Sławoja L. Głódzia przeszło gruntowną przemianę we
wszystkich aspektach życia wojskowego, w tym także w wymiarze mentalnym. Znaczącą datą dla Wojska Polskiego było przyjęcie Polski do NATO,
które miało miejsce 12 marca 1999 roku. Temu wydarzeniu towarzyszyło pasterskie nauczania ówczesnego biskupa polowego Wojska Polskiego, w którym podkreślił, że do Europy wnosimy nasze polskie wiano, a są to wartości naszego
wczoraj i naszego dziś60.
Znaczącym wydarzeniem dla diecezji wojskowej były misje święte w Ordynariacie Polowym przed Rokiem Jubileuszowym trwające od 1996 do 2000
roku. Na zakończenie misji połączonych z peregrynacją obrazu Matki Bożej
Hetmanki Żołnierza Polskiego, bp S.L. Głódź wygłosił kazanie pt. Związało się
od wieków z Maryją, swoją Hetmanką, Wojsko Polskie61, w którym przypomniał
o zadaniach, jakie postawił przed duszpasterstwem Jan Paweł II, a mianowicie budowania Chrystusowej jedności w żołnierskich sercach. Warto przypomnieć
fragment z tego pasterskiego nauczania:
Ojciec Święty, powołując w 1991 roku Ordynariat Polowy Wojska Polskiego,
postawił przed nami zadanie: budowanie Chrystusowej jedności w żołnierskich
sercach. Niejedno z tych serc w minionych, złych latach, pokryło się osadem zwątpienia i niewiary. Postawił także zadanie zbudowania – praktycznie od podstaw –
struktury duszpasterstwa wojskowego oraz związania zerwanych nici, które łączyły
Wojsko Polskie z narodową tradycją i wiarą przodków.
Dziś przypominamy te nasze zadania wobec Hetmanki Żołnierza Polskiego wobec
Dostojnych Biskupów Najjaśniejszej Rzeczypospolitej i wyrażamy Bogu w Trójcy
Świętej Jedynemu naszą wdzięczność za to, co zdołaliśmy w ciągu tych lat zrobić dla
powiększenia Bożej chwały, a także dla dobra ludzi wojska powierzonych naszej pieczy.
Arcybiskup Sławoj Leszek Głódź po nominacji na biskupa ordynariusza
diecezji warszawsko-praskiej pożegnał się z wiernymi Ordynariatu Polowego 26 września 2004 roku podczas Mszy św. sprawowanej w Katedrze
Polowej WP i wygłosił kazanie, które zostało zatytułowane Milito pro Christo
– „Walczę dla Chrystusa”62. Była to okazja do podsumowania posługi biskupa polowego pełnionej w latach 1991-2004.
W niniejszej publikacji przedrukowano nauczanie pasterskie, opublikowane w książkach:
Bp S.L. Głódź, Walczę dla Chrystusa, Warszawa 1995; tenże, Drogami Narodu
i Kościoła, Warszawa 1999; tenże, Ojczyzna jest darem Boga, Warszawa, 2003
oraz w czasopiśmie Ordynariatu Polowego WP „Nasza Służba”. Ukazały się
także tego autora Nie tylko z ambony ( t. I, Warszawa 2003; t. II, Warszawa
2004). Niektóre z kazań zostały zamieszczone na portalu: www.ordynariat.pl.
s. 209.
s. 221.
62 s. 248.
60
61
32
O nauczaniu pasterskim abp. Sławoja Leszka Głódzia pisał m.in. ks. Sławomir Szelągowski w pracy doktorskiej bronionej w 2008 roku na Uniwersytecie Stefana Kardynała Wyszyńskiego pt. Świętość żołnierza w nauczaniu
Biskupa Polowego Sławoja Leszka Głódzia (1991-2004).
Tadeusz Płoski (ur. 9 III 1956), kapłan archidiecezji warmińskiej, kanclerz
Kurii Polowej Wojska Polskiego, 16 października 2004 roku został mianowany przez Jana Pawła II biskupem polowym Wojska Polskiego. Sakrę biskupią
przyjął w Katedrze Polowej Wojska Polskiego w Warszawie 30 października
2004 roku, i w tym samym dniu odbył ingres do katedry. 8 listopada 2004
roku otrzymał z rąk prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej nominację na stopień generała brygady, zaś 31 marca 2006 roku na stopień generała dywizji
Wojska Polskiego. Decyzją Konferencji Episkopatu Polski został wybrany
krajowym duszpasterzem kombatantów (26 listopada 2004 roku), delegatem
KEP do spraw: harcerzy (9 marca 2005 roku), Duszpasterstwa Służby Celnej
(19 października 2006 roku), duszpasterstwa Straży Ochrony Kolei (23 listopada 2006 roku) oraz duszpasterstwa policji (3 października 2007 roku).
