pobierz

Barbara Kulczycka
POCZUCIE OSAMOTNIENIA
U MĞODZIEłY SZKOLNEJ
Sğowa kluczowe: poczucie osamotnienia, mğodzieŃ szkolna
Poczucie osamotnienia jest problemem dotykajĂcym wielu ludzi. NaleŃy
do najbardziej dotkliwych i bolesnych przeŃyĄ. Wywiera istotny wpğyw na
Ńycie czğowieka. CzĎsto ğĂczy siĎ z alkoholizmem, samobójstwami, agresjĂ
czy zaburzeniami psychicznymi.
Problem osamotnienia jest coraz czĎıciej podejmowany w literaturze
naukowej. Wiedza na ten temat jest waŃna zarówno ze wzglĎdów poznawczych jaki i praktycznych, dotyczĂcych przezwyciĎŃania osamotnienia.
Wiedza na ten temat jest jeszcze doıĄ skĂpa. Brak jest jednoznacznych ustaleġ pojĎciowych. UŃywane pojĎcia: osamotnienie, samotnoıĄ sĂ róŃnie rozumiane. Przez osamotnienie rozumie siĎ czĎsto cierpienie bycia samotnym.
PojĎcie samotnoıci obejmuje róŃne jej odmiany takie, jak np.: samotnoıĄ
zdeterminowana kulturowo, odznaczajĂca siĎ odciĎciem od ıwiata i osamotnieniem cywilizowanego czğowieka, czyli samotnoıĄ jako charakterystyczne
dla naszej kultury zjawisko; samotnoıĄ narzucona sobie przez jednostkĎ,
okreılana mianem twórczej. Ten rodzaj samotnoıci bliski jest aktywnoıci
artystycznej i naukowej; samotnoıĄ przymusowa, kiedy jest siĎ zmuszonym
do wyğĂczenia z kontaktów lub ich ograniczenia; samotnoıĄ osoby cierpiĂcej
z powodu utraty kogoı bliskiego.
ZğoŃonĂ problematykĎ samotnoıci ukazuje róŃnorodnoıĄ poglĂdów
w tym zakresie. Ich przeglĂd pozwala wyğoniĄ trzy waŃne i wspólne cechy
wiĎkszoıci z nich. Po pierwsze, samotnoıĄ wynika z niedostatków w
miĎdzyosobowych stosunkach. Po drugie, samotnoıĄ jest subiektywnym
doıwiadczeniem a nie synonimem obiektywnie spoğecznej izolacji. Po
trzecie, samotnoıĄ jest nieprzyjemna i stresujĂca (Rembowski 1992 s. 27).
Jedni badacze definiujĂc samotnoıĄ akcentujĂ brak satysfakcjonujĂcych
zwiĂzków spoğecznych z towarzyszĂcymi im objawami psychologicznego
stresu. Inni wiĎkszy nacisk kğadĂ nie na podkreılenie zewnĎtrznych zwiĂzków jednostki z otoczeniem a na wewnĎtrzny stan osoby przeŃywajĂcej
poczucie samotnoıci.
– 53 –
WiĎkszoıĄ badaczy podkreıla rolĎ procesów poznawczych w doıwiadczaniu samotnoıci. Z tego punktu widzenia samotnoıĄ jest rezultatem
uıwiadomienia sobie niezadowolenia ze swoich kontaktów spoğecznych.
Istnieje jednak inne podejıcie, które zwraca uwagĎ na to, Ńe niezaspokojone potrzeby nie zawsze muszĂ byĄ uıwiadomione. Ludzie mogĂ wiĎc
doıwiadczaĄ samotnoıci nie rozpoznajĂc istoty swojego niezadowolenia.
MogĂ teŃ mieĄ opory w przyznaniu siĎ do samotnoıci przed samym sobĂ lub
przed innymi.
WiĎkszoıĄ poglĂdów ukazuje samotnoıĄ jako negatywne przeŃycie.
