Karty Informacyjne 01 - Muzeum Archeologiczno

Wisiorek antropomorficzny, Gdańsk X-XIII w.
Antropomorficzny - zwierzę, roślina,
przedmiot, zjawisko posiadające cechy ludzkie.
®2009-2011 Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu
Dział Edukacji i Promocji
www.muzeum.elblag.pl/edukacja
MUZEALNA
SKRZYNIA
Akwamanile [łac. aquamanile],
rzem. artyst. naczynie metalowe
lub ceramiczne na wodę o
kształcie zwierzęcia lub
człowieka, służące do polewania
rąk; znane w Persji i w krajach
islamu od VII w.; w Europie IX–
XVI w. wykorzystywane również
przy obrzędach liturgicznych.
Akwamanile były często
używane podczas posiłków
(w połączeniu z misą na
wodę)
i
służyły
obmywaniu rąk podczas
jedzenia. W średniowieczu
większość posiłków jadano
palcami, stąd konieczność
częstego mycia rąk.
Akwamanila z brązu w postaci rycerza
siedzącego na koniu. Wykonywane z
brązu akwamanile były często robione
dla zamożnych rycerzy czy mieszczan.
Przedstawiona obok akwamanila
datowana jest na XIII w. i pochodzi z
okolic Hexham, Anglia.
© Trustees of the British Museum
®2009-2011 Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu
Dział Edukacji i Promocji
www.muzeum.elblag.pl/edukacja
MUZEALNA
SKRZYNIA
Denar Władysława Łokietka
Kraków 1320-1333
Srebrny denar, śred. 13,2 mm
Awers: Ukoronowana głowa króla w prawo
Legenda otokowa: VLADISLAVS R (Władysław król)
Rewers: Orzeł Legenda: REX POLONIE (król polski)
Kurs monet i jednostek rozliczeniowych
Pogrubione wartości wyrażone są w monecie
grzywna wiardunek skojec grosz denar
1
4
24
48
576
1
6
12
144
1
2
24
1
12
®2009-2011 Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu
Dział Edukacji i Promocji
www.muzeum.elblag.pl/edukacja
MUZEALNA
SKRZYNIA
Półgrosz (Kwartnik) Kazimierza Wielkiego
Kraków 1367-1370
Awers monety: wizerunek Kazimierza Wielkiego w koronie, z insygniami władzy,
berłem i jabłkiem, siedzącego na tronie. W otoku napis: MONETA KAZIMIRI Moneta Kazimierza.
Rewers monety: orzeł polski w koronie. W otoku napis: REGIS POLONIE - Króla
Polski.
Kwartniki były monetami srebrnymi, nawiązującymi do tradycyjnego polskiego
systemu pieniężnego, w którym grzywna dzieliła się na wiadrunki i skojce. Jedna
czwarta część skojca była kwartą, czyli kwartnikiem, ważącym około 1,5 - 1,6 grama
i w ówczesnym systemie pieniężnym, odpowiadającym połowie grosza. Kwartniki
wprowadził do mennictwa polskiego Kazimierz Wielki (1333 - 1370). W ostatnich
latach jego panowania biła je mennica w Krakowie, a prawdopodobnie także w
Poznaniu i Kaliszu. Kwartniki przez ponad wiek były, obok denarów, najważniejszą
polską monetą w obrocie pieniężnym.
®2009-2011 Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu
Dział Edukacji i Promocji
www.muzeum.elblag.pl/edukacja
MUZEALNA
SKRZYNIA
Grosz Kazimierza Wielkiego
Kraków 1367-1370
Moneta była wzorowana na groszu praskim zarówno co do wartości jak i typologii. Na
awersie widniała korona i napis w podwójnym otoku: KAZIMIRVS PRIMUS DEI
GRATIA) REX POLONIE (Kazimierz Pierwszy z łaski Boga Król Polski). Rewers zdobił
piękny orzeł otoczony napisem GROSSI CRACOVIENSSES (grosz krakowski).
