Pełna treść - Instytut Technologiczno

WODA-ŚRODOWISKO-OBSZARY WIEJSKIE
WATER-ENVIRONMENT-RURAL AREAS
www.imuz.edu.pl
2008: t. 8 z. 1 (22)
s. 175–184
© Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach, 2008
WPŁYW
WARUNKÓW SIEDLISKOWYCH I UŻYTKOWANIA
NA KSZTAŁTOWANIE SIĘ Arrhenatheretum elatioris
Anna KRYSZAK, Jan KRYSZAK, Agnieszka KLARZYŃSKA
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Katedra Łąkarstwa
Słowa kluczowe: trofizm siedlisk, uwilgotnienie, użytkowanie, zróżnicowanie florystyczne
Streszczenie
Celem badań była ocena wpływu warunków siedliskowych i użytkowania na wykształcenie się
płatów Arrhenatheretum elatioris.
Analiza zdjęć fitosocjologicznych płatów łąk rajgrasowych, wykonanych metodą Brauna-Blanqueta, na terenach rolniczych i zurbanizowanych umożliwiła porównanie struktury botanicznej
i fitosocjologicznej oraz różnorodności florystycznej. Aktualny stan warunków siedliskowych, tj.
uwilgotnienie F i trofizm N, określono metodą Ellenberga oraz na podstawie pomiaru poziomu wód
gruntowych. Stopień antropopresji analizowano na podstawie spektrum geograficzno-historycznego,
grup życiowych wg Raunkiaera oraz wskaźnika tendencji dynamicznych roślin, a także intensywności
użytkowania – poziomu nawożenia i liczby pokosów.
Zróżnicowanie warunków siedliskowych oraz intensywności użytkowania przyczynia się do wykształcania płatów łąk rajgrasowych o znacznym zróżnicowaniu florystycznym i daje podstawy do
wyróżnienia niższych jednostek fitosocjologicznych. Arrhenatheretum elatioris na terenach rolniczych, w zależności od uwilgotnienia, jest zbliżone bądź do zbiorowisk rzędu Molinietalia, bądź do
zbiorowisk z klas Festuco-Brometea i Koelerio glaucae-Corynephoretea canescentis w siedliskach
przesychających. Na terenach zurbanizowanych wykształcają się natomiast płaty ze znacznym udziałem gatunków ruderalnych i segetalnych z klas Artemisietea vulgaris, Stellarietea mediae, Epilobietea angustifoliae. Płaty Arrhenatheretum elatioris na terenach rolniczych w porównaniu z wykształconymi na terenach zurbanizowanych charakteryzują się większą liczbą gatunków w zdjęciu i większą stabilnością fitocenoz, większym udziałem gatunków krótkotrwałych (terofitów) oraz synantropijnych, w tym obcych, a także znacznym udziałem traw.
Adres do korespondencji: dr hab. A. Kryszak, Uniwersytet Przyrodniczy, Katedra Łąkarstwa, ul.
Wojska Polskiego 28, 60-637 Poznań; tel. + 48 (61) 848-74-15, e-mail: [email protected]
176
Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 8 z. 1 (22)
WSTĘP
Obecnie obserwuje się znaczne zróżnicowanie florystyczne łąk rajgrasowych – Arrhenatheretum elatioris (A.e.) w zależności od siedliska i użytkowania [BARABASZ, 1997;
BATOR, 2005; GRYNIA, 1987; GRYNIA i in., 1987; KRYSZAK, KRYSZAK, 2007]. Na terenach
rolniczych, w siedliskach grądowych, umiarkowanie użytkowanych zespół rajgrasu wyniosłego wykształca się w formie typowej. Obecnie jednak łąki rajgrasowe wykształcone
w formie typowej notuje się coraz rzadziej. Jest to następstwem z jednej strony prowadzonego w przeszłości (do 1990 r.) intensywnego gospodarowania na użytkach zielonych,
a z drugiej – ograniczenia użytkowania, a nawet odłogowania, szczególnie widocznego
w latach 90. XX w. Ponadto znacznie zmienione płaty tego zespołu stwierdza się na terenach zurbanizowanych [KRYSZAK i in., 2006]. Tak szeroka skala ekologiczna fitocenoz
z rajgrasem wyniosłym (Arrhenatherum elatius (L.) P. Beauv. ex J. Presl & C. Presl) w Polsce ma odzwierciedlenie w licznych syntaksonach niższych od zespołu [GRYNIA, 1987;
KUCHARSKI, MICHALSKA-HEJDUK, 1994; TRĄBA, WOLAŃSKI, WOŹNIAK, 2003]. Jednocześnie zasięg występowania w Europie może dodatkowo uzasadniać traktowanie go jako
zespołu zbiorowego Arrhenatheretum medioeuropaeum [ILIJANIČ, ŠEGULJA, 1983; ILJANIČ,
VUČKOVIĆ, 1982; ULLMANN, HEINDEL, SCHUG, 1990; Vegetačne pomery…, 1984].