Jednak zwraca siĎ uwagĎ, jak juŃ wczeıniej sygnalizowano, na twórczy
charakter samotnoıci. SamotnoıĄ moŃe prowadziĄ do rozwoju osobowoıci
i twórczoıci.
AnalizujĂc zğoŃonĂ problematykĎ pojĎcia samotnoıci naleŃy równieŃ
zwróciĄ uwagĎ, Ńe jedni badacze uwaŃajĂ, Ńe mimo róŃnych odmian samotnoıci istnieje jeden wspólny rdzeġ doıwiadczeġ reprezentujĂcych samotnoıĄ. Inni wyróŃniajĂ róŃne typy samotnoıci, uwaŃajĂc, Ńe przeŃycia z nimi
zwiĂzane sĂ cağkowicie odmienne. WychodzĂc z takich zağoŃeġ R. Weiss
wyróŃnia dwa typy samotnoıci: samotnoıĄ emocjonalnĂ i samotnoıĄ spoğecznĂ. SamotnoıĄ emocjonalna wynika z braku bliskiego, intymnego zwiĂzku z drugĂ osobĂ. SamotnoıĄ spoğeczna powstaje w wyniku braku sieci
powiĂzaġ spoğecznych (nowe miasto, nowa szkoğa). Zdaniem autora subiektywne doıwiadczenie pochodzĂce z obu typów jest odmienne. SamotnoıĄ
emocjonalna przejawia siĎ odczuciem niepokoju i izolacji. SamotnoıĄ
spoğeczna cechuje poczucie bezcelowoıci i marginalnoıci. (za: Rembowski
1992 s. 29).
W innych koncepcjach wyróŃnia siĎ jeszcze inne rodzaje samotnoıci.
Gajda (1997 s. 24) oprócz samotnoıci spoğecznej i psychicznej wyróŃnia
jeszcze samotnoıĄ moralnĂ. Stan moralnej samotnoıci zwiĂzany jest z brakiem sensu Ńycia, który prowadzi do frustracji egzystencjalnej.
Ğukaszewski (1984 s. 330) przyjmuje, Ńe istniejĂ dwie kategorie samotnoıci: obiektywna i subiektywna oraz wyróŃnia trzy kryteria ukazujĂce
poziomy nasilenia poczucia osamotnienia czy samotnoıci. Pierwsze kryterium stanowiĂ kontakty z innymi ludŁmi. Wedğug tego kryterium nie ma
ludzi obiektywnie samotnych, gdyŃ kaŃdy utrzymuje jakieı kontakty.
Poczucie osamotnienia zaleŃy od rodzaju kontaktów i osób, z którymi utrzymuje siĎ kontakt.
Drugim kryterium jest obecnoıĄ w pamiĎci innych osób. WaŃne jest kto
o nas myıli i pamiĎta, czy i jak daje temu wyraz i w jakim stopniu jednostka
jest o tej pamiĎci przekonana.
Trzecie kryterium stanowi „przedmiotowoıĄ – podmiotowoıĄ”. Poczucie
osamotnienia zaleŃy od instrumentalnego traktowania przez innych a takŃe
od wğasnego przekonania o przedmiotowym traktowaniu.
– 54 –
Ğukaszewski stwierdza, Ńe samotnoıĄ obiektywna to brak zwiĂzków
uczuciowych i instrumentalne traktowanie przez innych. SamotnoıĄ subiektywna czyli poczucie osamotnienia to przekonanie o wğasnej izolacji, braku
pozytywnych uczuĄ ze strony innych osób i wğasnej przedmiotowoıci.
RóŃne teoretyczne podejıcia do zjawiska samotnoıci w odmienny sposób
ukazujĂ jej genezĎ. Na przykğad w podejıciu psychosomatycznym, ujmujĂcym samotnoıĄ jako siğĎ dynamicznĂ i patologicznĂ, genezy samotnoıci
szuka siĎ w przeŃyciach w dzieciġstwie, K. Rogers przyczyn samotnoıci
upatruje nie we wpğywie dzieciġstwa, ale w aktualnych przeŃyciach jednostki. Odmienny punk widzenia reprezentujĂ egzystencjaliıci uwaŃajĂc, Ńe
ludzie z zağoŃenia sĂ samotni.