Wprowadzenie grosza krakowskiego wiązało się z przeprowadzaną przez króla reformą
monetarną. W zjednoczonym po rozbiciu dzielnicowym państwie, w obrocie znajdowały się
najróżniejsze monety, bite według różnorodnych stóp menniczych. Ogólnokrajowy zasięg
posiadały jedynie grosze praskie. Kazimierz zdawał sobie sprawę, że jego grosz nie ma
szans konkurować z czeską monetą, której dominacja opierała się obfitych złożach srebra w
Kutnej Horze. W praktyce grosz krakowski był bity ze względów prestiżowych. Bardzo
krótko i w małych ilościach, gdyż jego emisja była nieopłacalna.
Główną ideą wprowadzenia grosza było ujednolicenie systemu monetarnego,
którego grosz stał się podstawową jednostką obliczeniową, a realną funkcję monety pełnił
grosz praski. Według tego systemu jeden grosz był wart dwa kwartniki, stąd często
nazywano je półgroszami. Trudności jakie miała mennica krakowska ze srebrem
spowodowały, że stopy tej nie udało się utrzymać i niebawem za jeden grosz praski żądano
w obiegu handlowym czterech kwartników. Kolejną jednostką były ćwierćgrosze. Cztery na
grosz i dwa na kwartnik. Stąd nazywane czasami półkwartnikami. Ćwierćgrosz równał się z
kolei czterem denarom (16 denarów na grosz). Najmniejszą jednostką stał się obol. Na grosz
potrzebne były 32 obole, czyli osiem na ćwierćgrosz, a dwa na denara. Wyższą jednostką,
wyłącznie obrachunkową, był skojec, na który wchodziły dwa grosze. Reforma, z powodu
braku w Polsce kruszcu spełniła tylko połowicznie swe zadanie. Wprowadzonym systemem
posługiwano się praktycznie tylko w handlu lokalnym (miasto i okoliczne wsie). Handel
międzymiastowy oraz międzynarodowy i tak, jak wszędzie w średniowieczu, opierał się na
rzeczywistych relacjach zawartości kruszcu w monetach.
Grosz krakowski jest, w związku z tym co napisano wyżej, bardzo cenną monetą
numizmatyczną. Współcześnie znane jest mniej niż 50 egzemplarzy. Na aukcjach
numizmatycznych pojawia się bardzo rzadko, stąd trudno określić jego aktualną wartość.
®2009-2011 Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu
Dział Edukacji i Promocji
www.muzeum.elblag.pl/edukacja
MUZEALNA
SKRZYNIA
Szeląg
Wielki Mistrz Michał Küchmeister
Kraków 1414-1422
Od początku istnienia państwa krzyżackiego istniał także jego własny pieniądz. Był to
bardzo mały, jednostronnie bity fenig. 12 takich fenigów określano mianem szeląga, choć
takiej monety nie było. Rozwój życia gospodarczego w państwie krzyżackim wymagał
reformy monetarnej. Koniecznością było wprowadzenie większej monety, gdyż małe fenigi
nie spełniały swej roli. Podobnie jak w Polsce, w powszechnym użyciu były szerokie grosze
praskie. Wielki Mistrz Winrich von Kniprode (1351-82) zaczyna około 1370 roku bić
szelągi. Nie były to monety najlepsze, gdyż postanowiono świadomie je fałszować aby
otrzymywać dodatkowe dochody. Z 1 grzywny chełmińskiej bito zamiast 60, 120 lub więcej
szelągów. Szelągi miały średnicę około 22 mm i wagę około 1,6g. Co ciekawe, pieniądz ten
produkowany przez 150 lat, prawie nie zmienił swojej formy plastycznej. Przedstawiona
tutaj kopia szeląga krzyżackiego bita była przez Wielkiego Mistrza Michała Kuchmeister von
Sternberg (1414-1422). Awers monety przedstawia tarczę Wielkiego Mistrza z legendą
MAGST. MICHAEL PRIM (Mistrz Michał Pierwszy) zaś rewers tarczę zakonu z legendą
MONETA DNORVM PRVC (moneta panów Prus).
