Strona | 1 ZACHOWEK – komu przysługuje, kiedy, jak i od kogo

ZACHOWEK
– komu przysługuje, kiedy, jak i od kogo można go dochodzić
Jednym z wielu problemów, z którymi spotykają się spadkobiercy po śmierci bliskiej im
osoby jest kwestia zachowku. Procesy o zachowek są jednymi z najczęściej
występujących spraw sądowych prowadzonych między osobami fizycznymi nie
prowadzącymi działalności gospodarczej. Z uwagi na powszechność występowania tego
rodzaju spraw oraz wielu pytań i wątpliwości z jakimi zgłaszają się klienci, warto
przybliżyć instytucję zachowku i odpowiedzieć na kilka podstawowych pytań.
Czym jest zachowek?
Ujmując rzecz najprościej, zachowek stanowi określony kwotowo ułamek wartość
udziału spadkowego, który przypadłby spadkobiercy ustawowemu w przypadku
dziedziczenia ustawowego. Osobie uprawnionej do zachowku nie przysługuje zatem
roszczenie o wydanie jakiejkolwiek rzeczy zaliczanej do spadku ani roszczenie o
przeniesienie jakiegokolwiek składnika majątku wchodzącego w skład spadku. Osoba,
której przysługuje prawo do zachowku może domagać się wyłącznie zapłaty na jej rzecz
określonej kwoty pieniężnej stanowiącej ułamek wartości udziału spadkowego jaki by
jej przysługiwał przy dziedziczeniu ustawowym.
Instytucja zachowku ma na celu ochronę interesów osób najbliższych dla spadkodawcy.
Zachowek ma chronić członków najbliższej rodziny spadkodawcy przed niekorzystnymi
rozporządzeniami majątkiem dokonanymi przez spadkodawcę w testamencie bądź też
w formie poczynionych za życia darowizn.
Kto może domagać się zachowku?
Osobami uprawnionymi do zachowku są zstępni spadkodawcy (dzieci, wnuki,
prawnuki itd.) oraz jego małżonek. Jeżeli spadkodawca, w chwili śmierci nie miał
zstępnych, wówczas prawo do zachowku przysługuje jego małżonkowi oraz rodzicom.
Roszczenie o zachowek nie przysługuje natomiast rodzeństwu spadkodawcy ani innym
dalszym krewnym lub powinowatym spadkodawcy.
Strona | 1
Spośród wskazanych powyżej osób uprawnionych do zachowku, roszczenie o zachowek
przysługuje tylko tym, którzy w konkretnym stanie faktycznym odziedziczyliby spadek z
mocy ustawy. Roszczenie o zachowek nie będzie zatem przysługiwało osobom:
- wydziedziczonym w testamencie,
- uznanym orzeczeniem sądu za niegodnych dziedziczenia,
- które odrzuciły spadek,
- które zawarły ze spadkodawcą umowę o zrzeczeniu się dziedziczenia,
- małżonkowi, przeciwko któremu spadkodawca przed śmiercią wystąpił o orzeczenie
rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione,
- małżonek pozostający ze spadkodawcą w separacji.
W powyższych przypadkach, roszczenie o zachowek przechodzi natomiast na
zstępnych: osoby uznanej za niegodną dziedziczenia, osoby, która odrzuciła spadek,
osoby wydziedziczonej i osoby, która zrzekła się dziedziczenia jeśli w umowie ze
spadkodawcą wskazano, że zrzeczenie się nie obejmuje zstępnych.
Jaka jest wysokość zachowku?
Wysokość należnego zachowku opiewa zasadniczo na połowę wartości udziału
spadkowego jaki by przypadał uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym. Jeżeli
natomiast uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy albo jest małoletni,
wówczas zachowek wynosi dwie trzecie wartości udziału spadkowego.
Kiedy przysługuje zachowek?
Roszczenie o zachowek przysługuje wówczas, gdy osoba uprawniona nie otrzymała
należnej jej części majątku spadkowego czy to w drodze dziedziczenia, czy to w postaci
zapisu, czy też poprzez uczynioną przez spadkodawcę i zaliczaną do spadku darowiznę.