Odpowiedzi na pytanie o przyczyny samotnoıci Gajda ujmuje w dwie
grupy zagadnieġ. Pierwsza ukazuje uwarunkowania wewnĎtrzne, psychoegzystencjalne. Druga dotyczy uwarunkowaġ zewnĎtrznych, zwiĂzanych ze
zjawiskami i zagroŃeniami, jakie niesie rozwój wspóğczesnej kultury (1997
s. 35).
PodsumowujĂc ujĎcie samotnoıci w literaturze moŃna stwierdziĄ,
Ńe samotnoıĄ jest zğoŃonym i wielowymiarowym psychospoğecznym doıwiadczeniem czğowieka wystĎpujĂcym pod róŃnĂ postaciĂ i z róŃnym
nasileniem.
W dalszych rozwaŃaniach, które dotyczĂ poczucia osamotnienia u mğodzieŃy szkolnej w okresie dorastania, przyjmujĎ operacyjnĂ definicjĎ sformuğowanĂ przez Rembowskiego, jako emocjonalnĂ reakcjĎ braku satysfakcji spowodowanĂ niedoborem stosunków z osobami znaczĂcymi oraz
rówieınikami wspólnych zajĎĄ (1992 s. 33).
SamotnoıĄ badana jest w róŃnych aspektach. Szczególnie waŃne sĂ badania nad samotnoıciĂ mğodzieŃy w okresie dorastania. Wedğug wielu badaczy
osamotnienie dorastajĂcej mğodzieŃy nie tylko negatywnie wpğywa na rozwój osobowoıci, ale ma znaczenie kryminogenne. Wğaıciwoıci okresu dorastania sprzyjajĂ powstawaniu uczucia osamotnienia.
Nie jest rzeczĂ koniecznĂ dokonywanie szczegóğowej charakterystyki
okresu dojrzewania. ZwrócĎ jedynie uwagĎ na niektóre problemy istotne dla
podjĎtego tematu. Okres dojrzewania charakteryzowany jest jako czas przechodzenia z dzieciġstwa w dojrzağoıĄ. Jest to nie tylko okres mian fizycznych, ale okres tendencji do wyzwalania siĎ z ulegğoıci rodzicom, intensywnego dĂŃenia do dostosowania siĎ do standardów norm panujĂcych
w grupach rówieıniczych. Jest to czas zdobywania doıwiadczenia i wiedzy
w róŃnych dziedzinach Ńycia oraz poszukiwanie wartoıci.
Proces dorastania jest trudny i napotyka na wiele problemów, gğównie
w stosunkach z dorosğymi i rówieınikami. Grupa rówieınicza jest miejscem,
gdzie dorastajĂcy ma najwiĎkszĂ moŃliwoıĄ znalezienia akceptacji spoğecznej lub odrzucenia. W przypadku odrzucenia rodzi siĎ poczucie samotnoıci.
Jego powstawaniu sprzyja teŃ osğabienie wiĎzi z rodzicami. PrzyczynĂ
– 55 –
samotnoıci moŃe byĄ teŃ brak atrakcyjnoıci i sprawnoıci fizycznej. Do powstawania samotnoıci u dorastajĂcej mğodzieŃy przyczyniajĂ siĎ teŃ czynniki spoğeczne. NaleŃy do nich przede wszystkim niezdrowa i niepohamowana rywalizacja rozpowszechniona w szkoğach i Ńyciu spoğecznym. Niesie
ona czĎsto niepowodzenia, bo tylko nieliczni mogĂ odnieıĄ sukces.
O tym, Ńe samotnoıĄ doıwiadczana jest szczególnie silnie w okresie
dojrzewania ıwiadczĂ wyniki badaġ, szczególnie Rembowskiego.