Celem badań była ocena wpływu warunków siedliskowych i użytkowania na wykształcenie się i zróżnicowanie florystyczne płatów Arrhenatheretum elatioris.
METODY BADAŃ
Do oceny wpływu warunków siedliskowych i użytkowania na strukturę botaniczną i fitosocjologiczną oraz różnorodność florystyczną Arrhenatheretum elatioris wykorzystano
analizę porównawczą 200 zdjęć fitosocjologicznych, wykonanych metodą Brauna-Blanqueta na terenach rolniczych (doliny ważniejszych rzek Wielkopolski) i zurbanizowanych
(nasypy kolejowe i tramwajowe oraz tereny odłogowane w pobliżu zakładów przemysłowych). Aktualny stan warunków siedliskowych określono metodą fitoindykacji [ELLENBERG i in., 1992], oceniając uwilgotnienie F i trofizm N. W tym celu wykorzystano również
pomiary poziomu wód gruntowych w punktach stałych. Zakres antropopresji analizowano
na podstawie: 1) spektrum geograficzno-historycznego – wydzielenie gatunków synantropijnych, w tym obcych [JACKOWIAK, 1990]; 2) grup życiowych wg Raunkiaera; 3) udziału
gatunków roślin ze względu na stopień ich ekspansywności [ZARZYCKI i in., 2002]; 4)
wskaźnika Shannona-Weavera H’ oraz 5) informacji od użytkowników na temat intensywności użytkowania, tj. liczby pokosów i poziomu nawożenia.
Nazewnictwo roślin podano za MIRKIEM i in. [2002].
WYNIKI BADAŃ
Płaty Arrhenatheretum elatioris występują najczęściej w siedliskach grądowych, niezalewanych. Na ich zróżnicowanie florystyczne wpływa przede wszystkim uwilgotnienie
siedlisk, a także rodzaj gleby, co powoduje, że występują one w wielu postaciach, różniących się gatunkami wyróżniającymi.
A. Kryszak, J. Kryszak, A. Klarzyńska: Wpływ warunków siedliskowych i użytkowania...
177
Na terenach rolniczych, na których zwierciadło wód gruntowych wiosną zalega na głębokości od 40 do 80 cm, a latem opada do ok. 100 cm, wykształca się podzespół Arrhenatheretum elatioris typicum. Spośród gatunków charakterystycznych dla zespołu największą
stałość uzyskują: rajgras wyniosły (Arrhenatheretum elatius (L.) P. Beauv. ex J. Presl & C.
Presl), ponadto przytulia pospolita (Galium mollugo L.), pępawa dwuletnia (Crepis biennis
L.), dzwonek rozpierzchły (Campanula patula L.), bodziszek łąkowy (Geranium pratense
L.) oraz mniszek pospolity (Taraxacum officinale F. H. Wigg) i krwawnik pospolity (Achillea millefolium L.). W miejscach silniej uwilgotnionych, o wysokim poziomie wód gruntowych (wiosną od 30 do 60 cm, a latem od 50 do 90 cm), użytkowanych kośnie, wykształca
się natomiast podzespół Arrhenatheretum elatioris alopecuretosum pratensis. W fitocenozach tego podzespołu z dużym udziałem występuje wyczyniec łąkowy (Alopecurus pratensis L.), któremu obok gatunków z rzędu Arrhenatheretalia towarzyszą gatunki z rzędów
Molinietalia i Trifolio fragiferae-Agrostietalia stoloniferae, a nawet klasy Phragmitetea.