Jest członkiem Rady Prawnej Episkopatu Polski (19 października 2006
roku) oraz Rady ds. Duszpasterstwa Młodzieży (6 marca 2008 roku).
11 grudnia 2007 roku Rada Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu nadała biskupowi polowemu gen. dyw.
dr. Tadeuszowi Płoskiemu stopień naukowy doktora habilitowanego nauk
prawnych po odbytym kolokwium habilitacyjnym i na podstawie publikacji
Duszpasterstwo w Wojsku Polskim. Studium prawne z uwzględnieniem praw
człowieka i prawa humanitarnego (Olsztyn 2006). W 2008 roku Senat Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego powołał bp. Tadeusza Płoskiego na stanowisko profesora tegoż Uniwersytetu a następnie na kierownika Katedry
Prawa Administracyjnego i Nauki o Administracji UWM
Biskup-profesor jest autorem kilkudziesięciu artykułów naukowych poświęconych zagadnieniom duszpasterstwa wojskowego. Pod jego kierunkiem powstało wiele prac magisterskich i licencjackich poświęconych problematyce duszpasterskiej wśród ludzi w mundurach.
W Słowie wygłoszonym podczas nadania sakry biskupiej i ingresu do Katedry
Polowej WP w dniu 30 października 2004 roku63, wyjaśnił treść obranego biskupiego hasła „Mane nobiscum Domine” – „Zostań z nami, Panie”. Nakreślił także swój program duszpasterski:
Dziś już nie trzeba nam otwierać bram dla Chrystusa – rzeczywistych i symbolicznych. Zostały one już otwarte.
Dziś trzeba nam wołać za uczniami zdążającymi do Emaus: „Zostań z nami,
Panie!”
63
s. 255.
33
Na naszej żołnierskiej drodze, pełnej pytań, niepokojów, nieraz także bolesnych
rozczarowań, Boski Wędrowiec nadal przyłącza się do nas i nam towarzyszy, prowadząc nas przez wyjaśnianie Pism do zrozumienia Bożych tajemnic. Chrystus
wypełnia w najdoskonalszy sposób swą obietnicę, że „będzie z nami przez wszystkie
dni, aż do skończenia świata” (por. Mt 28,20).
Pragnę wraz z księżmi kapelanami umacniać obecność Chrystusa w żołnierskich
sercach. Otwierać je na Ewangelię. Służyć nadziei. Odsłaniać przed ludźmi w mundurach piękno i blask Prawdy, która jest w Chrystusie. Budzić chrześcijańską aktywność, także w wymiarze społecznym. Chcę uczyć ludzi naszego wieku prawdy o Bogu,
który jest miłością, ukazywać Chrystusa – Przyjaciela i Nauczyciela człowieka.
Początek pasterskiej służby biskupa polowego Tadeusza Płoskiego naznaczony został decyzją Ojca Świętego Jana Pawła II i jego błogosławieństwem. Ogłoszony biskupem 16 października 2004 roku, w rocznicę wyboru Jana Pawła II będzie często wracał w swych kazaniach i posłaniach do
swoich spotkań z Janem Pawłem II i przede wszystkim do Jego pasterskiego
nauczania. W wyborze kazań zostały zamieszczone dwa kazania wygłoszone podczas uroczystości związanych z Osobą Ojca Świętego Jana Pawła II:
– Najdrożsi, ja jestem także synem żołnierza, dlatego czuję się blisko każdego z Was.
Posłanie biskupa polowego w związku ze śmiercią Ojca Świętego Jana Pawła
II, 5 kwietnia 2005 roku64;
– Zakochany w Bogu – Pasterz Ludu Bożego. Kazanie wygłoszone w Grotach Watykańskich u Grobu Sługi Bożego Jana Pawła II w 30. rocznicę wyboru kard. Karola Wojtyły na Stolicę Piotrową, 17 października 2008 roku65.