Celem przeprowadzonych przeze mnie badaġ byğo uzyskanie odpowiedzi na pytanie: czy i w jakim stopniu badana mğodzieŃ przeŃywa poczucie
osamotnienia?
W badaniach posğuŃono siĎ skalĂ samotnoıci LLCA (Louvain Loneliness
Scale for Children and Adolescents) przeznaczonĂ do badania problemów
samotnoıci mğodzieŃy w wieku 11–17 lat. Analizuje ona poczucie samotnoıci w stosunkach z rodzicami i rówieınikami (Rembowski, 1992).
W badaniach wziĎğo udziağ 100 losowo wybranych osób w wieku 16–17
lat, uczniów trzecich klas czterech losowo wybranych gimnazjów w Lublinie. W badanej grupie wiĎkszoıĄ (70%) stanowiğy dziewczĎta.
Z badaġ wynika, Ńe badana mğodzieŃ czuje siĎ samotna. Nigdy nie czuje
siĎ samotnie 37% badanych osób. WiĎkszoıĄ badanych od czasu do czasu
czuje siĎ wyizolowana od innych i odczuwa swojĂ samotnoıĄ.
AnalizujĂc poczucie osamotnienia w kontakcie z rówieınikami stwierdzono, Ńe okoğo poğowa badanych nigdy nie czuje siĎ odsuniĎta od swoich
rówieıników. Okoğo 8% badanych osób czĎsto przeŃywa samotnoıĄ, czuje
siĎ opuszczona przez swoje koleŃanki i kolegów, odizolowana od nich.
CzĎsto jest im przykro, Ńe nie majĂ koleŃanek i kolegów. 15% badanych uczniów czasami odczuwa róŃne przejawy samotnoıci w kontakcie z rówieınikami. U 25% badanej mğodzieŃy przeŃycia takie wystĎpujĂ rzadko.
Wyniki badaġ dotyczĂce poczucia samotnoıci wynikajĂcej z relacji
z rodzicami sĂ zbliŃone, ale nieco korzystniejsze. Poğowa badanej mğodzieŃy
nigdy nie czuğa siĎ opuszczona przez swoich rodziców, jest z nimi zŃyta,
pozytywnie ocenia swoje stosunki z rodzicami, czuje siĎ przez nich kochana
i wspierana. 7% badanych przeŃywa dotkliwe poczucie osamotnienia
w kontakcie z rodzicami. Osoby te czĎsto czujĂ siĎ opuszczone przez swoich
rodziców, stwierdzajĂ, Ńe ich stosunki z rodzicami nie ukğadajĂ siĎ dobrze,
odczuwajĂ brak zainteresowania sobĂ ze strony rodziców. 10% czasem czuje siĎ samotnie w swoich rodzinach, a okoğo 30% rzadko odczuwa samotnoıĄ w wyniku swoich kontaktów z rodzicami.
PodsumowujĂc moŃna stwierdziĄ, Ńe przy umiarkowanej samotnoıci
przeŃywanej przez wiĎkszoıĄ badanych osób sĂ takie osoby, które majĂ
wysoki stopieġ poczucia osamotnienia.
Otrzymane wyniki sĂ zbliŃone do wyników badaġ Rembowskiego
i Wyczesany. Powstaje pytanie czy samotnoıĄ doıwiadczana jest bardziej
przez dziewczĎta czy chğopców. Niektórzy uwaŃajĂ chğopców za bardziej
– 56 –
samotnych, ale wielu badaczy nie znalazğo róŃnic pomiĎdzy pğciami.
W moich badaniach ze wzglĎdu na zdecydowanĂ przewagĎ dziewczĂt nie
dokonywano takich porównaġ.