W miejscach przesychających, w których poziom wód gruntowych wynosi wiosną ok. 100
cm, a latem ok. 120 cm, można wyróżnić dwa podzespoły w zależności od troficzności
siedliska i intensywności użytkowania. Płaty porastające siedliska o małej troficzności,
najczęściej sporadycznie koszone, charakteryzują się obecnością gatunków ciepłolubnych,
charakterystycznych dla klas Festuco-Brometea i Koelerio glaucae-Corynephoretea canescentis. W siedliskach o dużej zawartości azotu w glebie wykształcają się fitocenozy Arrhenatheretum elatioris dactylidetosum glomeratae, których ruń jest koszona 3–4 razy w ciągu
roku (tab. 1).
Na terenach zurbanizowanych, w miejscach silnie naświetlonych, suchych (poziom
wody gruntowej nawet do 140 cm), o małym trofizmie, koszonych raz w roku wykształca
się Arrhenatheretum elatioris salvietosum pratensis var. z Medicago falcata. W płatach
tego wariantu z dużą stałością są notowane gatunki ruderalne i segetalne z klas Artemisietea
vulgaris, Stellarietea mediae, Epilobietea angustifoliae (tab. 1).
Różnice między płatami łąk rajgrasowych są widoczne w ich strukturze fitosocjologicznej, a także bogactwie i różnorodności florystycznej (tab. 2). Płaty zespołu w siedliskach rolniczych charakteryzuje duży udział gatunków charakterystycznych dla klasy Molinio-Arrhenatheretea. W zależności od uwilgotnienia większy udział w runi mają gatunki
siedlisk bagiennych (Phragmitetea) bądź suchych (Koelerio glaucae-Corynephoretea canescentis i Festuco-Brometea). Udział roślin segetalnych i ruderalnych w tych fitocenozach
z reguły nie przekracza 25%. Odwrotne relacje kształtują się w runi płatów A.e. salvietosum
pratensis var. z Medicago falcata, wykształconego na terenach zurbanizowanych, na nasypach i skarpach. Jego strukturę fitosocjologiczną cechuje dużo mniejszy niż na terenach
rolniczych udział gatunków charakterystycznych dla klasy Molinio-Arrhenatheretea i jednocześnie duża liczba gatunków segetalnych i ruderalnych z klas Artemisietea vulgaris,
Stellarietea mediae oraz Epilobietea angustifolii, mających ponad 57% udziału.
Bogactwo gatunkowe i różnorodność florystyczna Arrhenatheretum elatioris są również skutkiem aktualnych warunków siedliskowych i wpływu antropopresji. Różnorodność
florystyczna płatów łąk rajgrasowych wykształconych na terenach rolniczych zależy głównie od częstości koszenia i nawożenia – zmniejsza się wraz z jego intensywnością (H’ od
3,4 do 1,9). Fitocenozy Arrhenatheretum elatioris, występujące na terenach zurbanizowanych, cechuje mniejsza różnorodność florystyczna w porównaniu z formami typowymi
(H’ = 2,5).
178
Tabela 1. Wpływ uwilgotnienia i trofizmu siedlisk na skład florystyczny zespołu Arrhenatheretum elatioris
Zurbanizowany
Urban
Uwilgotnienie Moisture
poziom wód gruntowych, cm
ground water level, cm
F
N
Syntakson
Arrhenatheretum
elatioris
Syntaxon of
Arrhenatheretum
elatioris
typicum
Gatunki o największej ilościowości i stałości
Species with the highest quantity and constancy
wiosna
spring
lato
summer
40–80
100
5,5
4,8
30–60
55–90
6,3
5,2
alopecuretosum
pratensis
Alopecurus pratensis L., Arrhenatherum elatius (L.) P. Beauv. ex
J. Presl & C. Presl, Phalaris arundinacea L., Heracleum sphondylium L., Holcus lanatus L., Rumex acetosa L., Plantago lanceolata
L., Ranunculus repens L., Leucanthemum vulgare Lam. s.s., Knautia arvensis J. M. Colt.
70–100
90–120
4,1
3,8
brizoetosum mediae
Avenula pubescens Dumort., Arrhenatherum elatius (L.) P. Beauv.
ex J. Presl & C. Presl, Campanula patula L., Briza media L.,
Pimpinella saxifraga L., Euphorbia cyparissias L., Plantago
media L., Veronica spicata L., Luzula campestris DC.