W Posłaniu z 5 kwietnia 2005 roku, wydanym w związku ze śmiercią Jana Pawła II, napisał:
Ojcze Święty, jako Biskup Polowy wraz z żołnierzami dziękuję za postawienie
mnie przy sterze Diecezji Wojskowej i za Twój Eucharystyczny List, który zainspirował mnie do szczególnego ukierunkowania mojej posługi na Eucharystię!66
Jako biskup polowy Wojska Polskiego bierze czynny udział w rozpoczętych w latach dziewięćdziesiątych pracach mających na celu godny pochówek polskich żołnierzy poległych i zamordowanych w miejscach znajdujących się poza granicami Rzeczypospolitej. Wygłosił on m.in. kazanie podczas
Mszy św. z okazji otwarcia i poświęcenia Cmentarza Orląt Lwowskich (Sanktuarium Mądrości i Miłosierdzia – Lwów, 24 czerwca 2005 roku67), w czasie
uroczystości otwarcia i poświęcenia Polskiego Cmentarza Wojennego w Guzar w Uzbekistanie (W drodze do Ojczyzny – Guzar [Uzbekistan], 14 kwietnia
2007 roku68) oraz w związku z ekshumacją i ponownym pochówkiem w Ko64
65
66
s. 261.
s. 352.
s. 264.
s. 265.
68 s. 286.
67
34
bryniu żołnierzy, policjantów i osób cywilnych Wojska Polskiego poległych
we wrześniu 1939 roku w walkach na tym terenie (Z dobrego skarbca swego
serca wydobywać dobro – Kobryń, 13 września 2008 roku)69.
W dniu dzisiejszym – powiedział bp Tadeusz Płoski na Cmentarzu Orląt
Lwowskich – to miejsce poświęcimy, aby nadal było miejscem, gdzie wzrastać
będziemy „…w mądrości i w łasce u Boga i u ludzi”. (por. Łk 2,52). Poświęcamy to
miejsce, aby z Bożą pomocą stało się ono swoistym sanktuarium pojednania i jedności, miłości chrześcijańskiej i miłosierdzia.
Słowa biskupa polowego o pojednaniu płynącym z Chrystusowego nakazu
przebaczania wrogom i winowajcom, ale równocześnie wzywające do zachowania w pamięci indywidualnej i społecznej minionych wydarzeniach i do
wyrównania krzywd przez winnych zbrodni ludobójstwa płynęły z cmentarzy wojennych w Katyniu (Jeśli zapomnę o Nich... – 17 września 2007 roku)70
oraz w Miednoje (Jak ziarno wrzucone w ziemię – 4 września 2008 roku)71.
W Miednoje, gdzie spoczęły doczesne szczątki pomordowanych polskich policjantów, Tadeusz Płoski powiedział m.in.:
Obejmijmy dziś modlitwą serdeczną ludzi dwóch Narodów: Polaków i Rosjan –
ofiary zbrodni, ofiary okrutnego systemu, co w miejsce miłości propagował nienawiść, walkę klas, egoizm i bezwzględność dyktatury proletariatu. To tu właśnie,
pośród grobów, możemy przezwyciężać dawne urazy, przemieniać nasze serca,
otwierać je wzajem na siebie. Cmentarz ten może stać się świadectwem przebaczenia pojednania i przestrogą przed kainową zbrodnią. Ponad cmentarnymi mogiłami
wpatrujemy się w horyzont przyszłości. Takiej przyszłości, która będzie budowana
na wzajemnym zaufaniu, prawdzie, współpracy i szacunku. Nad tymi mogiłami
trzeba też przypomnieć o aktualnym programie dla Europy i świata – budowaniu
cywilizacji miłości.
Znaczną część pasterskiego nauczania biskupów polowych stanowią kazania wygłaszane z okazji świąt narodowych, religijno-patriotycznych i wojskowych wpisanych w kalendarz dorocznych obchodów.
Biskup polowy Tadeusz Płoski kontynuuje w tym zakresie dzieło swojego poprzednika, abp. Sławoja Leszka Głódzia. Celebruje Msze św. i wygłaszaja kazania w święta narodowe (3 maja i 11 listopada), Święto Wojska
Polskiego (15 sierpnia), w rocznicę znaczących dla polskiego oręża dat
związanych z II wojną światową. W niniejszym wyborze, z tych okazji, zostały zamieszczone następujące kazania (według porządku świąt i uroczystości religijno-patriotycznych w ciągu roku):
s. 347.
s. 310.
71 s. 343.