Jeśli jednak osoby uprawnione do zachowku, w wyniku dziedziczenia, zapisu lub
uczynionej przez spadkodawcę darowizny, nie uzyskały całości należnego im zachowku,
wówczas przysługuje im roszczenie o jego uzupełnienie tj. o zapłatę różnicy między
wartości należnego im zachowku a wartością uzyskanego przysporzenia.
Jak obliczyć zachowek?
Zanim przystąpimy do obliczania zachowku, musimy w pierwszej kolejności określić
potencjalny udział spadkowy osoby uprawnionej do zachowek. Ustalanie udziału
spadkowego stanowiącego podstawę do obliczenia zachowku przebiega nieco odmiennie
od reguł przyjętych przy dziedziczeniu ustawowym. Ustawodawca nakazał bowiem w
tym przypadku uwzględniać również spadkobierców, którzy spadek odrzucili oraz
spadkobierców uznanych za niegodnych dziedziczenia. Podobnie jak w przypadku
dziedziczenia ustawowego nie uwzględnia się natomiast spadkobierców, którzy zrzekli
się dziedziczenia oraz spadkobierców wydziedziczonych w testamencie przez
spadkodawcę.
Strona | 2
Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast
dolicza się do spadku, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez
spadkodawcę.
Jeśli chodzi o darowizny to generalnie nie dolicza się do spadku dwóch rodzajów
darowizn: (1) drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, jak
również (2) darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do
zachowku dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia
spadku.
Dodatkowo, przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku
darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych, chyba że
darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego.
Z kolei przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku
darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.
Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a
według cen z chwili ustalania zachowku.
Od kogo można domagać się zapłaty zachowku?
Do zapłaty zachowku zobowiązani są w pierwszej kolejności spadkobiercy, którzy
odziedziczyli spadek.
W drugiej kolejności, osoba uprawniona do zachowku może dochodzić jego zapłaty od
osób, na których rzecz spadkodawca uczynił w testamencie zapis windykacyjny.
Zapisobiorca windykacyjny pozostaje zobowiązany do zapłaty zachowku jedynie w
granicach wzbogacenia będącego skutkiem zapisu windykacyjnego. Ponadto, w
przypadku gdy osoba, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, sama jest
uprawniona do zachowku, ponosi ona wówczas odpowiedzialność względem innych
uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jej własny
zachowek. Co więcej, zapisobiorca windykacyjny, może zwolnić się od obowiązku
zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku poprzez wydanie przedmiotu tegoż
zapisu. Jeżeli spadkodawca uczynił zapisy windykacyjne na rzecz kilku osób, ich
odpowiedzialność względem uprawnionego do zachowku jest solidarna.
Kolejną grupą osób, od których można domagać się zapłaty zachowku są osoby, na
których rzecz spadkodawca poczynił darowizny doliczane do spadku. Jeżeli zatem osoba
uprawniona nie może otrzymać należnego jej zachowku ani od spadkobiercy ani od
osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może ona żądać zachowku
od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku. Taka osoba
obdarowana przez spadkodawcę jest obowiązana do zapłaty zachowku tylko w
granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny, a jeśli sama również jest
uprawniona do zachowku, wówczas ponosi odpowiedzialność tylko do wysokości
nadwyżki przekraczającej jej własny zachowek. Podobnie jak zapisobiorca
windykacyjny, obdarowany może zwolnić się od obowiązku zapłaty zachowku poprzez
wydanie przedmiotu darowizny. Spośród kilku obdarowanych, obdarowany wcześniej
Strona | 3
ponosi odpowiedzialność tylko wtedy, gdy uprawniony do zachowku nie może uzyskać
uzupełnienia zachowku od osoby, która została obdarowana później.
W jaki sposób wyegzekwować zachowek?
Roszczenie o zapłatę zachowku może być dochodzone w sądowym postępowaniu
cywilnym w drodze procesu. Jeżeli osoba obowiązana do zapłaty zachowku, nie
chce zapłacić należnej sumy dobrowolnie, wówczas należy skierować do sądu
pozew o zapłatę kwoty stanowiącej wartość należnego zachowku.
Roszczenie uprawnionego z tytułu zachowku przedawnia się z upływem lat pięciu od
ogłoszenia testamentu, przy czym roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do
uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego
lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku.
Poznań, dnia 24.07.2012 r.
Konrad Kaszubiak
adwokat
Strona | 4