100
120
4,3
5,7
dactylidetosum glomeratae
Dactylis glomerata L., Phleum pratense L., Achillea millefolium
L., Trifolium repens L., Poa pratensis L., Festuca pratensis Huds.
80–90
75–140
3,5
4,5
salvietosum
pratensis, var. z
Medicago falcata
var. with Medicago
falcata
Arrhenatherum elatius (L.) P. Beauv. ex J. Presl & C. Presl, Achillea millefolium L., Agropyron repens P. Beauv., Artemisia vulgaris
L., Tragopogon dubius Scop, Medicago falcata L., Falcaria vulgaris Bernh., Tanacetum vulgare L., Salvia pratensis L., Primula
veris L., Equisetum arvense L., Calamagrostis epigeios Roth
Objaśnienia: wskaźniki Ellenberga F – uwilgotnienie gleby, N – zawartość azotu w glebie.
Explanations: Ellenberg’s indices F – soil moisture, N – soil nitrogen content.
Arrhenatherum elatius (L.) P. Beauv. ex J. Presl & C. Presl, Crepis
biennis L., Campanula patula L., Leucanthemum vulgare Lam.
s.s., Geranium pratense L., Taraxacum officinale F. H. Wigg,
Achillea millefolium L., Heracleum sphondylium L.
Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 8 z. 1 (22)
Rolniczy
Agricultural
Teren
Areas
Table 1. The impact of moisture conditions and trophic properties on plant composition in the Arrhenatheretum elatioris association
Table 2. Systematic value and floristic diversity of syntaxons of the Arrhenatheretum elatioris association
Podzespół Arrhenatheretum elatioris
Subassociation of
Arrhenatheretum elatioris
typicum
alopecuretosum pratensis
brizoetosum mediae
dactylidetosum glomeratae
salvietosum pratensis var.
z Medicago falcata
salvietosum pratensis var.
with Medicago falcata
Udział (%) gatunków charakterystycznych dla:
Species characteristics for: (in %)
M-A
Ph
Artem.
Stell.
Agro.
K-C
F-B
53,4
47,8
51,3
64,4
30,6
10,1
22,8
0,8
–
17,8
11,0
7,6
13,3
17,2
24,6
8,3
4,2
7,9
1,4
15,3
4,3
7,9
5,0
6,5
1,1
3,7
–
5,2
–
1,3
4,6
–
8,5
–
0,8
pozostałe
other
4,6
9,7
8,0
10,5
8,5
Liczba gatunków w zdjęciu fitosocjologicznym
Number of species in
a relevé
H’
38 (25–49)
24 (20–34)
27 (17–31)
14 (6–20)
18 (11–38)
3,4
2,9
2,7
1,9
2,5
Objaśnienia: H’ – wskaźnik Shannona-Weavera; M-A – Molinio-Arrhenatheretea; Ph – Phalaridetum arundinaceae; Artem. – Artemisietea vulgaris; Stell – Stellarietea
mediae; Agro. – Agropyretea intermedio-repentis; K-C – Koelerio glaucae-Corynephoretea canescenti; F-B – Festuco-Brometea.
Explanations: H’ – Shannon-Weaver’s index, M-A – Molinio-Arrhenatheretea; Ph – Phalaridetum arundinaceae; Artem. – Artemisietea vulgaris; Stell – Stellarietea
mediae; Agro. – Agropyretea intermedio-repentis; K-C – Koelerio glaucae-Corynephoretea canescenti; F-B – Festuco-Brometea.
A. Kryszak, J. Kryszak, A. Klarzyńska: Wpływ warunków siedliskowych i użytkowania...
Tabela 2. Wartość systematyczna oraz różnorodność florystyczna syntaksonów zespołu Arrhenatheretum elatioris
179
180
Tabela 3. Wpływ użytkowania i nawożenia na skład florystyczny w fitocenozach podzespołów Arrhenatheretum elatioris (A.e.)
Table 3. The effect of utilisation and fertilisation on floristic composition of Arrhenatheretum elatioris subassociations (A.e.)
Podzespół A.e.
