od gotycyzmu do horroru

ANNA GEMRA
OD GOTYCYZMU
DO HORRORU
Wilkołak, wampir
i Monstrum Frankensteina
w wybranych utworach
Wrocław 2008
Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego
Spis treści
Wprowadzenie
ROZDZIALI.
5
Z LĘKU W ZABAWĘ
21
Lęk
1. Odwieczny towarzysz
2. Trwoga,.lęk, strach: rozróżnienie podstawowe
3. Źródła lęku
A. Niewiedza, brak wiedzy
Transcendencja i eschatologia: kilka uwag
B. Wiedza
C. Zmiana
21
21
22
25
25
27
32
34
Łagodzenie lęku. Wyobraźnia opuszczona przez rozum stwarza potwory
1. „Jedna ze złych istot najszkodliwszych": wilkołak
39
42
2. „Ani żywy, ani martwy": wampir
3. Wampir — wilkołak: problemy terminologiczne
Wędrówki
1. Ze świata wierzeń do świata rozrywki
2. Chwilowe powroty: zawieszenie niewiary
Zabawa: „Wyobraźnia opuszczona przez rozum stwarza potwory. Lecz skojarzona z nim staje się
matką sztuki i tworzy cudowne dzieła"
1. Groźne światy
A. Tworzy cudowne dzieła?
B. Tworzy cudowne dzieła!
ROZDZIAŁ II.
WAMPIR
66
80
83
83
87
88
88
88
94
101
Pierwsze literackie spotkania z wampirem
101
„Z grobu będę wychodzić co noc..."
„Cuchnący prześladowca"
Lord o śmiertelnie bladych licach
„Ktoś, kto nie je i nie pije jak inni ludzie": Varney the Vampyre
1. Fabuła
104
113
121
133
136
2. „Cuchnący stwór, skaza na obliczu ziemi, przerażająca imitacja człowieka": wampir w swej
postaci
3. Precz z wampirem: „Spalić, zniszczyć, zabić!"
4. Okrutny, nieszczęśliwy wampir . . .
5. W poszukiwaniu młodej krwi
6. Yarney, poprzednik Draculi
137
140
141
143
145
424
SPIS TREŚCI
Niebezpieczny gość
1. „Invisible Prince of Merrion Square"
146
146
2. Zakochany wampir i mordercza rozkosz
3. „Będziesz moja!"
4. Inspiracje i konteksty
147
150
151
Dracula: wampir wszech czasów
1. Irlandzki urzędnik z bujną wyobraźnią
2. Okrutny hospodar i stary hrabia
3. Ludojad, wysłaniec diabła
4. Słodko-gorzkie spotkanie z wampirem
5. Stare zło w nowym świecie
6. Dzieło bez autora
154
154
159
163
174
185
188
Drugie i następne życia Draculi: rekonesans
1. Sen o śmierci: Nosferatu: symfonia grozy
2. Wampir u wrót: film Browninga
A. „Najdziwniejsza historia miłosna ze wszystkich znanych"
3. Wampir nowoczesny
A. Kto tu jest legendą?
B. Świat żywych trupów
C. Wampir na prerii: wyczerpanie formuły
190
190
201
203
209
209
214
219
Potomstwo Draculi i jego krewni: strach nieobłaskawiony
1. Miasteczko Salem
2. „Uczyń mnie wampirem!"
223
223
228
Książę Ciemności: ciągle żywy
ROZDZIAŁ III.
FRANKENSTEIN
.•
237
249
Niecodzienne życie w epoce cudów
Blady student bezbożnych nauk i zjawa człowieka
„Krewniacy" Frankensteina przed rokiem 1931: krótki przegląd
1. „Czyż nie jesteśmy ludźmi?"
252
258
271
274
Zmierzch sławy i zmiana medium
Frankenstein, 1931: a jednak TO żyje
Frankenstein, 1931: kto tu jest potworem?
1. Film wojenny
2. Laboratorium: przestrzeń zakazana
3. Człowiek pokawałkowany
4. Marionetki
287
290
291
291
295
296
298
„Rodzina" Frankensteina 1931: kilka uwag
„Potomkowie" Frankensteina i Moreau. Operacje na człowieku
301
307
ROZDZIAŁ IV.
321
WILKOŁAK
„Jakie ty masz wielkie zęby"!
Diabelska obecność
321
345
Futrem na zewnątrz
Łzy wilkołaka: koniec epoki „wielkich monstrów"
Psychoza: nikt z nas...?
Grzeczne dziewczynki Carrie i Charlie
360
372
376
382
SPIS TREŚCI
425
Mroczna połowa
Cujo, dobry piesek
388
392
Wilk: przypowieść o współczesnym świecie
„Jestem tym, czym się wydaję, i nie wydaję się tym, czym jestem"
394
399
Summary
401
Indeks nazwisk
405
Spis ilustracji
421
Spis ilustracji
1. Wilkołak: niemiecki drzeworyt z 1722 roku, http://en.wikipedia.org/wiki/Image:GermanWoodcutl722.jpg.
2. Wilkopodobna „Bestia z Gevaudan" (ok. 1764), http://en.wikipedia.org/wiki/Beast_of_G%C
3%A9vaudan.
3. Godło Zakonu Smoka, http://pl.wikipedia.org/wiki/Zakon_Smoka, fot. Cristian Chirita.
4. Okładka książki Montague Summersa The Werewolfin Lore and Legend (1933), Dover Publications
Inc.
5. Herbert Draper: Lamia (1909), http://en.wikipedia.Org/wiki/Image:Lamiamyth.jpg.
6. John Collier: Lilith (1892), http://en.wikipedia.org/wiki/Image:Lilith_%28John_Collier_painting9629.jpg.
7. Kadr z filmu A był on głupcem (A Fool There Was, USA 1915, reż. Frank Powell), William Fox.
8. Kadr z filmu Dracuła (USA 1931, reż. Tod Browning), Universal Pictures Corp.
9. Kadr z filmu Znak wampira (Mark oj the Vampire, USA 1935, reż. Tod Browning), Loew's, Inc.;
Metro-Goldwyn-Mayer Corporation, 1935 (onprint).
10. Okładka czasopisma „Weird Tales" (maj 1932), Weird Tales, Ltd. Weird Tales cover illustration
copyright 1932 by Popular Fiction, Publishing Company. Reprinted by permission of Weird
Tales Ltd.
11. Vampira (Maila Nurmi) w jednym z odcinków The Vampira Show (1954, TV), Clint Hickman
Productions.
12. Kadr z filmu Szatański plan Draculi (The Satanic Kites of Dracula, Wlk. Brytania 1974, reż. Alan
Gibson), Warner Bros. Inc.
13. Kadr z filmu Wampiryczni kochankowie (The Vampire Lovers, Wlk. Brytania 1970, reż. Roy Ward
Baker), American International Productions.
14. Kadr z filmu Narzeczona Frankensteina (Bride of Frankenstein, USA 1935, reż. James Whale), Universal Pictures Corp.
15. Kadr z filmu Syn Frankensteina (Son of Frankenstein, USA 1939, reż. Rowland V. Lee), Universal
Pictures Corp.
16. William Hogarth: Reward of Cruelty (1751), http://en.wikipedia.Org/wiki/Image:Cruelty4.JPG.
17. Kadr z filmu Wilkołak z Londynu (Werewołf of London, USA 1935, reż. Stuart Walker), Universal
Pictures Corp.
18. Kadr z filmu Amerykański wilkołak w Londynie (An American Werewolfin London, Wlk. Brytania 1981,
reż. John Landis), American Werewołf Inc.; Lycanthrope Films.