69
70
35
– Wierność aż po Krzyż – kazanie wygłoszone 3 maja 2007 roku, podczas
uroczystości Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski, w bazylice Świętego Krzyża w Warszawie72;
– Za Boga i Ojczyznę! – kazanie wygłoszone 15 sierpnia 2006 roku, podczas uroczystości Wniebowzięcia NMP i Święta Wojska Polskiego w Katedrze Polowej WP73;
– Dzień prawdy wojennego pokolenia – kazanie wygłoszone 1 września 2007
roku, podczas Święta Weterana w Katedrze Polowej74;
– Czuwajcie… – kazanie wygłoszone 11 listopada 2005 roku, podczas
Święta Niepodległości w bazylice Świętego Krzyża75.
Uroczystości te cieszą się dużym zainteresowaniem środków społecznego przekazu, z tego względu treść pasterskiego nauczania dociera do szerokich kręgów społecznych.
W nauczaniu pasterskim biskupów polowych pojawia się często wątek
historyczny. Wiele uroczystości miało i ma charakter uroczystych obchodów wydarzeń historycznych, związanych np. z rocznicą Konstytucji
3 Maja, z I wojną światową, z II wojną światową. Często też wydarzenia
historyczne stawały się kanwą, dla wygłoszenia ważnego przesłania odnoszącego się do współczesności. W kazaniach biskupów polowych zostały
upamiętnione ważne wydarzenia dla Ojczyzny, znaczące postaci życia publicznego, sylwetki dowódców, którzy odegrali ważną rolę z dziejach Wojska Polskiego. Przykładem takich kazań są choćby zamieszczone w Wyborze
kazanie wygłoszone 5 sierpnia 2007 roku w katedrze wawelskiej podczas
Mszy św. w intencji marszałka Józefa Piłsudskiego i jego żołnierzy w rocznicę wymarszu 1. Kompanii Kadrowej z Oleandrów do Królestwa Polskiego
(Z Ich trudu i znoju Polska powstała, by żyć)76 , kazanie wygłoszone 13 października 2007 roku z okazji Roku Generała Władysława Andersa w Londynie w katedrze westminsterskiej (Jestem i zawsze byłem tylko żołnierzem)77
czy też list przed uroczystościami beatyfikacyjnymi ks. Michała Sopoćki
z 26 maja 2008 roku (Od ks. Michała Sopoćki uczmy się czynu opartego na mocnym fundamencie wiary)78.
Biskup polowy towarzyszy żołnierzom w różnych okolicznościach życia
wspólnotowego i rodzinnego. Są wydarzenia przynoszące radość, ale także
łzy i cierpienie. Do tych ostatnich należą uroczystości pogrzebowe. Dla Wojska Polskiego, jednym z bardziej tragicznych wydarzeń w ostatnich latach,
s. 292.
s. 282.
74 s. 304.
75 s. 270.
76 s. 298.
77 s. 314.
78 s. 332.
72
73
36
była katastrofa lotnicza pod Mirosławcem 23 stycznia 2008 roku, w której
śmierć poniósł generał i 19 oficerów lotnictwa. W kazaniu podczas uroczystości pogrzebowej lotników (Miłość żąda ofiary) Biskup polowy zachęcał, aby na
katastrofę lotniczą spojrzeć w duchu wiary. Powiedział wtedy m.in.:
Dzisiaj tu na lotnisku w Świdwinie, podczas ceremonii pogrzebowej śp. Lotników z 1. Brygady Lotnictwa Taktycznego i 13. Eskadry Lotnictwa Transportowego,
otwieramy nasze serca na tamte Chrystusowe słowa wypowiedziane przed wiekami
w Betanii. Słowa te są fundamentem naszej wiary. Ja jestem zmartwychwstaniem
i życiem, kto we mnie wierzy, choćby i umarł, żyć będzie. Wierzysz w to? (J 11,26)
– pyta Chrystus. Tak, Panie. Ja mocno wierzę (J 11,27) – odpowiedziała Marta, ta
która opłakiwała wraz z siostrą zmarłego brata Łazarza. Mamy pewność, że tak
właśnie, z ufnością i zdecydowaniem, odpowiedzieliby na Chrystusowe pytanie
tragicznie zmarli nasi Bracia Lotnicy. A my opłakujący Ich stratę – co byśmy Chrystusowi odpowiedzieli? 79
Biskup Tadeusz Płoski 9 kwietnia 2008 roku pożegnał legendę księży kapelanów – ojca gen. brygady w stanie spoczynku Adama Studzińskiego. W kazaniu pogrzebowym wygłoszonym w kościele oo. Dominikanów w Krakowie80
przedstawił nie tylko mniej i bardziej znane szczegóły z bogatej biografii kapelana Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, uczestnika bitwy o Monte Cassino,
ale także pewne osobiste wątki:
Jeszcze w ubiegły czwartek ojciec Adam Studziński analizował przyczyny porażki reprezentacji Polski w piłce nożnej w meczu z Amerykanami. W sobotę natomiast rozmawialiśmy telefonicznie, w tym na temat bieżącej sytuacji w kraju –
mówi Janusz Rząca, który przez szereg ostatnich lat cieszył się przyjaźnią i zaufaniem dominikanina. Mnie jako Biskupowi Polowemu, podczas naszych ostatnich
osobistych spotkań, mówił Ojciec Studziński, że ma jeszcze plany do swojej działalności duszpasterskiej i archeologiczno-konserwatorskiej na co najmniej 40 lat.