Subassociation of A.e.
typicum
alopecuretosum pratensis
dactylidetosum glomeratae
salvietosum pratensis
var. z Medicago falcata
var. with Medicago falcata
2 pokosy + 100 2 cuts + 100
2 pokosy + przepasienie + 100
2 cuts + grazing + 100
sporadycznie koszone + brak nawożenia
sporadic mowing + no fertilisation
3–4 pokosy + 150 3–4 cuts + 150
1 pokos + brak nawożenia
1 cut + no fertilisation
Udział grup użytkowych, % Proportion of useful groups, %
trawy
motylkowate
turzycowate
zioła i chwasty
grasses
legumes
sedges
herbs and weeds
28,6
2,2
3,3
65,9
30,7
9,7
4,8
54,8
23,3
9,3
–
67,4
36,5
17,3
3,7
11,6
1,9
0,7
57,9
70,4
Tabela 4. Wybrane parametry charakteryzujące wpływ antropopresji na fitocenozy Arrhenatheretum elatioris (% udziału)
Table 4. Selected parameters characterizing the influence of human impact on the Arrhenatheretum elatioris phytocenozis (percentage share)
Tereny
Areas
Użytkowane rolniczo
Agriculturally used
Zurbanizowane
Urban
Spektrum geograficzno-historyczne
Geographic-historical spectrum
gatunki synantropijne synanthropic species
gatunki obce alien species
ogółem
archeofity
kenofity
total
archeophytes
kenophytes
84,4
4,6
2,3
94,6
14,8
6,3
Formy życiowe wg Raunkiaera
Raunkiaer’s life forms
Gatunki o stopniu ekspansywności
Species of the expansion degree
hemikryptofity
hemicryptophytes
terofity
terophytes
najwyższej
the highest
silnej
strong
65,2
13,7
11,8
35,5
63,7
22,5
19,8
48,1
Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 8 z. 1 (22)
brizoetosum mediae
Użytkowanie + nawożenie NPK (kg·ha–1)
Utilisation + fertilisation NPK (kg·ha–1)
A. Kryszak, J. Kryszak, A. Klarzyńska: Wpływ warunków siedliskowych i użytkowania...
181
Jednocześnie – wraz ze wzrostem intensywności użytkowania i nawożenia na terenach
rolniczych – w płatach łąk rajgrasowych zwiększa się udział uprawnych gatunków traw,
natomiast na terenach zurbanizowanych obserwuje się dużo mniejszy odsetek traw (zarówno uprawnych, jak i nieuprawnych), a duży – motylkowatych (głównie gatunków nieuprawnych, jak: lucerna sierpowata – Medicago falcata L., wyka ptasia – Vicia cracca L.,
nostrzyk – Melilotus sp.) oraz pozostałych roślin, klasyfikowanych jako grupa użytkowa
„zioła i chwasty” (tab. 3).
Zakres antropopresji różnicuje florę fitocenoz rajgrasowych występujących na terenach
rolniczych i zurbanizowanych. Na terenach rolniczych synantropizacja flory łąk rajgrasowych jest raczej skutkiem sposobu użytkowania lub stosowania podsiewów, natomiast na
terenach zurbanizowanych – spontanicznej sukcesji i wkraczania ekspansywnych, często
obcych gatunków (archeofitów i kenofitów), m.in. z silnie przekształconych terenów sąsiednich (tab. 4).
O znacznym wpływie antropopresji na skład florystyczny A.e. terenów zurbanizowanych może świadczyć zwiększony udział w runi roślin jednorocznych – terofitów (ponad
20%) oraz gatunków synantropijnych (głównie antropofitów). Może to być skutkiem ich
zdolności adaptacyjnej do tak trudnych i zmiennych warunków siedliskowych. Niemniej
występują one najczęściej z bardzo niskim stopniem stałości (blisko 84% gatunków z I–II
stopniem stałości), co wskazuje na małą stabilność tych fitocenoz (tab. 5).