MğodzieŃ zagroŃona poczuciem samotnoıci wymaga pozytywnych
wzmocnieġ i wsparcia w wychowaniu. PomoŃe jej to odnaleŁĄ wiarĎ
w siebie i ludzi, zachĎciĄ do dziağania (Wyczesany 2002 s. 43). WaŃne jest,
aby osoby z najbliŃszego otoczenia: rodzice, nauczyciele interesowali siĎ
problemami swoich podopiecznych i starali siĎ wyjıĄ im naprzeciw. Pomoc
taka jest konieczna, gdyŃ jak zwraca uwagĎ M. Ğopatkowa (1983 s. 4) dzieci
i mğodzieŃ nie majĂ jeszcze uksztağtowanego swojego wewnĎtrznego ıwiata,
w którym mogğyby siĎ schroniĄ. Ich psychika jest wystawiona na niszczĂce
skutki osamotnienia. Konieczne jest przygotowanie nauczycieli do udzielania mğodzieŃy wsparcia psychicznego i pomocy w tym trudnym okresie
rozwoju. WaŃna rolĎ w realizacji tych zadaġ moŃe speğniaĄ rozmowa
wychowawcy z wychowankiem. W literaturze psychopedagogicznej nie poıwiĎca siĎ jej zbyt wiele miejsca. Stanowi najmniej docenianĂ formĎ oddziağywaġ opiekuġczo-wychowawczych. Publikacje dotyczĂce rozmowy
ukazujĂ raczej jej zastosowanie dla celów badawczych.
Rozmowa wychowawcy z wychowankiem powinna znaleŁĄ siĎ w programie zajĎĄ z pedagogiki dla przyszğych nauczycieli i wychowanków.
Streszczenie
Artykuğ dotyczy poczucia osamotnienia mğodzieŃy szkolnej. Ukazuje
wyniki badaġ, którymi objĎğo 100 losowo wybranych osób w wieku 16–17
lat. Na podstawie badaġ stwierdzono, Ńe w jakimı stopniu poczucie osamotnienia przeŃywa wiĎkszoıĄ badanych. GğĎbokie poczucie osamotnienia,
odizolowania, opuszczenia przeŃywa ok. 8% badanych osób. Z badaġ wynika, Ńe zainteresowanie problemami mğodzieŃy, udzielanie jej wsparcia
stanowi waŃny problem pedagogiczny.
– 57 –
THE SENSE OF ISOLATION BY SCHOOL YOUTH
Key words: sense of isolation, school youth.
Summary
The article is about the sense of isolation by school youth. It shows the
results of examines in which a hundred pupils randomised aged 6-17 years
took place. On the base of examines it was claimed that the most pupils
under examinations experienced the sense of isolation. The deep feeling of
isolation, seclusion, desolation underwent 8% pupils under examination.
From researches it gets out of that interest in youth’s problem and giving
them support is a vital pedagogical problem.
Literatura
1. Gajda J. (1997), Wartoıci w Ńyciu czğowieka: prawda, miğoıĄ, samotnoıĄ.
Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie Skğodowskiej, Lublin.
2. Izdebska. J. (2004), Dziecko osamotnione w rodzinie. Trans Humana,
Biağystok.
3. Ğobocki M. (1982), Wybrane zagadnienia z metodyki pracy opiekuġczo-wychowawczej. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skğodowskiej,
Lublin.
4. Ğopatkowa M. (1983), SamotnoıĄ dziecka. Wydawnictwa Szkolne
i Pedagogiczne, Warszawa.
5. Ğukaszewski W. (1884), Szanse rozwoju osobowoıci. KsiĂŃka i Wiedza,
Warszawa.
6. Mellibruda J. (1980), Ja-Ty-My. Psychologiczne moŃliwoıci ulepszania
kontaktów miĎdzyludzkich. Nasza KsiĎgarnia, Warszawa.
7. Rembowski J. (1992), SamotnoıĄ. Wydawnictwo Uniwersytetu
Gdaġskiego, Gdaġsk.
8. Wyczesany J. (2002), Poczucie osamotnienia u mğodzieŃy szkolnej.
W: Dziecko w krĎgu wychowania (red.) B. Jodğowska, Oficyna
Wydawnicza „Impuls”, Kraków.
– 58 –