®2009-2011 Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu
Dział Edukacji i Promocji
www.muzeum.elblag.pl/edukacja
MUZEALNA
SKRZYNIA
Trzeciak Ziemowita IV (1374-1426)
Trzeciak (zwany także ternarem) był dzieckiem reformy groszowej. Moneta ta powstała
jako 6 część grosza czyli miała wartość 3 denarów. Stąd nazwa. Ternar wypełniał lukę
pomiędzy półgroszem a małym denarem. Pierwsze trzeciaki bili król Polski Władysław II
Jagiełło (1386-1434) oraz Książe mazowiecki Ziemowit IV (1381-1426). Samodzielne
Księstwo Mazowieckie położone pomiędzy Polską, Litwą i państwem zakonnym
posługiwało się monetą polską, czeską i krzyżacką. Własnych monet poza dwoma
przypadkami książęta mazowieccy nie bili. Nie było takiej potrzeby ekonomicznej. W roku
1354 Książe mazowiecki Ziemowit III wybił półgrosza mazowieckiego z okazji zjednoczenia
pod jego panowaniem wszystkich ziem Mazowsza. Jego moneta z legendą: MONETA
SEMOVITI DVCIS MAZOVIE (moneta Ziemowita, księcia Mazowsza) należy do największych
rzadkości numizmatycznych. Drugim władcą księstwa mazowieckiego wybijającego własne
monety był Ziemowit IV. Jego działalność w tym zakresie ograniczyła się tylko do bicia
malutkich trzeciaków. Monety te miały jedynie podnieść autorytet księcia. Wpływu na
gospodarkę nie miały. I choć księstwo mazowieckie przetrwało do 1526 roku, trzeciaki
Ziemowita IV są ostatnimi znanymi monetami mazowieckimi. Trzeciak ten miał średnicę
około 14,1 mm, i ciężar około 0,65g.. Awers przedstawia inicjał S ( Siemovitvs ) czyli
Ziemowit. Legenda: DUCIS SEMOVITI (księcia Ziemowita). Na rewersie widnieje orzeł oraz
legenda: MONETA PLOCAN (moneta Płocka)
®2009-2011 Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu
Dział Edukacji i Promocji
www.muzeum.elblag.pl/edukacja
MUZEALNA
SKRZYNIA
Półgrosz koronny Władysława Jagiełły (1399-1406)
Wielki sukces reformy monetarnej Wacława II Czeskiego dał Europie środkowo-wschodniej
nową monetę: szeroki grosz praski. Grosz ten odpowiadał na zapotrzebowanie gwałtownie
rozwijającego się życia gospodarczego. Przy ogromnej produkcji wkrótce stał się
podstawowym środkiem płatniczym tej części Europy. W Polsce, reforma monetarna
Kazimierza Wielkiego wprowadziła do obiegu odpowiednik szerokiego grosza praskiego grosz krakowski. Jednak brak własnych kopalń srebra spowodował, że do produkcji groszy
krakowskich musiano używać monet obcych, w tym także groszy praskich. Aby utrzymać
opłacalność produkcji zamiast całych groszy bito półgrosze, do których dodawano
odpowiedniej ilość miedzi. W ten sposób 2 półgrosze odpowiadały wartością 1 groszowi
lecz zawierały mniej srebra. 1 półgrosz dzielił się na trzy trzeciaki lub 9 denarów.
Władysław Jagiełło (1386-1434) w początkach swego panowania nie bił półgroszy. Ich
produkcję w ogromnych ilościach rozpoczęto w roku 1399 i kontynuowano przez 15 lat.
Srebro początkowo 7 próby, (czyli 7 części srebra na 9 części miedzi) ulega pogorszeniu
i dochodzi pod koniec emisji do próby 5. Półgrosze te na wiele lat stały się podstawowym
pieniądzem w kraju. Miały około 22 mm średnicy i ciężar około 2g.. 96 tych monet szło na
grzywnę półgroszy. Dla przykładu: zbroja zakupiona przez dwór Jagiełły kosztowała trochę
ponad 8 grzywien półgroszy. Przedstawiona tutaj kopia prezentuje półgrosze z pierwszych
7 lat produkcji (1399-1406). Były to monety lepiej wykonane i z lepszego srebra. Awers
kopii przedstawia koronę królewską. Legenda: MONETA WLADISLAI (moneta Władysława).
Na rewersie orzeł w koronie. Legenda: REGIS POLONIE (króla Polski).
®2009-2011 Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu
Dział Edukacji i Promocji
www.muzeum.elblag.pl/edukacja
MUZEALNA
SKRZYNIA