Tabela 5. Rozkład stopni stałości gatunków fitocenoz Arrhenatheretum elatioris na terenach rolniczych i zurbanizowanych
Table 5. Distribution of degrees of species constancy of the Arrhenatheretum elatioris phytocoenoses
in rural and urban areas
Tereny
Areas
Użytkowane rolniczo
Agriculturally used
Zurbanizowane
Urban
V
3,6
1,2
Udział (%) gatunków ze stopniem stałości
The proportion (in %) of species with a constancy
IV
III
II
8,4
9,6
12,1
6,9
8,0
21,8
I
66,3
62,1
Podsumowując należy stwierdzić, że płaty zespołu rajgrasu wyniosłego wykazują
znaczne zróżnicowanie florystyczne w zależności od aktualnych warunków siedliskowych
oraz stopnia antropopresji, jednakże w ich strukturze fitosocjologicznej dominują gatunki
charakterystyczne dla Arrhenatheretum elatioris, związku Arrhenatherion z rzędu Arrhenatheretalia i klasy Molinio-Arrhenatheretea, co daje podstawy do zaliczenia ich do zespołu.
DYSKUSJA WYNIKÓW
Zespół Arrhenatheretum elatioris należy do najlepiej zbadanych w Polsce. Jego szeroka amplituda ekologiczna sprawia, że jest zróżnicowany florystycznie, a to daje podstawy
do wyróżnienia szeregu podzespołów i wariantów [FIJAŁKOWSKI, CHOJNACKA-FIJAŁKO-
182
Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 8 z. 1 (22)
WSKA,
1990; GRYNIA, 1987; KUCHARSKI, 1999; KUCHARSKI, MICHALSKA-HEJDUK, 1994;
NOWIŃSKI, 1967]. To zróżnicowanie łąk rajgrasowych jest wynikiem zarówno warunków
siedliskowych, w jakich występują, jak też intensywności użytkowania i nawożenia oraz
pielęgnacji.
Uzyskane wyniki świadczą, że spośród czynników siedliskowych najważniejsze dla
składu florystycznego zespołu jest uwilgotnienie, w tym poziom wód gruntowych. Również
w literaturze zwraca się uwagę na uwilgotnienie jako najważniejszy czynnik siedliskowy,
warunkujący bogactwo florystyczne łąk rajgrasowych [FIJAŁKOWSKI, CHOJNACKA-FIJAŁKOWSKA, 1990; GRYNIA, 1987; KUCHARSKI, 1996].
Fitocenozy Arrhenatheretum elatioris położone w miejscach, w których poziom wód
gruntowych w okresie wiosny nie był wyższy niż 40 cm, a wskaźnik uwilgotnienia F = 5,5
(umiarkowane uwilgotnienie), charakteryzowały się największym bogactwem florystycznym. W tych warunkach wykształciły się płaty podzespołu A.e. typicum, odznaczające się
stosunkowo dużym bogactwem florystycznym. Liczba gatunków w zdjęciu wynosiła od 25
do 49. W miarę zwiększania się uwilgotnienia, jak również silnego przesychania liczba
gatunków w płatach zespołu się zmniejsza. Podobną zależność stwierdzają także BARABASZ [1997] i DENISIUK [1976]. Najbardziej ubogie fitocenozy zespołu spotyka się poza
regularnie użytkowanymi łąkami, w miejscach silnie przesuszonych poboczy dróg czy
nasypów, co potwierdzają także badania RATYŃSKIEJ [2001]. Na tych siedliskach wtórnych
do łąk rajgrasowych wkraczają rośliny synantropijne i ruderalne, wypierające stopniowo
gatunki charakterystyczne dla zespołu, a nawet związku.
Na zmiany w składzie florystycznym łąk z rajgrasem wyniosłym (Arrhenatherum elatius (L.) P. Beauv. ex J. Presl & C. Presl) istotne znaczenie ma także intensywność koszenia. Łąki te, koszone częściej (3 razy), są ubogie florystycznie, gdyż – jak podaje KUCHARSKI [1999] – gatunki nieuprawne są zastępowane przez gatunki traw uprawnych, najczęściej
wprowadzanych do runi w wyniku podsiewu, jak: kupkówka pospolita (Dactylis glomerata
L.), życica trwała (Lolium multiflorum L.), wyczyniec łąkowy (Alopecurus pratensis L.)
czy kostrzewa łąkowa (Festuca pratensis Huds.). W takich warunkach wykształcają się
podzespoły A.e. alopecuretosum pratensis lub A.e. dactylidosum glomeratae, które – jak
wykazała analiza składu florystycznego – charakteryzują się większym udziałem traw,
a mniejszym roślin klasyfikowanych jako grupa użytkowa „zioła i chwasty”.