Na taką formę przepowiadania mogą się zdobyć jedynie ci, którzy są
uczestnikami i świadkami wydarzeń.
Biskup Tadeusz Płoski, swoją troską i opieką duszpasterską obejmuje nie
tylko resort Ministerstwa Obrony Narodowej, ale także funkcjonariuszy i pracowników Straży Granicznej i Policji należących do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji.
W Wyborze zamieszczono kazanie wygłoszone przez biskupa polowego
podczas Mszy św. z okazji 15. rocznicy powstania Straży Granicznej, w Katedrze Polowej Wojska Polskiego 16 maja 2006 roku81. Poświecenie sztandaru
Nadwiślańskiego Oddziału Straży Granicznej, które miało wtedy miejsce,
było okazją do rozważań na hasłem, które na trwałe wpisało się w dzieje
s. 321.
s. 325.
81 s. 276.
79
80
37
formacji mundurowych: „Bóg – Honor – Ojczyzna”. Funkcjonariusze usłyszeli wtedy słowa zachęty:
Bóg-Honor-Ojczyzna. Te słowa wypisane są na Waszych sztandarach. W 15.
rocznicę Waszego istnienia zwracam się do Was z gorącą zachętą: Niech te słowa
będą wypisane w Waszych sercach. Niech inspirują Was do ofiarnego życia. Niech
będą motywem Waszej codziennej, niełatwej służby całemu społeczeństwu.
Okazją do liturgicznego spotkania i wygłoszenia kazania dla policjantów
było w 2008 roku Święto Policji i mająca już dość długą tradycję Msza św.
w bazylice Świętego Krzyża w Warszawie82. Biskup powiedział wtedy m.in.:
Policjant dobrowolnie wybiera służbę. Wybiera służbę, a nie niewolnictwo.
Niewolnik wykonuje czynności z przymusu. Przy okazji wyzwala się z obroży,
lekceważy obowiązki i porzuca. Człowiek służby trwa na posterunku nieugięcie, bo
służba jest jego powołaniem, które wybrał dobrowolnie. Jego zadaniem jest służba
człowiekowi. Może nie uznawać innych wartości, wówczas godność człowieka jest
dla niego najwyższą normą.
Nauczanie pasterskie biskupa polowego Tadeusza Płoskiego zamieszczone w niniejszym Wyborze pochodzi z czterech opublikowanych tomów
kazań: Zostań z nami, Panie. Nauczanie pasterskie Biskupa Polowego Wojska
Polskiego 30 X 2004 – 4 VI 2006 (Warszawa 2006); Trwajcie mocni w wierze.
Nauczanie pasterskie Biskupa Polowego Wojska Polskiego 4 VI 2006 – 22 IV 2007
(Warszawa 2007), Miłosierdzie Boże trwa na wieki. Nauczanie pasterskie Biskupa
Polowego Wojska Polskiego 24 IV – 31 XII 2007 (Warszawa 2008) oraz Miłość
żąda ofiary. Nauczanie pasterskie Biskupa Polowego Wojska Polskiego 1 I – 31 VIII
2008 (Warszawa 2008).
Trzy ostanie kazania zamieszczone w Wyborze pochodzą ze strony internetowej Ordynariatu Polowego Wojska Polskiego (www.ordynariat.pl).
Skoro, jak wspomniano wcześniej, nauczanie pasterskie stanowi jedno
z ważniejszych zadań każdego biskupa, niniejszy wybór niech stanowi zachętę
do całościowego zapoznania się z bogatą spuścizną biskupów polowych.
Ks. płk dr Zbigniew Kępa
Warszawa, 16 listopada 2008 roku
82
s. 338.
38