WNIOSKI
1. Zróżnicowanie warunków siedliskowych oraz intensywności użytkowania przyczynia się do wykształcenia się zróżnicowanych florystycznie płatów łąk rajgrasowych i daje
podstawy do wyróżnienia niższych jednostek fitosocjologicznych.
2. W zależności od uwilgotnienia Arrhenatheretum elatioris na terenach rolniczych jest
podobne bądź do zbiorowisk z rzędu Molinietalia, bądź do zbiorowisk z klas Festuco-Brometea i Koelerio glaucae-Corynephoretea canescentis. Na terenach zurbanizowanych wykształcają się natomiast płaty ze znacznym udziałem gatunków ruderalnych i segetalnych
z klas: Artemisietea vulgaris, Stellarietea mediae i Epilobietea angustifoliae.
3. Płaty Arrhenatheretum elatioris na terenach rolniczych w porównaniu z wykształconymi na terenach zurbanizowanych charakteryzują się:
A. Kryszak, J. Kryszak, A. Klarzyńska: Wpływ warunków siedliskowych i użytkowania...
183
– przeważnie większą liczbą gatunków w zdjęciu fitosocjologicznym;
– większą stabilnością, czego wyrazem jest mniejszy udział gatunków z I i II stopniem
stałości;
– mniejszym udziałem gatunków krótkotrwałych oraz synantropijnych, w tym obcych;
– większym udziałem traw.
LITERATURA
BARABASZ B., 1997. Zmiany roślinności łąk północnej części Puszczy Niepołomickiej w ciągu 20 lat.
St. Nat. 4 ss. 99.
BATOR I., 2005. Stan obecny i przemiany zbiorowisk łąkowych okolic Mogilan (Pogórze Wielickie)
w okresie 40 lat. Fragm. Flor. Geobot. Pol. Suppl. 7 ss. 97.
DENISIUK Z., 1976. Łąki północnej części Puszczy Niepołomickiej. St. Nat. A 13 ss. 100.
ELLENBERG H., WEBER H.E., DÜLL R., WRITH V., WERNER W., PAULISSEN D., 1992. Zeigerverte von
Pflanzen in Mitteleuropa. Scripta Geobot. 18. Göttingen: Verl. E. E. Goltze KG ss. 258.
FIJAŁKOWSKI D., CHOJNACKA-FIJAŁKOWSKA E., 1990. Zbiorowiska z klas Phragmitetea, Molinio-Arrhenatheretea i Scheuchzerio-Caricetea nigrae w makroregionie lubelskim. Rocz. Nauk Rol.
z. 217 ss. 414.
GRYNIA M., 1987. Charakterystyka geobotaniczna i znaczenie gospodarcze łąk rajgrasowych w Wielkopolsce. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. z. 308 s. 81–86.
GRYNIA M., GRZELAK M., KRYSZAK A., ZASTAWNY J., 1987. Udział Arrhenatherum elatius w runi łąk
grądowych w Wielkopolsce jako wyraz zmian w środowisku. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. z. 308
s. 125–129.
ILIJANIČ L., ŠEGULJA N., 1983. Phytozönologische und Ökologische Untersuchungen der glatthaferiesen in der Podravina (Nordkroatien). Acta Bot. Croat. 42 s. 63–82.
ILJANIČ L., VUČKOVICĆ R., 1982. Steppensalbei-Glatthaferwiesen in der Umgenbung von Sečanj in
der Vojvodina. Acta Bot. Croat. 41 s. 93–102.
JACKOWIAK B., 1990. Antropogeniczne przemiany flory roślin naczyniowych Poznania. Biol. 42.
Poznań: Wydaw. Nauk. UAM ss. 232.
KRYSZAK A., KRYSZAK J., 2007. Effect of site conditions and utilisation of floristic diversification of
Arrhenatheretujm elatioris meadows. Grassld. Sci. Eur. 12 s. 410–413.
KRYSZAK A., KRYSZAK J., CZEMKO M., KALBARCZYK M., 2006. Roślinność skarp nasypów szlaków
komunikacyjnych. Zesz. Nauk UPrzyr. Wroc. Ser. Rol. 88 s. 157–164.
KUCHARSKI L., 1996. Szata roślinna gleb hydrogenicznych Kujaw Południowych. III. Zespoły i zbiorowiska roślinne łąk, torfowisk i zarośli. Acta Univ. Lodz. Folia Bot. 11 s. 33–623.
KUCHARSKI L., 1999. Szata roślinna łąk Polski Środkowej i jej zmiany w XX wieku. Łódź: Wydaw.
UŁ ss. 167.
KUCHARSKI L., MICHALSKA-HEJDUK D., 1994. Przegląd zbiorowisk łąkowych z klasy Molinio-Arrhenatheretea stwierdzonych w Polsce. Wiad. Bot. 38 1/2 s. 95–104.
MIRKEK Z., PIĘKOŚ-MIRKOWA H., ZAJĄC A., ZAJĄC M., 2002. Vascular plants of Poland a checklist.
Kraków: W. Szafer Inst. Bot. Pol. Acad. Sci. ss. 442.
NOWIŃSKI M., 1967. Polskie zbiorowiska trawiaste i turzycowe. Warszawa: PWRiL ss. 284.
RATYŃSKA H., 2001. Roślinność Poznańskiego Przełomu Warty i jej antropogeniczne przemiany.
Bydgoszcz: Wydaw. ABydg. ss. 65.
ULLMANN I., HEINDEL B., SCHUG B., 1990. Naturräumliche Gliederung der Vegetation auf Straßenbegleitfächen im westlichen Unterfranken. Tüexenia 10 s. 197–222.
Vegetačne pomery jurnej časti vychodoslovenskej nižiny, 1984. Pr. zbior. Red. A. Španikova. Acta
Bot. Slov. 9 ss. 189.
184
Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 8 z. 1 (22)
TRĄBA C., WOLAŃSKI P., WOŹNIAK L., 2003. The differentiation of meadows of the Arrhenatheretum
elatioris association in the river valleys of Zamość Basin. Grassld. Sci. Eur. 8 s. 610–612.
ZARZYCKI K., TRCIŃSKA-TACIK H., RÓŻAŃSKI W., SZELĄG Z., WOŁEK J., KORZENIAK U., 2002. Ecological indicator values of vascular plants of Poland. Kraków: W. Szafer Inst. Bot. Pol. Acad.
Sci. ss. 183.
Anna KRYSZAK, Jan KRYSZAK, Agnieszka KLARZYŃSKA
THE EFFECT OF HABITAT CONDITIONS AND UTILISATION
ON THE DEVELOPMENT OF Arrhenatheretum elatioris
Key words: floristic diversity, moisture, trophic status of the site, utilisation
Summary
The objective of the study was to assess the effect of habitat conditions and utilisation on the development of Arrhenatheretum elatioris patches.
The analysis of phytosociological releves of ryegrass meadow patches made with the BraunBlanquet method in farmland and urban areas allowed for comparing their botanical and phytosociological structure and floristic diversity. Present status of the site conditions (moisture content F and
trophic properties N) was determined by the Ellenberg’s method and by measuring the level of ground
water. The extent of human impact was analysed based on geographic-historical spectrum, Raunkiaer’s life forms, plant dynamic tendency index, and on utilisation intensity – the level of fertilisation
and the number of cuts.
Differences in habitat conditions and in the utilisation intensity resulted in the development of
ryegrass meadow patches of considerable floristic diversity and allowed for identifying lower phytosociological units. Arrhenatheretum elatioris in farmland, depending on moisture content, resembled
either communities of the Molinietalia order or communities of the Festuco-Brometea and Koelerio
glaucae-Corynephoretea canescentis classes; the latter present in drier sites. In urban areas, patches
with considerable proportion of ruderal and segetal species from Artemisietea vulgaris, Stellarietea
mediae, Epilobietea angustifoliae classes were found to develop. Patches of Arrhenatheretum elatioris developed in rural areas, in comparison with those found in urban regions, were characterised by
more species in a phytosociological releve, higher phytocoenotic stability, higher proportion of temporary (terophytes) and synanthropic species (including alien ones) and considerable share of grasses.
Recenzenci:
doc. dr hab. Teresa Kozłowska
prof. dr hab. Leszek Kucharski
Praca wpłynęła do Redakcji 16.10.2007 r.